ӘКИЯТ БУЛЫП КҮТӘРЕЛӘ КАЗАН

Интервью Узган елның җәендә «Советская Россия» газетасы журналист- лары үткән илле еллыкта беек Идел буе шәһәрләрендә Һәй авылларында нинди үзгәрешләр булганын карау һәм алар турында укучыларга сөйләү өчен бу елганы башыннан ахырына кадәр йөреп чыктылар. Алар язган очерклар, репортажлар 'Советская Россия» нәшриятында аерым китапта чыгачак. Без укучыларыбызга «Советская Россия» газетасының Татарстан буенча уз хәбәрчесе Марсель Зариповның шушы китапка керәчәк язмаларын тәкъдим итәбез. еплоход, безне кунакчыл каршы алган Чувашстанны калдырып. Татарстан ярлары буйлап бара башлаган чакны сизми калдык. Иделда чик буе баганалары юк. Бу елга һәр сәяхәтче ечен үзенеке, яиын. Шуңа күрә дә Калинин, Ярославль тирәсеннән — гомумән, башланган урыннан алып Каспийга кадәр, аның яр буйлары сәяхәтче-туристларның кояшта теее киткән палаткалары белән тулы. Әле анда, әле монда, әле уңда, әле сул якта шәһәрләр, поселоклар, авыллар күренеп кала, дулкыннар естендә маяклар чайкала, көймәләрдә балыкчылар «зарыгып» утыра. Белеп кара син аларның кайсы кайдан икәнен! Казанга килеп җиткәндә, без палубада идек. Иске белешмәләрдәге: «Казан шәһәре Иделдән җиде чакрымда», дигән сүзләрнең хәзер инде дәрес түгеллеген белсәк тә, гаҗәпләнми булдыра алмадык: шәһәр кинәт су астыннан калкып чыккандай күз алдына килеп басты. Кояш чыгып кына килә иде. Утлы шар. әйтерсең лә. гүзәл Сөембикә манарасының очына терәлгән. Капитан теплоходны нәкъ шул шарга таба юнәлдерде^ Без ак палубалы туристлар теплоходына терәлеп тукталдык һәм, бер тәркем туристларга ияреп, кәне буе шәһәр карап йөрдек. Чын-чынпап сокланырлык шәһәр! Борынгы Кремль... Революциянең давыл хәбәрчесе Максим Горький пешекче ярдәмчесе булып үзенең университетларын үткән пекарня, беренче курс студенты Лев Толстой чәче кырылган татар солдатын чыбыклаганны карап торган Арча кыры... Татарстан партия оешмасының тәүгесе — Н. Е. Федосеевның марксистик түгәрәге, Владимир Ульянов укыган ак колонналы Казан университеты.. Баш имәс Радищевлар. Чернышевскийлар, декабристлар үткән Себер трактыСәлам сиңа, борынгы һәм яшь Казан! Исәнме, Татарстан! Т Яңару Беренче АДЫМНЫ ясауга ук бу җирнең яңаруын күрәсең. Иделнең текә ярында буровой вышкалары. Казан порты янында — маяк, шәһәрне яртылаш боҗралап алган яр буе култыксалары. Арырак ак ташлы кварталлар, завод трубалары, чал Кремльнең Сашнялары мәгърур калкып торалар. Шәһәрнең борынгысы бүгенге белән тыгыз бәйләнгән. Туристлар шау-шулы Казан урамнарында белешмәләр эзлиләр, музейга чират торалар. Алар бу кызыклы крайның тарихын гына түгел, бүгенгесен дә белергә һәм тешенергә телиләр. Без дә шул максат белән Татарстан буйлап сәяхәткә чыгып киттек. Ләкин безнең сәяхәт башка торлерәк иде. Казан дәүләт университетының Н. И. Лобачевский исемендәге фәнни китапханәсендә сирәк кулъязмалар бүлеге бар. Борынгы әйберләрне саклаучы яшь фәнни хезмәткәр Вячеслав Аристов безгә берничә кызыклы документ күрсәтте. Без алардән файдаландык һәм бүген Татарстанда яшәүче һәм эшләүче кешеләрдән бу иске документларны аңлатып бирүләрен