ТУГАН ҖИР ҖЫЛЫСЫ

Татар художниклары әсәрләренең Мәскәүдә үткәрелгән күргәзмәсеннән репортаж ушы елның январь аенда Казанның җиде художнигы әсәрләре Мәскәү тамашачылары хекеменә күргәзмәгә куелды. Идел буе табигатенең үзенә генә хас матурлыгы да. Совет Татарстанындагы вңа тезелешләрнең куәтле ритмы да, хәзерге һәм борынгы Казанның шаулап торган кечле тормышы да. борынгы әкиятләр дә, республикабызның яңа җырлары да бу күргәзмәдә, гүя, бергә кушылып, РСФСР художниклар союзының күргәзмәләр залын үзенә бер тәрле буяулар, аерым бер аһәң белән тутырып торды. һәркайсының үз стиле булган бу җиде художникның әсәрләрендә Татарстанның хәзерге сынлы сәнгате, графикасы, скульптурасы чагылдырылган иде. Ул күргәзмәдә сафларында кырыктан артык члены булган Татарстан художниклары әсәрләренең бары тик бер елеше генә күрсәтелде. Шулай булса да, анда Татарстан сынлы сәнгатенең тап проблематикасы шактый тулы чагылды. Ул әсәрләрдә чынбарлыкны торле яклап сурәтләргә, сәнгать культурасын баетырга, халкыбызның милли характерын ачарга, зстетик идеал тудырырга омтылыш бик ачык сизелеп тора. Эмиль Ситдиков графикасында бу сыйфатлар аеруча ачык күренде. Аның «Советская Россия» күргәзмәсе буенча билгеле булган, ленолиумга эшләнгән оч гравюрасына [-Кызыл байрак» кешеләре сериясеннән «Колхоз ветераннары», «Кон уртасы», ■Бәхетле кыз»] хәзер »Кой» [1965| һәм >Голсем белән Тәлгать» [1968] исемле яңа әсәрләре дә остәлгән. Аларның беренчесе сугыш елларындагы хатирәләр белән эретелгән. солдатларның авыр язмышына, аларның походлар һәм сугышлар арасында кыска вакытлы ялын күрсәтүгә багышланган. Сугышчы ниндидер кой уйный, ә иптәшләре тыңлап тора. Икенче линогравюра — «Кызыл Байрак» кешеләре сериясенең дәвамы. Бүгенге яшьләребезнең мәхәббәтен сурәтләгән бу әсәр аеруча уңышлы эшләнгән. Ситдиков иҗатының топ сыйфаты — кешегә мәхәббәт һәм гуманизм. Ул турыдан- туры бүгенге социалистик чынбарлыкка, татар авылы тормышына, аның бәйрәмнәренә һәм эш вакытларына морәҗәгать нтә. Ләкин Ситдиков графикасында сурәтләнгәи образлар кыска гына мизгелнең иллюстрациясе түгел, алар гүя халыкның мең еллык акылын, үткәннең шигъриятен, бүгенгенең асылын, киләсе коннең бәхет турындагы хыялын, тормышка актив монәсәбәтие үзләренә туплаганнар. Күргәзмәдә катнашкан Елизавета Киселева һәм Ирина Колмогорцеәа бер-береннән нык аерылып тора. Киселеааның күп кенә линогравюралары образлар тезелеше ягыннан политик пмкатка якын. Героин революцион керәш һәм Ватанны саклау темасына багышланган әсәрләре («Кузгал, уян. ләгънәт ителгән». «Тугызынчы вал» (Потемкиичылар), ■Штурм» экспрессия, гадәттән тыш монументаль масштаблылык, тосләрнең ачык чагылдырылуы белән аерылып торалар. Эшчеләрнең, матросларның тәаәккәллек һәм лыюлык белән балкыган йозләре. гүв янгыннан кызарган 190$ ел ераклыгыннан, узган сугышларның оермәләреинән иезеп чыгып, тамашачыга якынлашалар. Композицияләрнең динамикасында сыйнфый керешнең, революцион омтылышның киеренкелеге Ш Э. Г. Ситдиков. <Гөлсем белән Тәлгать». белән бергә тупланган, кешенең корбан булуга һәм