БАШКОРТСТАН АВТОНОМИЯЛЕ СОВЕТ СОЦИАЛИСТИК РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ 50 ЕЛЛЫК ТАРИХЫННАН

1919 нчы ел 23 нче март. Башкортстан Автономияле Совет Социалистик республикасы туган көн. Бу көнне Халык Комиссарлары Советы председателе В И. Ленин һәм ВЦИК исеменнән М. В. Владимирский кул куйган документ нигезендә Башкортстан Совет Автономияле республикасы. РСФСР- ның Федератив өлеше булып. Оренбург губернасының төньяк көнчыгыш ягын. Уфа губернасының көнчыгыш өлешен. Пермь губернасының берничә, Самараның бер волостен эченә алган Кече Башкортстан итеп төзелә. Башкортстан Автономияле Совет Социалистик республикасы РСФСРда иң беренче автономияле республика була, аны төзү тәҗрибәсе башка совет республикалары өчен гаять зур роль уйный. 5 нче сентябрь В И. Ленин башкорт хәрби частьларын Петроград- ны саклашырга җибәрү турында Башревкомга телеграмма суга. «Хәзер. Кызыл Армиянең Көнчыгыштагы хәлиткеч жннүләре башкорт халкының ирекле үсешен тәэмин иткән бер вакытта. Республика Реввоенсоветының кайбер башкорт частьларын Петроградка җибәрү турындагы карары ифрат .мөһим политик әһәмияткә ня» диелә бу телеграммада. 26 нчы сентябрь. 10 мең штыклы башкорт гаскәрләре Петроградка килә. Юденичны тармар иткәч. Петроград пролетариаты башкорт гаскәрләрен зур ихтирам белән озата. «Петроградская правда» газетасы: «Совет республикасының башкаласы өчен куркыныч вакытта башкорт гаскәрләренең шул кадәр сәләт, батырлык. ныклык күрсәтүе авыр хәлдән коткарып кына калмый, ә җиңелүне жннүгә әйләндерде» дип яза. Петроград Советы башкорт гаскәрләренә истәлек итеп байрак тапшыра Иң читтәге «игә тормыш килеп керде. Балкыттылар тәрэзләрсн, ут яндырып... Октябрьда үзебез яулап алган җирдә Таш нигезгә салып нык һәм котлы ниргә. Күмәкләшеп үзебез төзегән яңа өйгә Шатлык белән котлап бүген бәйрәм килә

1923 нче ел Башкортстанга СССР Үзәк Башкарма Комитеты председателе М. И. Калинин килә. Ул Уфа, Белорет, Иглин, Сермәндә була, эшче, крестьяннар белән очраша. Советларның IV Бөтен Башкортстан съездында СССРның эчке һәм тышкы хәлләре турында доклад сөйли. 1924 нче ел 7 нче ноябрь. Уфа каласы үзәгендәге Ильич скверына (элекке базар урынында яшьләр ясаган ял итү бакчасына) В. И. Ленин һәйкәле куела. 1925 нче ел 27 нче март. Советларның V Бөтен Башкортстан съезды Башкортстан Автономияле Совет Социалистик республикасының (Беренче) конституциясен раслый. 1927 нче ел Партия Үзәк Комитеты Башкортстан өлкә комитетының отчетын тыңлый. Үзәк Комитет секретаре җитәкчелегендәге махсус комиссия Белорет заводларын Урал трестларыннан аерып, Башкортстаниы индустрияләштерү ихтыяҗларын канәгатьләндерүгә тапшыра. 1928 нче ел Республиканың эре һәм кустарь промышленносте сугышка кадәрге (1913 нче ел) күләмгә җитә. Ә авыл хуҗалыгы шул ук дәрәҗәгә якынлаша. Республикада 35 совхоз. 