үтендек. Шулай итеп, биш аңлатма, биш тарих килеп чыкты. Без аларны туристлар эзли торган белешмәләргә естәмә итеп тәкъдим итәбез. Белешмәләр бик тиз искерәләр бит алар. БЕРЕНЧЕ АҢЛАТМА Сабын патшалыгыннан— нефть энҗесенә « Бертуган Крестовниковларның стеарин-сабын заводы беренче урында торырга тиеш, аннары 2 пар тегермәне, 14 күн заводы, 2 аракы заводы, 3 тире эшкәртү заведениеләре китә...» Профессор Н. П. Загоскинның «Казан турында белешмәмсе, 1895 ел мзшина тезелеше продукциясенең дүрттән бер, мехның биштән бер өлешен без бирәбез. Югыйсә, территориясе буенча республика илебез мәйданының оч йез җитмеш дүрттән бер епешеи генә алып тора бит. Ә белешмәләрнең берсе бу арчфметиканы тагы да образлы итеп: «Астрахань балык патшалыгы булган кебек, Казан да сабын патшалыгы дип атала ала»,— дигән иде. Шунысын да әйтергә кирәк, Без республикада иң мәгълүматлы кешеләрнең берсе белән — Татарстан АССРның Госплан председателе урынбасары К. Н. Мөхәммәтҗанов белән сөйләшәбез. Ул республиканың үткәнен һәм бүгенгесен генә белүче түгел, бәлки иртәгәге горизонтны да башкалардан алданрак күзаллый. Әңгәмә бик эшлекле, тоташ саннардан гына тора, ләкин пошынып утырырга туры килмәде. — Иске шеһрәт яңаны ярата инде ул,— дип сөйли Мөхәммәтҗанов.— Элекке белән чагыштырганда бүген никадәр ерак киттек без! Тиз оча торган пассажир самолетлары, турбокомпрессорлар, вакуумлы, ышанычлы техника, синтетик каучук, этилен, полиэтилен, сыйфатлары буенча искиткеч булган модификаторлар, кинопленка, сәгатьләр, төгәл үлчәү приборлары, йөзләрчә, меңнәрчә төрле башка әйберләр — Татарстанның бүгенге горурлыгы. продукцияләрнең күп төрләре буенча без илдә төп урынны алып торабыз. Мәсәлән, бишьеллыкның соңгы елында илебез алачак 345—355 миллион тонна «кара алтынпның 100 миллионын безнең промыселлар бирәчәк. Татарстанны илебезнең нефть энҗесе днп бер дә юкка гына атамыйлар. Моннан ТЬ“ Ц медикларга кирәкле бетен кетгутны, кино һәм фотопленканың 60 процентын, Ярты гасырлык биографиябезнең иң тел нәтиҗәсе булган тагын бер үзгәреш бар: революциягә кадәр Казан губернасындагы эре предприятиеләрнең кубесе чит чл кешеләренеке иде. Мех фабрикаларына немец фабриканты Луи Зальт хуҗалык итте. Англиянең «Казан ойл филд лимитед» фирмасы нефть эзләде, Швейцария промышленниклары — бертуган Рамнар машина тозелеше белән шөгыльләнделәр. Фабрика һәм заводларның бүгенге хуҗалары — үз эшләрен яхшы белүче, элекке промышленникларның тошенә дә керә алмаган уңышларга ирешкән эшчеләр, инженертехниклар. Хәзер Татарстан маркасын доньяның 50 илендә, шул исәптән Америка Кушма Штатлары, Англия, ГФР кебек капиталистик илләр дә беләләр. Без үзгәрешләргә, чорыбызның ритмына күнектек инде. Шулай да кон саен булып тора торган яңалыклар шаккатыргыч. Борынгы Казан яшәрде. Авылларны танырлык түгел — колхозлар культура йортлары, китапханә һәм конкуреш хезмәте күрсәтү биналары салалар. Республика картасында кон аралаш диярлек чираттагы үзгәрешне билгеләргә туры килә. Соңгы елларда крайда яңа промышленность үзәкләре — Әлмәт, Түбән Кама, Лениногорск, Азнакай. Баулы, Җәлил