МӘҺАБӘТ БИНАЛАР ҺӘМ АЛАРДАГЫ ЯМЬ

Халкыбызның гаҗәеп бай һәм күп гасырлык үсеш юлы үткән бизәү сәнгатенең чигү, туку кебек тәрләре белән журнал укучылары инде таныш. Бу юлы без тәзү материалы таш булган сәнитьләр, атап әйткәндә, монументаль архитектурабызның кисеп-уеп бизәү алымнары, язулы һәм орнаментлы эпитафия ташларыбыз хакында сейләмәкче булабыз. Борынгы заманнардан бирле безнең җирдә киң таралган сәнгатьләрнең берсе бу. Болгар шәһәре үзенең тәзеклеге һәм ямьлелеге белән заманында дан тоткан. Элекке традицион әдәби телебездә йорт салу, бина коруга бәйләнешле атамаларның актия кулланылуы, мигъмар (архитектор], мигьмарлык (архитектура], гыймарәт (корылма, сгрзй, бина) кебек терминнарның 10 гасыр буе бабаларыбыз теленнән тешмәве үзе Җәмигь мәчетенең архитектура детальләрендәге уелма бизәк: ишек янындагы телбизәк. а) Тәрәзә уемнарын әйләндереп алган уелма бизәкләр б) Портал такны кысалап алган уелма бизәкләр, Монгол явына кадәрге болгар архитектурасы хатирәләре бик аз сакланган. Сувар. Буләр кебек шәһәрләрнең калдыкларын. >лек дәуләтнең чиге булган җирдәге — хәзерге Алабуга шәһәре янындагы «Шайтан каласы» дип кертелә торган цитадель яисә кәрвансарай бинасын шундыйлар исәбеннән күрсәтергә була. Дәүләтнең башкаласы булган шәһре Болгарда Алтын Урда чорында салынган берничә бина бүгенге кәйгәчә сакланып килә. Болар безнең һәркайсыбызга билгеле. Болгар шәһәре хәрабәләре Кара Пулат. Кече Манара. Кече торба. Олы тәрбә. Хан торбәсе дип исемләнеп йертелэ торган бу биналар белән генә чикләнми, әлбәттә. Шушында ук XIV гасыр башында салынган мәһабәт Җәмигь мәчетенең дә җимерекләрен күрел була. Бертуктаусыз алга барып торган заман әлеге биналарга да үзенең тамгасын сала килгән. Әле үткән гасырның беренче яртысында гына чагыштырмача тезен булган Ак Пулат һәм Кызыл Пулат кебек биналар да (тарихчылар болэрны җәмәгать мунчасы булган дип исәплиләр) бүгенге коидә инде ботеиләй җимерелеп беткәннәр. Безнең тарихы1 В. Н. Татищев. История Российская с самых древнейших времен Мәскәү 1774 ел. 79 бит. ’ А. П. Смирное. Волжские булгары. Мәскәү. 1951 ел. 78 бит; А. Барс. Прошлое Урала. Мәскәү 1930 ел. 112 бит; Б. Калимуллин. Архитектурные памятники Башкирии. элементларын, аларның үзара бәйләнешен тагын да калкытыбрак, ачыграк итеп күрсәтер өчен кертелә. Бизәкләр арасында үсемлек, гөлчәчәк мотивлары да. һәндәси (геометрик) бизәкләр дә кулланыла. Төрлечә бормалап-сыр- малап язылган гарәп хәрефләре дә еш кына әлеге бизәкләр белән бергә үрелеп китә. Болгар осталарының ташны ую-сырлау техникасы бии камил: бизәк һәм язулар гаять пөхтә эшләнгән, кабарынкы булып, аермачак беленеп тора. Мисал өчен Җәмигь мәчете порталының блокларындагы уелма бизәкләргә карагыз. Монда җиләк яфраклары һәм сабаклар бәйләме сурәтләнгән. Көнбатыш һәм көнчыгыш фасадларының тәрәзә уемнарына катлаулы-катлаулы гарәби бизәкләр (арабеска) ясалган. Шәһре Болгардагы Җәмигь мәчетен якын Көнчыгыш халыклалары архитектурасының башка атаклы хатирәләре белән чагыштырып карарга һәм күп кенә уртак сыйфатлар табарга мөмкин булыр иде. Әйтик, Кырым, Әзер- бәйҗан. Кече Азия, Мисырдагы биналар, эпитафияләрнең бизәлеше белән чагыштырсак. Болгардагы Җәмигъ мәчетендә без таш өслеген ыбырчыбыр бизәкләр басып китмәвен, һәр бизәкнең кирәк урында, үз урынында булуын күрербез. Бу Болгар архитектура мәктәбенең мөстәкыйль сыйфатларга ия булуы, үз яшәбыз өчен бик тә үкенечле югалту бу. Әлеге таш пулатлар эчтән дә, тыштан д* бик матур итеп