27 коммуна, 268 авыл хуҗалыгы артеле, 804 бергәләп жир эшкәртү җәмгыяте була. Тракторлар саны 399 га җитә. 1929 нче ел Республикада Җылаер, «Кызыл Башкортстан» һәм Аргаяш совхозлары төзелә. Июнь—октябрь айларында гына да колхозларның саны 683 тән 1789 га җитә, көзгә крестьян хуҗалыкларының 70 проценты потребитель кооперативына әгъза булып керә.1930 нчы ел 5—11 нче июнь. Партиянең XVI өлкә конференциясе беренче биш еллыкның ике елына йомгак ясый, калган өч елына үсеш перспективалары билгели. Конференция республикада аеруча кара һәм төсле металлар эшкәртергә, Ишембай тирәсендә нефть эзләүне җәелдерергә карар итә. 1931 нче ел Уфа моторлар төзү заводын салу. Белорет һәм Тнрлән заводларын реконструкцияләү эше башлана. Уфада ТЭЦ. Белоретта корычтимерчыбык аркан заводы эшкә керешә. 1932 нче ел Ишембайда нефть чыгару эше башлана. 16 нчы майда *02 нче скважинадан нефть фонтаны бәрә. Чернн- ковкада (хәзер Уфа шәһәренең Орджоникидзе районы) I май исемендәге шырпы фабрикасы сафка баса. Республикада марганец рудасы эшкәртү башлана. 1933 нче ел 25 нче март. Башкортстан колхоз ударннкларынын I съезды ачыла. Анда 400 делегат катнаша. Алар үзләренең чыгышларында колхоз төзүдәге уңышлары хакында сөйлиләр. Ә эшче делегацияләре колхоз ударниклары алдынд-з үзләренең хезмәте турында рапорт бирәләр. 1934 нче ел 15 нче март Башкортстан азучыларының 1 съезды ачыла. Съездга Мәскәу, Татарстан. Үзбәкстан. Казахстан. Чувашстан һәм башка тугандаш республика язучылары делегациясе килә. Афзал Таһиров җитәкчелегендә Башкортстан язучылары союзы идарәсе сайлана. 1935 нче ел 3 нче январь. Культура сараенда (хәзерге Башкорт опера һәм балег театры бинасында) Советларның IX Бөтен Башкортстан съезды ачыла. Съезд Уфа электр станциясенең куәтен 10 мен киловаттка җиткерү, мотор төзү заводының ТЭЦын. Магнитогорск— Белорет электр тапшыру линиясен булдыру, нефть эзләү эшләрен җәелдерү, Уфада нефть куу заводы төзү турында карар чыгара. 15 нче март. Авыл хуҗалыгы һәм промышленность өлкәсендәге укышлары өчен СССР Үзәк Башкарма Комитеты Башкорстанны Ленин ордены белән бүләкли. 1936—37 нче еллар Туймазада тагы да нефть мәйданы табыла. Уфа — Ишембай нефть үткәргече, Ишембай нефть куу, Уфа крекинг заводлары төзелеп бетә. 23 нче июнь. Уфада Советларның гадәттән тыш X Бөтен Башкортстан съезды Башкортстан Автономияле Совет Социалистик республикасының Конституциясен раслый. 1938 нче ел 16 нчы март. ВКП(б) Үзәк Комитеты һәм СССР Халык Комиссарлары Советы «Яна нефть районнарын үстерү турында» карар чыгарып, бу документ нигезендә «Башнефть»кә ярдәм итү мәсьәләсе карала. 1939 нчы ел 8 нче июнь. Республика Верховный Советының Башкорстанның 20 еллыгына багышланган юбилей сессиясе ачыла. Сессиягә Татарстан, Казахстан, Үзбәкстан, Кыргызстан һәм башка тугандаш республика делегацияләре катнаша. 