үсеп чыкты. Киләчәк индустриясе — зур химия бигрәк тә тиз үсә. Кама елгасында минераль ашламалар, автомобиль шиннары, каучук җитештерә торган химия гиганты корпуслары калкып чыга. Алар нык үскән чимал базасы — нефть промыселлары, Казан органик синтез заводы белән берлектә Европада тиңдәше булмаган бердәм нефтехимик комплексы булачак. Колач — ифрат зур, бурычлар — катлаулы, аоыр, ләкин Татарстан кешеләренең кеченнән килерлек. Саннар һәм фактлар й- 1913 ел белән чагыштырганда республиканың эре промышленносте тулай продукциясе 259 тапкыр, машина төзелеше һәм металл эшкәртү 3 377, төзү материаллары эшләп чыгару 388 тапкыр артты. ★ 1940 ел белән чагыштырганда 1966 елда кеше башына электр энергиясе җитештерү 23,2 тапкыр, белье трикотажы 120, өске трикотаж 13,3, ит 6.3, колбаса әйберләре 10,2, терлек мае 5 тапкырга арткан. ★ Татарстанда нефть табылуга 25 ел тулды. 5у елларда республика промысел эшчеләре илгә 700 миллион тоннадан артык иң арзан нефть бирделәр. ИКЕНЧЕ АҢЛАТМА Басуларның үзгәрүе «Шулай дәвам итсо. ашлыкның уңмавы (бу —һәрвакыт булырга мом- кин) ачлык афәтенә китерергә момкин...» Чит илләр министрының махсус йомышлар буенча чиновнигы барон Икскуль фон-Гильдебандт даими булып тора торган ачлыкның сәбәбем белү очен Казан губернасына килгәч, үзенең донссениессчдә шулай дип язган. Бу хәл 1834 елның язында, Идел буенда бер бер артлы булып торган ачлык елы- иың берсендә була. Дорессн әйтергә кирәк, Икскуль фон-Гильдебандт бик тыңлаучан чиновник булып чыга. Немецларга хас төгәллек белән ул ачлыктан җәфа чигүче авылларда була, администрация, земство, шәһәр, биржа, җирле матбугат вәкилләре белән киңәшмәләр үткәрә Мәскәүгә кайткач, без югарыда китергән күзәтмәләрен яза. хәтта практик әһәмияте булган эшлекле берничә киңәш бирә. Иң моһиме менә монысы: •Энергияне, хосуси эшчәнлекне арттырырга, гомумән, кранның муллыгын күтәрергә кирәк». Өйрәтүе бик җиңел, яхшы теләкләрне тормышка ашыруы гына кыен. Җирле дворяннар ачлыкка каршы нинди чаралар күргәннәр, бер дә туенып тормаган крайга ничек ярдәм күрсәткәннәр соң! М. Рыбушкин төзегән «Казан шәһәренең ӘКИЯТ БУЛЫП КҮТӘРЕЛӘ КАЗАН кыекача тарихи <н актарабыз Анда Сспай дип язылган: «Ашлыкның уңмавы сәбәпле, афәтне бетерү максатыннан чыгып, нгепекле Казан сословиесе мохтаж кешеләргә •лэшү вчен шактый сумма җыюда ярдәм итте: кыш дәвамында дворян сословиесе вәкилләре берничә спектакли куйды. Алардан җыелган көмеш бепән 10 000 сум акча икмәк сатып алу ечеи ярлыларга өләшенде». Нинди капма-каршылык: берәүләр ечен — афәт, икенчеләр е :ен — күңелле спектакльләр!! «Безнең шәһәр әле беркайчан да быелгы кебек кәеф-сафа коруга бай түгел иде, күптэч инде без болай шатланып күңел ачканыбыз юк иде,— дип язган бу уңай бепән «Казак вестнигына естәмәлнең хроникеры.— Җыелышлар, баллар, маскарадлар, театрлар, ачлар Файдасы ечен спектакльләр бер-бер артлы булып кына торалар, хәтта бу ләззәтләрнең кайсын сайлап алырга да кыенсынасың...