бизәлгән булган. Бүгенге кәндә без менә шул уеп-сырлап эшләнгән бизвм- нәрнең вак-төяк детальләрен генә табабыз. Җәмигь мәчете озынча дүрт почмаклы бина булып, диварларының почмакларыннан биекбиек манаралар торгызылган. Хәзерге кәндә бина стенасының калдыклары гына җирдән беркадәр калкурак булып күренеп тора. Бу калдыклар буенча гына да төзек чакта бинаның тышкы һәм эчке күренеше ничек булганлыгын күз алдына китерергә мөмкин. Бинаның эчендә төньяктан көньякка таба дүрт рәт колонна үткән. Бу колонналарга йөкләнгән арка исә ук формасында эшләнгән булырга кирәк. Бинага керә торган порталның өслеге кисмә-уйма бизәкләр белән бизәлгән, ишек түбәләренә телбизәкләр белән үрелгән гарәпчә язу — коръән аятьләре язылган булган. Мәчетнең көнчыгыш һәм көнбатыш якларында запас ишекләр һәм тәрәзәләр булган. Бина эчендәге колонналар сигез кырлы, базалы һәм капительле. Капительнең формасы шактый катлаулы, бнзәмгә хөрмә мотивлары кертелгән. База куб формасында, почмаклары конус итеп киселгән булган. Бинаның түбәсе ике кыеклы булып, үзәктә яктырткыч кәндил асылган булырга кирәк. Җәмигь мәчетенең кисеп-уеп бизәлеше сәнгатебез тарихы өчен бик тә әһәмиятле. Монда бизәкләр гадәттә бинаның корылу Кече манараның көнбатыш нишасы. Эстамплар һәм гипстан ясалган калыплар буенча автор реконструкциясе. ешлеге, Болгвр осталарының үзләренә генә хас зәвыкка и> булуы турында сабли’. XIV гасыр башында салынган Кече Манараның да тышкы һәм эчке бизәлеше күңелне җәлеп итәрлек матур итеп эшләнгән. Бу бинага керә торган ишек төньякта, аның түбәсе ярым оаал рәвешендә, ишекнең тирә-яклары «П» рәвешле уелма бизәкләр белән бизәлгән. Көнбатыш якта исә бик ух тирән булмаган нишалар — аларнын түбәсе ук рәвешле очлаеп тора. Бу нишаның түбән ягында тирәнрәк икенче ниша бар. Ике ниша арасындагы яссылыкта уелма бизәкле, келәмне хәтерләтә торган панно булган. Кайчандыр бу паннодан остәрәк гарәпчә язу булган. Манараның бизәлеше, мотивлары Җәмигъ мәчетенеке шикелле үк. Әмма бер үзенчәлеге дә бар: орнаменталь композицияләрдә эзлекле ритм юк. Мәсәлән, астагы тирән ниша өстендәге горизонталь кыса бордюрының нишаның вертикаль күчәренә карата симметриясе күр сими. Кырыйдагы бордюрларда исә йерәк рәвешендә (тегендә булмаган) артык мотивлар бар. Тимландагы Гөлбизәкләрнең (розетларның) дә бизәлешендә азмы-күпме очраклылык сизелә, закончалык, эзлеклелек җитми. Терпе мотивлар сайлауда билгеле бер эклектизм, бизәкләрнең эшләнешендә шапшаклык бар Кем белә: бу бина салынган чорда шәһре Болгарда заманалар, бәлки, бик үк тыныч булмагандыр да, шундый тынгысыз тормыш үзенең эзен бу бинага да азмы-күпме салмый калмагандыр... XIII гасыр азагы, XIV гасыр башында салынган Кара Пулатның бүгенге көндә без хәтта нинди максат белән салынуын да анык белмибез. Берәүләр аны гадел хөкем (суд) йорты, икенчеләр — мәчет, өченчеләр — мавзолей булган диләр. Бу бинаның лык, бер генә кат хасил итәләр]. Бина эчтән ак балчык белән агартылган булган. Бинаның агач идәне астында баз бар. Кү1 Бүгенге көндә Җәмигь мәчете калдыкларын консервацияләү һәм реставрацияләү эше алып барыла. Әмма, безнеңчә, бу эшне башкарганда тарих истәлегенең чын кыяфәтен, сәнгатьчә матурлыгын, ямен боза торган төгәлсезлекләр дә җибәрелә. Әйтик, бинаның манаралары керәч таш һәм туф блоклардан салынган аны реставрацияләгәндә дә шул ук материалдагы блоклар белән сипләү кирәк иде с?