1940 нчы ел Республиканың нефть промыселлары 1452 тонна нефть бирә. Авыл хуҗалыгында 124 МТС булып, алар чәчү мәйданының 88 процентында эшлиләр. Чапаев дивизиясе Уфаны азат итәр өчен Агыйделне чыккан урында (Кызыл Яр авылында) В. И. Чапаев белән М. В. Фрунзе музее ачыла.22 нче июнь. Фашистик Германия илебезгә басып керүгә, сугышнын беренче өч көнендә генә дә Уфа хәрби комиссариатына үзләрен фронтка җибәрүләрен сорап 1270 кеше гариза бирә. Сугышның беренче атнасында республиканың 10 меңгә якын коммунисты Кызыл Армия сафына баса. Соңрак ВКП(б)нын Башкортстан өлкә комитеты, Верховный Совет Президиумы һәм Халык Комиссарлары Советы Дәүләт Оборона Комитетына аерым башкорт гаскәри частьларын төзүне сорап мөрәҗәгать итә. Дәүләт Оборона Комитеты. бу үтенечне канәгатьләндереп. 112 нче һәм 113 нче башкорт атлы дивизияләре төзергә рөхсәт бирә. 8 нче август. Тау җиһазлары’ заводы эшчеләре ай саен бер көнлек хезмәт хакын оборона фондына бирергә карар итәләр. Тиздән алар үрнәгенә бөтен Башкортстан кушыла, ә бик күп предприятие эшчеләре ике көнлек хезмәт хакын бирергә булалар. Ел азагына бу фондка республика хезмәт ияләреннән 34 миллион сум акча керә. Шул елны Башкортстан фронтка 50 мең ат. 10 мең арба. чана. 10 мең автомашина һәм трактор бирә, хөкүмәткә 56,2 миллион пот иген тапшыра. 1942 нче ел Республика колхозлары игенне үткән елга караганда 76 000 гектарга күбрәк чәчә. Моннан тыш 11 300 «оборона гектары > чәчелә. Башкортстаннын промышленносте 1940 нчы ел белән чагыштырганда 2.5 тапкырдан күбрәк продукция бирә, ә паровоз ремонтлау заводы Дәүләт Оборона Комитетының күчмә Кызыл Байрагын ала. Ю нчы февраль. Язучы Сәгыйт Агнш. чәчән Сәет Исмәгыйлов, рәссам Галия Имашева һәм башкалардан торган делегация Башкортстан хезмәт ияләре җыйган ике эшелон бүләкнең берсен 112 нче башкорт атлы дивизиясенә илтү өчен аерым поезд белән фронтка китә. 23 нче февраль. Великие Луки янындагы Чернушки авылы өчен 3 «К. У » № 3 33 сугышканда Башкортстан комсомолы Александр Матросов дошман дзоты амбразурасын күкрәге белән каплый. Александр Матросовка, тиңдәшсез батырлыгы өчен, үлгәннән сон. Советлар Союзы Герое исеме бирелә. 1944 нче ел 23 нче март. Башкортстан Автономияле Совет Социалистик Республикасы төзелүгә 25 ел тулу уңае белән республика хезмәт ияләре «БАССРның 25 еллыгы» исемле самолет эскадрильясы өчен 80 миллион сум акча жыялар. 25 нче сентябрь. Туймазада 100 нче скважина девон катламыннан нефть бирә башлый. Аның нефте Туймаза промыселының калган барлык сква- жиналарыныкыннан күбрәк була. Елның беренче яртысында гына да Башкортстан предприятиеләренә 19 тапкыр Дәүләт Оборона Комитетының күчмә Кызыл Байрагы бирелә. 1945 нче ел 16 нчы башкорт гвардия дивизиясе Көнчыгыш Померания һәм Берлин сугышларына катнаша. Хәрби батырлыклары өчен дивизия Ленин, Кызыл Байрак. Икенче дәрәжә Суворов һәм Икенче дәрәжә Кутузов орденнары белән бүләкләнә. Дивизиянең 74 командиры һәм солдатына Советлар Союзы Герое исеме бирелә. Сугыш башында Башкортстанда төзелгән 186 нчы укчы дивизия Суворов һәм Кутузов орденлы Брест дивизиясенә әверелә. Шушы елда Башкортстан егете Муса Гәрәевкә ике тапкыр Советлар Союзы Герое исеме бирелә. 1946 нчы ел Октябрьский поселогы шәһәргә әйләнә. Туймаза — Уфа нефть үткәрү трассасы төзелә башлый. 