и Без кайчандыр барон Икскуль фои-Гильдебандт үткән Каэгн арты басулары буйлап барабыз. Басулар ШУНДЫЙ ук, республикада табигать тарафымнан иң «рәнҗетелгәне», тнрә-якта кызгылт-сары колсу Һәм балчыклы туфрак, бер генә гектар да кара туфрак юн. Ә ашлык яхшы, башаклар эре, авыр, тук. Мондагы ятымсыз кырларны уңыш бирергә мәҗбүр итү ечен игенче күпме хезмәт һәм тырышлык кугрга, күпме кайгырту- чанлык күрсәтергә ниһаять, хуҗалыклар күлме техника һәм машина белән тәэмин ителгән булырга тиеш!! Безнең гид һәм комментатор Социалистик Хезмәт Герое Н. Б. Бариев — экономикасы нык үскән, югары культуралы «Үрнәк» колхозы председателе. — Ярдәм күрсәтү спектакльләреннән килгән сәдакага хәерче, ач авылларны туйдырып буламыни! — дип сөйли Нургали Бариевич.—Шуңа күрә дә Казан арты кешеләре эш эзләп читкә киткәннәр, алтын приискаларында һәм шахталарда эшләгәннәр. Башка юл калмаган, ченки сука бепән көлсу туфракта уңыш үстереп булмаган. Ашлыкны чәчкәнгә караганда ике яки өч тапкыр гына артык җыеп алганнар. Мужик табигать алдында көчсез булган, теләсә кайсы елда да көндәлек ризыксыз кэлган. Дәрес, хәзерге вакытта да игенче һава торышына бәйле, язның яхшы булуын, җәй көне яң гырның вакытында явуын, көзнең коры килүен тели, ләкин уңышның барыбер булачагын белә ул. Мин дөньяда 50 ел яшәдем, мин Октябрь яшьтәше, илле икенче елдан үз колхозымда председатель. 16 елда уртача уңыш 10,5 центнер булды. Бу — борыи-борыннан игенчене туйдыра алмаган кырлардан шундый уңыш. Ә Кама аръягында, Ык һәм Агый- дел елгаларының уңдырышлы ярларында һәр гектардан 20—23 әр центнер уңыш җыеп алалар. Ашлык — безнең төп табыш. Былтыр колхоз миллион сум табыш алды. Кешеләр хезмәтенә түләргә дә, авылларны төзекләндерергә дә җитә. Хәзер хезмәт көне 3 сум тора Бетен фермаларны да яңабаштан салдык, оч бригадада клуб булдырдык, больница төзибез. Хәзер авыл икмәк белән генә канәгать түгел, тормышны ничек яхшырак һәм матуррак итәргә дигән уйлар кешеләргә тынычлык бирми. Саннар һәм фактлар ★ Революциягә кадәр Казан губернасында барлык җирләрнең 40,3 проценты алпавытлар, сәүдәгәрләр һәм монастырьлар кулында иде. ★ Республикабыз кырларында 40 мен чамасы трактор. 90 мең тирәсе бөртекле ашлык, 2.1 меңләп силос уручы комбайн һәм башка күп төрле машиналап эшли. ★ Республика ашлыкка булган ихтыяҗын тулысымча канәгатьләндерә һем соңгы сигез елда дәүләткә ашлык сатуны 719 меңнән 1 миллион 500 мең тоннага җиткерде. ӨЧЕНЧЕ АҢЛАТМА Республиканың өлгергәнлек аттестаты «Мәдрәсәләр һәм мәктәпләр өчен программалар һәм исемлекләр билгеле бер кагыйдәгә катгый буйсындырылган булырга һәм бөтенләй гомуми белем характерында булмаска тиеш». (Идел буе краенда татар-мөселман йогынтысына каршы тору чаралары эшләү өчен җыелган киңәшмәнең карарыннан. 