мма аны цемент плиталар белән эшлиләр Бу исә тарих истәлегенең кыяфәтен боза Кыйбла һәм көнбатыш фасадларының тәрәзә уемнары хатирәнең үзендә уепсырлап ясалган искиткеч матур гарәби бизәкләр белән бизәлгән булган Бүгенге реставраторлар исе бинаның менә дигән ямь бирә торган бу өлешен шома блоклардан гына салып куй 13. .К. у.* .ч «. уелма һәм гипстан коелма бизәм формалары да археологлар казыну эшләре алып барганнар иде. Шул вакытта Кара Пулат янында тагын артык зур булмаган ниндидер биналарның нигезләре табылды. Монда, күрәсең, ил гизеп йөрүче дәрвишләргә сыеныр урын — хөҗрә булган булырга кирәк. Һичшиксез, Кара Пулат мавзолей булган. Көнчыгыш илләрендә заманында мондый культ биналары киң таралган нәрсә. Мәсәлән, Евпаториядәге дәрвишләр мәкъ- бәрәсе дә Болгардагыга бик охшаган. Бу өч катлы бина керәч ташларның «туф» дип йөртелә торган төреннән салынган. Беренче һәм икенче катлар — дүрт кырлы, өченче кат — сигез кырлы. Түбә исә ярымтүгәрәк (сферик) гөмбәз белән очлана. Бу гөмбәзнең уртасы тишек булып, әлеге тәрәзә сыман тишектән якты төшеп торган. Мондыйлар Урта һәм Кече Азиядәге биналарда да очрый. Эчке яктан Кара Пулат ике генә катлы булып курене (фасад ягының икенче һәм ечеиче катлары эчтән бергә кушыКарв пулатның эчке күренеше. Автор реконструкциясе. геннар. кызыклы. 1966—1967 елларда бу урын ресең, анда «әүлмялар» күмел, тендер. Икенче һәм еченче катлардагы нишалар өстендәге тимпаннарда телле-телле, алгы һәм сигез кырлы гипс розет- лар ясалган. Икенче ярусның •ске элешенең ян-якларында декоратив гипс колонналар бар. һәр колоннаның капителе ләлә чәчәге (тюльпан) рәвешле итеп ясалган. Бинаның тышкы кыяфәтенә тапкыр килә торган эчке декоратив эшләнеш табу, аның гадилеге һәм җыйнаклыгы, аерым кисәкләрнең гүзәл пропорциясе, катлар һәм анардагы такларның, архитектура детальләренең әвәләп ясалган кабартма бизәкләрнең динамикалы композициясе — менә болар бетеиесе Кара Пулатның интерьерына бер хәйран күренеш бирә. Колонналардагы капительләр дә бик үзенчәлекле. һәм шунысы кызык, структурасы, стиль билгеләре белән болар якын һәм урта Көнчыгыш архитектурасында бөтенләй диярлек очрамыйлар, мондыйларны без бары тик Алтын Урта башкаласы Сарай1870 елда Казан Кремлендә табылган архитектура детальләре ТАССР дәүләт музеенда саклана кәү патшасы Иван IV гаскәре Хазанны яулап алган вакытта бу биналарның бөтенесе көлгә әйләнеп беткән. Еугенге көндәге археологик казынулар вакытында да бу биналарның вак-төяк җимерекләреннән башка юньле әйбер табып булмый. Әмма табылган кадәресе дә безгә Бәркә шәһәре хәрабәләрендә һәм Казан шәһәрендәге һәркайсыбызга мәгълүм Сөембикә манарасының капителендә очратабыз. Менә бу уртаклык декорация алымнарындагы традициялелек турында сөйли. Чыннан да, XV гасыр һәм XVI гасырның беренче яртысында Казан шәһәрендәге монументаль корылмаларда Болгар архитектурасының күп сыйфатлары дәвам иттерепә. Күп санлы сарайлар, мәчет һәм мәдрәсәләр, җәмәгать биналары, кәрвансарайлар, төрле оборона объектлары корыла. Архитектур стильдә мәһабәтлелек, тантана төсе бирү, эчке бизәлештә исә купшылык сизелә. Кызганычка каршы, Мәс- Казандагы архитектура истәлекләренең эчке бизәлеше хакында азмы-күпме сейлиләр Мәсәлән, кисепуеп эшләнгән розет һәм гарәби бизәкле, гипс йөэләу детале Казан Кремле ихатасыннан табылганнар. Икенче бер гипс деталь ишек уемының бизәге булырга кирәк. Монда инде еслек вак-вак һәм катлаулы бизәкләр белән тутырылган — бу сыйфат белән алар Болгар чоры архитектура детальләреннән аерылып торалар. /стилистик катлаулануны күрсәтәләр. Галимнәр