1947 нче ел <Ишембайнефть»нең икенче промыселы Бөтен Союз ярышында икенче урынны ала. Яна Уфа нефть эшкәртү заводы төзелә башлый. Баш- кортстанның иген уңышы сугышка һәм медальләр белән бүләкләнә. 1948 нче ел 20 нче март. Партиянең XXI Баш- кортстан өлкә конференциясе ачыла. Конференция сугыштан соңгы (1946— 1950) бишьеллыкның барышын тикшерә. 1949 нчы ел СССР Министрлар Советы «Башкортостан АССРында промышленностьны үстерү чаралары» дигән карар чыгара. Карар нигезендә Карндел елгасына (Павловка) электр станциясе төзү, Уфадагы 2 нче ТЭЦны зурайту, Туймазадагы ТЭСны эшләтә башлау кебек чаралар карала. 1950 нче ел «Ишембайнефть» тресты планнан тыш 5066 тонна нефть бирә. Республикада нефть чыгару 1945 нче ел белән чагыштырганда 4,2 тапкырга арта. Промышленностьның тулай продукциясе 1940 нчы ел белән чагыштырганда 173 процентка җитә. Авыл хуҗалыгында сыер малы 1013 мең башка җитә (1945 нче елда ул 745 мең була). 1951 нче ел Башкортстан хезмәт ияләре «Ста- хановча хезмәт коллективы» дигән исем өчен ярыш башлап җибәрәләр. Тиздән бу хәрәкәткә Уфа предприятиеләрендә 39, Черннковкада 24 цех кушыла. Бу мактаулы исемне Туй- маза нефть промыселынын 1 нче бораулау тресты, Ишембай нефть промыселынын төзе.теш-монтаж конторасы яулап ала. Май аенда производство новаторларының гомум шәһәр жыелышы булып, анда социалистик ярыш барышына йомгак ясала. 1952 нче ел Коммунистлар партиясенең XIX съезды директивасы нигезендә Баш- кортстанда машина төзү, төсле металл җитештерүне тагы да үстерү, нефть чыгаруны 3 тапкырга, иген игүне 40—50 процентка арттыру күздә тотыла. 1953 нче ел Магнитогорск — Сибай тимер юлы төзелеп бетә Магнитогорск — Сибай электр үткәрү линиясе эшли башлый. Шкапово нефть мәйданындагы 1 нче скважина мастеры Л. Г. Игнатьев шунда ук ташкүмер катламы да таба. 1954 нче ел 100 дэн артык алдынгы коммунист район партия оешмасы секретаре, 500 коммунист МТС зоналарына инструктор итеп жибәрелә. Шушы елның язында авыл хуҗалыгында 1926 белгеч эшләгән булса, көзгә шәһәрдән тагы 3500 белгеч килә. 1955 нче ел Яна Уфа нефть эшкәртү заводының янадан 19 корылмасы һәм хуҗалык майлары эшләп чыгаручы, илдә иң зур технологик линиясе төзелеп бетә. Шкапово нефть мәйданында 23 скважина эшләп, шуларның 15 е нефть бирә башлый. «Октябрьск- нефть» промыселында 20 скважина фонтан ысулы белән нефть чыгара. Монардан тыш «Аксаковнефть» идарәсе төзелә. «Ишембайнефть», <Октябрьскнефть» идарәләре еллык планны срогыннан алда үтиләр. Нефть чыгару буенча Башкортстан Союзда беренче урынны ала. I Чут-чут сайрап тамчы тама, Һәр тамчыда кояш яна! Чылтыр-чылтыр килә кар суы, Чу. уяна йөрәк ярсуы... Күгәрченнәр... Хәтта алар да Яз иркенә буйсыналар. Ни өчендер, карлы суларда Дулап-дулап коеналар. Салкын карбураннар аякларын Кызарткан да кышның буена, язып-җыеп алар канатларын. Хәзер шулай язга коена._ Хәтта бөтен халык алдында Үбешәләр, язып акылдан!.. Ә җиде ят төрле кешеләр — Гүя шул чак тату күршеләр! Юлдан, төяп кирпеч, шофер җилә, шофер ашыга. Тик бу хәлне күргәч, келә-көлә туктый каршыга. Бик ашыгыч булса да аның эшләре.