1910 ел). Арча дигән кечерәк кенә район поселогымда (илебездә андый поселоклар йөз- ларчә һәм меңнәрчә) без башлангыч мәктәпләрдә, шул исәптән милли мәктәпләрдә, эшләү эчен кадрлар хәзерли торган урындагы педучилищеиың татар теле һәм әдәбияты укытучысы, ТАССРның атказанган укытучысы Р. Г. Вәлитова белән очраштык. Утыз ел буе ул мәктәпкә барачак, балаларга миһербанлык, белем өләшәчәк кешеләрне укыта. Аиың биографиясе — караңгылыктан, наданлыктан яктылыкка, белемгә атлаган бетен бер халыкның биографиясе ул. Ул балалар йортында үскән, педучилище, аннары институт бетергән. Педучи- лищеда ук эшли торган ире белән бергә беренче класслар өчен әлифба төзеде. Бергәләп тагын бер дәреслек — татар мәктәпләре өчен туган тел һәм ана теле дәреслеге хәзерләделәр һәм нәшриятка тапшырдылар. — Безгә шундый кайгыртучанлык булса иде! Математика урынына алла законы, грамматиканы һәм орфографияне корьән алмаштыра иде,— дип елмая Рәмзия Гыйлаҗевиа. Сүз уңаенда шуны да әйтик: коръән, башка дин китаплары кебек үк, беренче битеннән соңгысына кадәр алдый. Бохарада аксак Тимер оныклары салган иске мәчеткә: «Белем ирләр һәм хатын-кызлар өчен мәҗбүри»,— дип уеп язылган. Ләкин эш лозунгтан ары китмәгән, тормышта бөтенләй башкача булган. Кешеләр үзләренең догаларында алланы һәм Мөхәммәтне искә алып килгән меңнәрчә ел дәвамында ир мөселманнарның да, хатынкызларның да укый-яза белгәннәре бик аэ булган. Патша хөкүмәте вакытында Казан губернасында 1438 кабак, 680 чиркәү, 1890 мәчет булган, 6 дин әһеленә бер укытучы туры килгән, мәгариф эшенә бер елда һәр кеше башына 12,5 тиен тотылган. Татар югары белем турында башына да китерә алмаган. Дәрес, рәсми тыю булмаган. Мәктәпне бетереп, арифметиканың дүрт гамәле турында ишеткәнең дә булмагач, ничек итеп фән сараена керәсең, ди. Ә без һәркемгә урта белем бирмәкче булабыз. Урта белем! Күэ алдына китерәсезме: ликбездан, алифбадан башлаган республика җидееллык мәктәпне тәмамлады һәм өлгергәнлек аттестаты алырга җыена. Балалар — җәмгыятьнең киләчәге. Алар турында кайгыртудан да мөһимрәк һәм җитдирәк нәрсә юк һәм булырга да мөмкин түгел. Республикада мәктәпләр челтәре яңадан диярлек тезелә. Аларны дәүләт тә, колхозлар да сала. Соңгы биш елда гына да безнең районда 53 мәктәп тезелде, мәгариф эшенә 2 миллион сумнан артык акча тотылды. Балалар үзләре теләгән теләсә нинди телдә укыйлар. Безнең район башлыча татар районы, мәктәпләрдә ана телендә укыталар... Р. Вәлитова аңлатмасына безнең ике генә өстәмә булачак. Усал хроникерларның берсе 1888 елда чыккан иллюстрацияле «Идел квлендаре»идә: «Университетлы Квэан ӘКИЯТ ЬУЛЫП КҮТӘРЕЛӘ КАЗАН шәһәреннән ерак түгеп Арча шәһәрчеге бар. Биш елда управаны асрауга андз 8 667 сум, ә халыкны агартуга нәкь 50 сум тотылган», днп язган ул. Бүген Татарстан үзенең табышын менә ничек бүлә: 1966 елда мәгарифкә чыгым 115 миллион сум, ягьни бетен чыгымнарның яртысы кадәр диярлек булган. Саннар һәм фактлар * Революциягә кадәр урта һәм югары уку йортларында татарлар берәнсәрән генә булган. Хәзер югары уку йортларында 20 меңнән артык татар укый. * Сугыштан соңгы чорда колхозлар гына да 80 мең урынлык мәктәпләр салганнар * Бүгенге Татарстан — эре фәнни үзәк. Анда 11 вуз, 55 фәнни-тикшеренү һәм проект-конструкторлык учреждениеләре бар. Аларда 1 610 фән докторы һәм кандидаты эшли. ДҮРТЕНЧЕ АҢЛАТМА Гариф Ахунов сөйли: — Бу аңлатманы бәлки өлкән буын язучылары- ның берсе бирергә тиештер. Республиканың культура эше белән җитәкчелек иткән компетентлы берәр иптәш бирсә дә начар булмас иде. Мин бүгенге