батырлыкка сәләтле икәнлеге уңышлы ачылган. И. Колмогорцеваның графикасы тамашачыны күңелле һәм тапкыр халык әкиятләренең мавыктыргыч һәм серле деньясына алып керә. Аның татар халык әкияте «Гел- чәчәкчкә ясаган иллюстрацияләре — гуашь белән ясалган зур рәсемнәр — аеруча нечкә һәм лирик булып тоелалар. Монда төсләр трактовкасы — шартлы, декоратив. Мәсәлән: «Соры мәче һәм кара мәче» әкияте башындагы рәсемдә мәче сары күзле, гәүдәсе шәмәхә төстә сурәтләнгән. Мәченең тешләрендәге тычканнар теземе кыйммәтле бизәнү әйберсенә охшатып эшләнгән, ә аның шәмәхә төстәге йонындагы орнаменталь бизәк бай һәм уңышлы табылган. Алсу төстә эшләнгән бизәкле келәм, зур сары икмәк, чүлмәкләр һәм кисмәк, ачык яшел өстәл, өйнең алтынсу агачы — болар барысы да ничектер кабатланмас матур һәм әкияттәгечә сурәтләнгән. Колмогорцеваның балалар китапларына, әкиятләргә ясаган иллюстрацияләре нечкә юмор, балаларның китапны кабул итүен дөрес аңлау белән, төсләр гармониясе, ачык Е В Киселева <Кузгал. уян. ләгънәт ителгән» (тесле линограеюра) эре рәсемнәре, кызыклы композицияләр този белүе, сюжетларның мавыктыргыч Z үстерелүе белән отышлы чыккан. Бу художникның иҗаты балалар китабын сәнгатьчә э бизәү дәрәҗәсен күтәрүдә, Татарстанда китап культурасын үстерүдә әһәмиятле роль ® уйный. ы Иҗади хезмәтнең барлык торендә дә, шул исәптән, катлаулы скульптура сәнгатендә дә Татарстанның хатын-кыз художниклары шактый зур урын алып тора. Скульп- Q тор Рада Нигъмәтуллинаның күргәзмәгә куелган эшләре — моңа ачык мисал. Аны скульптурадагы катлаулы композицияләр, фигураларның пластик чагыштырылышы, персонажларның психологик характеристикасы мавыктыра. Нигъмәтуллина иҗатына аеруча балачак, яшьлек, аналар темасы хас. Аның мәгълүм композицияләреннән «Әкият» (1962), «Бишек җыры» (1957| шул темаларга багышланганнар. Таган атынучы ике шаян кызчыкны сурәтләгән «Балачакг (1967) композициясендә юморны нечкә тою, нәфислек ачык сизелә. Ә «Студентлар» (1967) композициясе катлаулы ритмик тезелеше белән характерлы. Анда яшь кешеләрнең характер үзенчәлекләре һәм яшьлек хисләре табигый итеп бирелгән. Художникның саклык белән генә баласын күкрәгенә кыскан яшь ананы сурәтләүче «Хәерле тон» |1967) исемле скульптурасы хисләрнең сафлыгы һәм җылылыгы, кешегә тирән тәэсир итү кече белән сугарылган. Күргәзмәдә скульптор Нау- фаль Адылоо скульптуралары да югары бәягә лаек булды. Ул, уеп алынган агач кисәкләрен агач тамырлары белән бергә үреп, урман әкиятләрен, борынгы легендаларны, тарихи сейләкләрне һәм күтәренке рухлы тормышны чагылдырган декоратив иомпоКолмогорцева И, К Тагар халык зкичте чГелчәчәк» китабының тышлыгы. Нигъмэтуллина Р. X. сБеренче класстагылар». зицияләр тудыра алган. Кызыклы һәм аеруча похтә эшләнгән «Шүрәле» композициясендә хикмәтле кәкре тамыр яшел күзле, киереп ачылган авызлы сихри шүрәлегә әверелгән һәм теләсә кайсы бүлмәне урман хатирәсе белән бизи алырлык ачык алтынсу теетәге агач кисәге булып калган. Адылов агачны стена рәсемнәре һәм вак статуар пластика ечен дә, тарихи портретлар һәм замандашларның