айларында Мәскәүдә Башкорт әдәбияты һәм сәнгате декадасы була Анда республикадан 800 кеше катнаша Башкорт дәүләт академия драма театры артисты Арслан Мөбарәковка. опера һәм балет театры солисткасы Зәйтүнә Насрет - диновага СССРның халык артисты дигән югары исем бирелә. 1956 нчы ел КПСС Үзәк Комитеты һәм СССР Министрлар Советы Башкортстан хезмәт ияләрен дәүләткә иген сатуны срогыннан алда үтәүләре белән котлый. Республикада 2792 кеше СССР ордены һәм медальләре белән бүләкләнә. 7 кешегә Социалистик Хезмәт Герое исеме бирелә. 1957 нче ел 9 нчы июнь Башкортстаннык Рус дәүләтенә үз иреге белән кушылуына 400 ел тулу көне тантана ителә Республиканың промышленность продукциясе 1913 нче ел белән чагыштырганда 129 тапкырга үсә Башкортстан нефтьне патша Россиясенә караганда нке тапкыр күбрәк чыгара башлый. Республикада инде 13 шәһәр һәм шәһәр тибындагы 30 поселок була 1958 нче ел Май аенда Партия Үзәк Комитетының пленумы булып, анда химия һәм синтетик материалар эшләп чы таруны үстерү мәсьәләсе карала Яна химия предприятиеләрен тезү өчен Башкортстанга 7 миллиард сум акча бүленә 1950—1958 нче еллар эчендә про мышленностьнын тулай продукциясе 3,3 тапкырга арта 1960 нчы ел 9 нчы январь. Дәһли каласында үткәрелгән халыкара күргәзмәгә килгән Башкорт халык биюләре ансамбле йомгаклау концерты күрсәтә. Аны һиндстаннык Премьер-министры Неру, хөкүмәт министрлары, чит ил кунаклары да карый. кТуймазыбурнефть» тресты Брюссельдә үткәрелгән Бөтен дөнья күргәзмәсендә электр һәм труба борау- ларынын яна үрнәкләрен күрсәтеп, алтын һәм көмеш медаль ала. 1961 нче ел •Туймазынефть* трестынын I нче бораулау конторасы мастеры Д. Михайлов бригадасы бораулау тизлеге буенча Бөтен Союз рекорды куя, 1962 нче ел Уфа синтетик спирт. Эстәрлетамак синтетик каучук заводлары, Салават нефть-химня комбинаты продукция бнрә башлый. 1963 нче ел Колхозларны эреләндерү эше дәвам иттерелә. 1959 нчы елдагы 1138 уры Башкортстаннан 26 рәссам катнаша. Күбесенең рәсеме Мәскәүдә булачак «Совет Россиясе» күргәзмәсенә тәкъдим ителә. 1965 нче ел Республика шәһәрләрендә 4.2 миллион квадрат метр, авылларында 140 мең яна торак йорты салына. 300 мең укучылык яңа мәктәпләр өстәлә. 1966 нчы ел 6 нчы январь. «Башнефть» һәм «Туймазынефть» бораулаучыларынын 17 кешесе орден һәм медаль белән бүләкләнә. «Башнефтезаводстрой» трестының 4 кешесенә «РСФСРның атказанган төзүчесе» дигән исем бирелә. 2 нче июль. Эстәрлетамак каласының 200 еллыгын билгеләп үтәләр, 25 нче сентябрь. Хөкүмәткә иген сату планын арттырып үтәп. Баш- кортстан илгә 103 миллион 500 мең пот иген бирә. 21 нче октябрь. «Советская Башкирия» газетасы чыга башлауга 60 ел. Ул беренче рус революциясе дәверендә (1906) «Уфимский рабочий» исемендә чыга башлаган. Соңыннан «Вперед» (1917—1918), «Большевик» (1919), «Власть труда» (1920—1922), «Красная Башкирия» исемнәрендә чыгып, республикада социализм һәм коммунизм төзү эшенә актив ярдәм итә.