Татарстанда культура үсешенең барлык өлкәләренә дә кагыла алмам дип шикләнәм. Шуңа күрә, аңлатманың тулы булуына исәп тотмастан, республикабыз турында «Канатлар кая илтә!» дигән очерклар китабы язганда очраткан кайбер фактларны әйтеп узу белән генә чикләнәм. Республикабызның бүгенге рухи дөньясы турында фикер алышканчы, Тукайның 1906 елда «Хиссияте миллия» мәкаләсендә язган сүзләрен искә төшерик. «Безнең милләт тә Пушкиннарга, граф Лев Толстойларга, Лермонтовларга мохтаҗ. Кыскасы гына, безнең милләт тә башка милләтләрнең тәсе — үзенең бурычы итеп патша политикасына хезмәт итүне санаган, халыкны физик һәм рухи яктан изүне алга сөргән дәүләт чиновнигы карашы; икенчесе — үз милләтенең үсүендә, тәрәккый итүендә, аның аң-белемле, культуралы, ирекле бупып җитүендә үз бәхетен күрергә теләгән гражданин, шагыйрь, җәмәгать эшлеклесе карашы. Тукай үзе хыялланган якты көннәрне күрү бәхетенә ирешә алмады. Патша заманы- нын котылгысыз юлдашы — туберкулез аны «дөнья читлегеннән» алып китте. Язлар килгән саен, апрель аенда, шагыйрьнең туган көнендә, Татарстан шагыйрьләре вакытсыз һәлак булган боек Тукайның һәйкәле янына җыелып, яңа шигырьләрен укыйлар, хезмәт Татарстанының нинди уй-тойгылар белән яшәвен, шагыйрь хыялланган нәрсәләрнең республикабызда бүген өзлексез тормышка аша баруын сөйлиләр. Октябрь алып килгән азатлык кояшы нурларында Тукай һәм Фатих Әмирхан, Каюм Насыйри һәм Шамил Усманов кебек әдипләр, алдынгы җәмәгать эшлеклепәре хыялланганнар чынга әйләнде. «■Россиядә, киң мәгънәсендә алганда, татарларның... уз культурасы юк һәм булуы да мөмкин түгел». Казан губернаторы Галиҗәнап сарае камергеры М В Стрижевский хатыннан. 1912 ел. Совет Татарстанының бүгенге культурасы турында Татарстан Язучылар союзының җаваплы секретаре язучы рәккыйларына сәбәп булган чын мөхәррирләргә, рәссамнарга., яңа-яңа милли шигырьләргә, музыкаларга аә гайреләргә мохтаҗ». Без менә ике шәхеснең ике төрле карашы белән очраштык. Табигый хәл. Бер Әдәбият герләп үсә, зур колачлы профессиональ музыка туа, рәссамнар яңадан- яна әсәрләре белән калык алдында зур имтихан тоталар. Бездә 120 ләп Язучылар союзы члены бар, шул кадәрле ук яшь язучылар беренче китапларын, шигырь җыентыкларын бастырып чыгардылар, театр сәхнәләрендә беренче пьесаларын куйдылар. Сугыштан соң кулына каләм алган яшь буын барлык әдәби жанрларда актив эшли. ♦ Татар яэучыларының хикәяләре, повестьлары, романнары Мәскәүдә һәм чит ил- я ләрдә басыла. В. И. Ленинның тууына 100 ел, Татарстан республикасының тезелүенә 50 ел тулу уңае белән, Мәскәү нәшриятлары безнең язучыларның 52 китабын чыгаруны я планлаштырды. Өч ел эчендә алар чыгып бетәчәк. 