портретларын тудырганда да куллана. Соңгылары арасында корән агачка уелган «Кыз портреты» (1965) үзенең пластик матурлыгы белән аерылып тора. Кызның кысыграк күзе, борыны, шаян елмаюлы иреннәре рәсемне бик тәэсирле итә. Милли характерларның, рухи халәтнең һәм модельнең рухын нечкә ачу бу портретта скульптур форманың декоратив тәэсирлелеген, агачта матурлык мелодиясен таба алу момкннлекләре бик зур икәнлеген раслап тора. Адыловның скульптурасы ачык чагылган миллилеге белән аерылып тора. Ул Россия Федерациясе сәнгатенең скульптура әнкәсендә дә, графика һәм сынпы сәнгать елкәсендәге шикелле үк, Татарстанның әһәмиятле урынны алу мәмкинлеге турында сойли. Татарстанда шактый алга киткән сынлы сәнгатьнең пейзаж жанры күргәзмәдә республикабызның ике художнигы — Николай Кузнецов һәм Андрей Прокопьев әсәрләрендә ачык күренде. РСФСРның һәм ТАССРның атказанган сәнгать эшлеклесе Н. Д. Кузнецов Мәскәү тамашачыларына республика һәм Ботен- союз күргәзмәләре буенча яхшы таныш. Шулай булса да. аның эшләренең экспозициясендә бу юлы бик күп яңа, котелмәгәнрәк Адылов Н. *Пугачев». гесез гаскәрнең күккә күтәрелгән кылычлары кебек, катып калганнар. Еракта өйләр, утлар җемелди. Җир киң панорама булып җәелгән һәм тирә-яктагы тезелешләрнең барысы да кешеләргә кирәкле әйберләр. Кузнецов әсәрләре белән чагыштырганда, Андрей Прокопьев лирик пейзаж остасы, провинция һәм авыл шагыйре булып тоела. Аның полотноларын кайчак хисләр муллыгы, җирнең матурлыгына хәйран калу күмеп китә сыман. Ләкин аларда двнья ачык, якты, тыныч булып чагыла. Прокопьевиың пейзажы Идел буе мотивлары белән аерылгысыз. Ул Идел ярла- шәһәрләрне һәм пристань гачның алсу тәсеннән дә сизелеп тора. «Осташков шәһәре»... Су патшалыгы һәм суга охшаш кук. Шушы күксел зәңгәр су стихиясенә шәһәр үзенең борынгы соборлары, стеналары, балыкчы бистәсенең соргылт ейләре белән уелган. «Тверца. Торжок»... Ялгыз көймә, көз, су, бетен киндердә чагылган агачларның ялангач ботаклары... «Май»... Яңадан шушы шәмәхә тестәге язгы җир, көмеш елга, канәфер агачы куаклары, алмагачларның нәфис алсу таҗлары, киң, иркен Идел... «Язгы җирдә» — Прокопьевиың мавыктыргычрак картиналары исәбенә керә. Сөрелгән кара җир дә, зәңгәр кук тә, хатын-кызларның кояш нурларында кабынып китүче ак косынкалары да, чишенеп ташлаган егетләрнең күлмәкләре дә зур темперамент, иркенлек белән язылган. Тегермәннең соры канатлары, нидер көткән кебек, күккә сузылган. Күккә эленгән тургай тавышын искә төшереп, алтынсу сыерчык оясы балкый. Денья яктылык һәм җылылык белән тулы. Кыскасы, Татарстан художниклары Мәскәү күргәзмәсенә үзләренең әсәрләрендә туган җирнең яктылыгын һәм җылылыгын, аның кабатланмас үзенчәлекле төсләрен, матур җырларын алып килгәннәр иде. Кузнецов Н Ц. «Кара алтын» картинасыннан фрагмент. рын, аның кушылдыкларын, утрауларын, беек елгадагы нарны яза. Аның полотнолары тамашачыга нык тәэсир итә, хәтердә кала. «Идел өстендә Шәмәхә тестәге яр, яктылыкның суда кемеш кебек ялтыравы; күк юк, ләкин кояш, күзгә күренмәсә дә, һәркайда — койма күләгәсеннән дә, алма