еш кына бу чуар стильне «йончыгыш ♦ бароккасы* дип то йортә. х Мәшһүр Соембикә манарасы да, кайсы гасырда тозелгән булуына карамастан, Е; татар архитектурасының тол сыйфатларын гәүдәләндерә һәм аның бер хатирәсе булып 2 тора. Шушы ук фикерне күп кенә архитектура галимнәре дә әйткән. Шунысы кызык, j болгар-татар архитектурасына хас сыйфатлар XVII—XVIII гасырларда Казан шәһәрендә R руслар тарафыннан салынган торле биналарда да чагылыш таба. Таш биналарны бизәүдә yen-сырлап эшләүнең башка торләре, әйтик, торле тостәге 5 кирпечләрдән ою, буяп бизәкләү хакында да сойләргә булыр иде. Әмма бу башка 2 бер тема булганлыктан, монда аңа тукталмыйбыз. Без бары болгар-татарларның кече форма архитектура әсәрләре — таш эпитафияләрен бераз сыйфатлап китүне кирәк * табабыз. Боларның XIII—XV гасырда эшләнгәннәрен, формалары һәм бизәменең => характеры буенча, ике торгә бүләргә була. Береиче тор таш билгеләр зур-зур, = калын, озын һәм киңчә таш кисәгеннән булып, аларның түбәләре түгәрәк итеп юы- ң иылган. Уелма бизәктә җирле халык сәнгате гәүдәләнә. Болар арасында кояш, йол- ” дызга тартым бизәкләр, чәчәкләр, яфраклар, йозем тәлгәшләре очратырга була. Кайбер очракларда ташларның арт ягында бик нык стнльләшкән кош сурәтен күрер- <■ гә момкин. ° Икенче тор таш билгеләр тозек, тип-тигез туры почмак формасында. Анын уң е |алгы| ягына түбәсе ук рәвешле очлаеп тора торган итеп сызыкча кыса уелган. Моның XIV гасыр Болгар эпитафияләре Рәсем TACCF дәүләт музеенда саклана юрган acta мп буенча ясалды. XVI гасырның беренче яртысында эшләнгән эпитафия. Татарстанның Биектау районы Олы Сулабаш авылы зиратыннан. башында сигез чатлы чачәк сыман, йезем тәлгәше сыман тврле бизәкләр тәшерепә торган булган. Таш билгеләрнең бу ике тәре дә бер ук вакытта кулланылганнар. Әмма беренчесе сирәгрәк таралган. Беренче тордәгеләрнең уемы-сыры тирән, тигез. Икенче төрдәге- ләрендә кабартма-яссы сыр бик җиренә җиткереп, шома итеп, тегәл ритм белән эшләнгән. Шушы сыйфатлары белән ул Болгар архитектур гыймарәтләрен эчке бизәүдә кулланылган ую-сырлау техникасына якыная. Гомумән, таш архитектураның ике формасы — олы һәм кече формалары арасындагы якынлыкны, стиль берлеген без башка чор һәйкәлләрендә дә ачык күрәбез. Алда без XV—XVI гасыр Казан шәһәренең биналар тезелеше-бизәлешендә катлаулы стиль урнашуы турында әйткән идек. Бу шул чорның эпитафия таш билгеләре бизәлешендә дә ачык чагыла. Болгар чорында чагыштырмача гади булган бизәм инде күпмедер бер гасыр эчендә катлауланып киткән. Композияциягә Болгар чорыннан бирле еш кулланылып килгән традицион мотивлар — ләлә, хөрмә, бау бизәкләр дә керә. Кайбер таш билгеләрнең арт якларында гол савытлары ясалган. Бу чор таш билгеләре масштаб, пропорцияләренең килешле булуы белән аерылып торалар һәм татарның ташны сәнгатьчә эшкәрту осталарының зур иҗади уңышларга ирешүен күрсәтәләр. Бу сәнгать бездә соңгы заманнарга кадәр дәвам итеп килде һәм патша заманында безнең халыкның таш эшкәртү белән бәйләнгән бердәнбер сәнгать олкәсе булып калды. Алда сейләнгәннәрдән нәтиҗә шул: бик куп гузәп хатирәләрнең юкка чыккан булуына карамастан, татар халкының таш, монументаль архитектура олкәсендә. таш йортларның тышкы һәм эчке ягын киссп-уеп бизәү өлкәсендә күп гасырлык бай мирасы бар. Хәзерге заман архитектурасы милли традицияләргә таянып үсәргә тиеш. Оста архитектор, бүгенге көндә биналар салганда, аны тышкы-эчке бизәү эшләрендә әлеге хәзинәне иҗади төстә файдалана алыр иде.