1968 елда инде 18 китап басылып 2 чыкты. Казанның үзендә исә һәр ике-еч кеи саен яңа бер кмтал деньяга чыга тора. ■Казан утлары» журналының тиражы быеп 85 меңгә, «Азат хатын» журналы 2 220 меңгә җитте. Димәк, халыкның культурага булган ихтыяҗы да кеннәи-кен арта С дигән сүз. с Музыка һәм сынлы сәнгать елкәсендә дә ирешкән уңышлар байтак. Шәригать сурәт ясауны, «әргән уйнауны», биеп-җырлап йеруне тыйган. Шул сәбәп- 2 пе бездә революциягә кадәр милли опера, балет, рәсем сәнгате үсә алмаган. Хәзер t- Казанда Муса Җәлил исемендәге Татар дәүләт опера һәм балет театры бар. СССР ха- = лык артисты Нәҗип Җиһановның «Җәлил» операсы, Боек Ватан сугышында һәлак ® булгаи гаять талантлы композитор Фәрит Яруллинның «Шурале» балеты Советлар - Союзының куп кенә сәхнәләрен әйләнеп чыктылар, чит ил театрларында уңыш казандылар. Татар совет музыкасының нигезен салучы, Татарстанның халык артисты Салих Сәйдәшев җырлары илебезнең барлык олиәләреидә яңгырый. В. И. Качалов исемендәге Казан рус драма театры, Г. Камал исемендәге Ленин орденлы Татар дәүләт академия театры, М. Җәлил исемендәге татар дәүләт оперэ һәм балет театры сәхнәләрендә классикларның һәм бүгенге кон драматургларының җитди зур әсәрләре уйнала. Югары профессиональ осталык, идея һәм сәнгать югарылыгы ягыннан олгергәнлек таләп итүче бу әсәрләр бездә инде сәхнә осталары — зур актерлар, рәссамнар, режиссерлар үсеп җитүен раслый. Мәсәлән, опера театрының Боек Октябрьның 50 еллыгы алдыннан тамашачыларга күрсәткән «Катерина Измайлова» спектакле Идел буе иҗат коллективлары конкурсында иң яхшы спектакль дип бәяләнде. . Моннан тыш Татарстанда Республика дәүләт күчмә театры. Элмәт драма театры. Миизәлә драма театры эшли. Соңгы елларда бу театрлар профессиональ осталыкларын нык кына үстереп. Советлар Союзының торле шәһәрләрендә гастрольләрдә булдылар. Әдәбиятта, театр һәм рәсем сэигатендә без үзебезне В. И. Качалов. Ф. И. Шаляпин, м. Горький, Г. Тукай, Г. Ибраһимов, Ф. Әмирхан, Г. Камаллар нигезен салып калдырган реалистик культура традицияләрен дәвам иттерүчеләр дип саныйбыз. Әдәбият белән сәнгатьне, культураны, җанлы әдәби процессны халыкның гомуми мәдәни үсешеннән аерып карау момкин түгел. Бүгенге Татарстан ирешкән культура үрләре республикабызның гомуми үсеше, алга китеше белән бәйле. Язучылар, рәссамнар, композитор һәм актерлар иҗатының бетмәс-токәнмэс чыганагы — эшчеләребез, колхозчыларыбыз, интеллигенциябез башкарган зур эшләр: завод фабрикаларда, колхоз-совхоз кырларында кон саен хезмәт ияләре тудырган материаль байлыклар. Ө халыкка хезмәт иткәнеңне тоеп эшләү безнең иҗатыбызда ныклык тудыра һәм яңа илһамнар ости. БИШЕНЧЕ АҢЛАТМА Күрәләтә тап төшерергә маташу «Рудниклар башында да. тау промышленносте идарәсендә дә идел- ураллылардан (raiapnap һәм башкортлар күэ алдында тотыла) инженерлар да, референтлар до, геологлар да, галимнәр дә юк—» Ку —сирәк кулъязмалар фондыннан алынган нәрсә түгел, киресенчә, хәзерге заман буржуаз пропагандасының иң үтемле продукциясе. Ул Анкарада Ан-йолдыз Е.ншеир нәшрияты»», б.емлг.н. Б».». 6» «»чп бел.н Т.т.рят.н АССР Вертепный Советы Президиумы председиппе С. Г. Б.тые. таныштырды, без аннан бу китапка — Ялган һәрвакытта да чирканыч, үзенең асылы белән җирәнгеч. Ә мин бу китапны канәгатьләнеп укыдым,— диде Салих Гыйлемхано- вич. елмаеп.— Философ тормыштагы хакыйкать урынына ялганны естен күрә икән, димәк, аның мактанырлык урыны юк. Бу — иң ышанычлы билге. Автор күп нәрсәләрдән хәбәрдар. Китапта Идел буе нефтенең үсеше турында саннар шактый тегәл китерелгән. Безнең промыселларда русларның, украиннарның, әзербәйҗаннарның, башкортларның, татарларның зур бер гаилә кебек яшәүләрен һәм эшләүләрен бу китапның авторы Г. Акыш белмидер дип әйтел булмый. Илебезнең иң бай нефть ятмаларын эшкәртүче орденлы «Татнефть» берләшмәсенең куп санлы коллективында 94 мең татар эшли. 2 мең ин кыйммәтле кадрлар исемлеген тагын да дәвам итәргә мөмкин. Тулы характеристика бирү өчен моны өстәп әйтергә мөмкин: Ә. Валиханов илнең иң югары парламентында татар нефтьчеләре вәкиле булып тора, Г. Әхмәдиев республиканың Верховный Советына сайланды, меңнәрчә «кара алтын» чыгаручылар орденнар һәм медальләр белән бүләкләнде. Ә яхшыларның да иң яхшылары — участок начальнигы Корбан Вәлиев, нефть чыгаручы Фәсхи Шәрәфетдиноа, скважиналар ремонтлау мастеры Әхәт Гобәйдуллин, төзүче Рәшит Саттаров, газ эшкәртүче Мәгъсүм Миңне- кәев һ. б. лар илебездәге иң югары исемгә— Социалистик Хезмәт Герое исеменә лаек булдылар. Хәер, Г. Акышны аңларга була. Элек милли республикаларның ирекле союзы урынына берләштерелгән Себер, Бөек Теркстан, Кавказ федерациясе, самостийный Украина һәм «ирекле» Урал-Идел штатлары турында хыялланып йөргән буржуаз милләтче идеологы бит ул. Идел һәрвакыт үзенең суын Каспийга койган, елга тамагын су башы итеп булмый. Илебез Конституциясе Октябрь революциясенең законлы нәтиҗәсен — Совет Социалистик Республикалар Союзын юридик яктан рәсмиләштергәч, милләтчеләр фашистик Германиягә зур өмет багладылар. Икенче бөтендөнья сугышының ни белән беткәнен тарих белә. Г. Акыш та үзенең лекцияләрендә «өмет кояшы сүрелде» дип саный. Бүгенге Татарстанның экономик һәм культура үсеше буржуаз милләтчеләргә аз гына да иллюзия калдырмый. Ленин вахтасының бер көнендә Татарстан элекке Казан губернасы бер елда җитештергән кадәр продукция эшләп чыгара. Уңышлар үзеннән- узе генә килмәде. Алар — эшчеләр, крестьяннар, галимнәрнең зур. фидакарь хезмәте нәтиҗәсе, милләтләрнең һәм халыкларның экономик, культура һәм политик якынаюы нәтиҗәсе. Мондый шартларда Акышка һәм буржуаз дөньяның бетен идеологларына нәрсә эшләргә кала! Бер генә хәл — дөреслекне бозып күрсәтергә, фактларны бармактан суырып чыгарырга, кыскасы. Совет строена күрәләтә тал төшерергә генә кала. Хәер, пропаганданың мондый ысулы буржуаз идеологлар арасында популяр була бара. Куптән түгел Вашингтонда Дортмут колледжы профессоры Майкл Чукаеның зур күләмле китабын бастырып чыгардылар. Ул: «Пропаганда җитлегеп килә» дип атала да. Хәзерге заман пропагандасының җитлегүен профессор ничек аңлата Соң! Кайбер өзекләрен китереп үтим: «Һәртөрле пропаганда ашчәнлөгонәң максаты алдау булырга мөмкин», «Пропагандистның бурычы — алгыш юлга кертү», «Бело торып фактларны бозу—а. Тагын да аңлатыл торуның имрәт» юк. женер һәм техник — татар милләте вәкилләре. Сүз уңаенда әйтеп үтик: берләшмәгә Әгъзам Валиханов җитәкчелек итә, Ренат Меслнмов — баш геолог. Җитди, ачык фикерле инженерлар: Ришат Булгаков, Галимҗан Әхмәдиев, Әкълим Мехәммәтҗанов илебездәге иң эре нефть предприятиеләре җитәкчеләре дәрәҗәсенә үсеп җиттеләр. Мондый