УЛ В. И. ЛЕНИН БЕЛӘН БЕРГӘ ЭШЛӘДЕ

Мулланур Вахитов тормышын һәм революцион эшчэнлеген өйрәнү турында 1/ПСР Үзэк Комитетының «Беек Октябрь социалистик революциясенең 50 еллыгына» Тезисларында бо- лай диелә: «Революцияне ясауда, безнең алга тарих куйган гигант бурычларны хәл итүдә зшчеләр сыйныфы, ботеи совет халкы коммунизм идеяләренә чын күңелдән бирелгәнлеиләрен. батырлык һәм фидакарьлек, югары дәрәҗәдә аңлылык һәм оешканлык курсәттеләр. Совет кешеләре революциянең җиңүенә, социализмның җиңүенә елеш керткән нәрәшчсләргә тирән ихтирам һәм рәхмәт хисләрен белдерәләр. Большевикленинчыларның, социалистик революция, гражданнар сугышы һәм Боек Ватан сугышы геройларының истәлеге халкыбызга һәрвакыт изге булыр. Беренче бишьеллыкларда яңа заводлар, колхозлар, совхозлар корган батыр тезүчеләр— хезмәтләре белән социализм тозегән, доньяда беренче социалистик дәүләтнең куәтен ныгыткан кешеләр һнчкайчан онытылмас. Аларның батырлыгы доньяны революцион үзгәртел кору зшенә һәрвакыт хезмәт итәр» III ВКП(б) Үзәк Комитеты «Татарстан партия оешмасында масса-политик һәм идеология эшенең торышы һәм аларны яхшырту чвралары турындагы» 1944 ел 9 август карарында ук крайның күренекле эшлек- леләрен, галимнәрен һәм революционерларын популярлаштыруның кирәклегенә күрсәткән иде. Әлбәттә, бу олиәдә күп нәрсә эшләнде инде. Ул карар чыкканнан соң Казанда Хосәеи Ямашев, Мулланур Вахитов, Камил Якупов, Галимҗан Ибра- һимов, Сәхипгәрәй Сеедгалиев, Ефим Та- бяйкии, Хәсән Урмаиов турында басылган әйберләр, «Халык бәхете очен корәшче- ләр» җыентыгы — бу III «Социалистик Татарстан». 1967 ол. 25 июнь. 1 «Социалистик Татарстан». 1957 ел. 17 февраль. кирәкле һәм игелекле эштә беренче карлыгачлар булдылар. Ләкин укучыларның күпчелеге әле Совет властен урнаштыру һәм ныгыту, социалистик тезелеш чорындагы революцион вакыйгаларда актив катнашкан И. Ходоровский, М. Дулат-Али. Н. Вахитов, И. Кожевников, Е. Маленков, М. Конов, Ш. Шәй- мардәнов, К. Абрамов һ. б. кешеләр турында бик аз беләләр. Туган ягыбызның күренекле революционерларын — Октябрь революциясендә катнашкан кешеләрне, шулай ук гражданнар сугышы. Боек Ватан сугышы, социалистик тезелеш ветераннарын популярлаштыру киләчәктә киң колач алыр дип ышанасы килә. Октябрь чорында татарлар арасыннан чыккан күренекле революционер Мулланур Вахитоаның тормышы һәм эшчәилего тикшерүчеләрнең игътибарын әзлексез җәлеп итте һәм итә. Аның революцион тормыш юлын ойрәнү Совет властеның беренче квчнәоеннән үк башланды. 1919 елда ук иьдс чШарыкның бөек революционеры Мулланур Вахитов» дигән, вакытына күрә шактый гына күләмле истәлекләр җыентыгы чыгарылды. Аны Галимҗан Ибраһимов редакциясендә Үзәк хәрби меселман коллегиясенең политбүлеге әзерләгән иде. Ләкин М. Вахитовның биографиясен архив документлары нигезендә ныклап ей- рәнү чынлыкта илленче еллар уртасында гына башланды. Ул вакытка кадәр чыккан зур булмаган хезмәтләр башлыча истәлекләр яки аларга аңлатма характерында иде. (1941 елда басылган «Күренекле кешеләрнең Казандагы тормышы» дигән китапта урнаштырылган Шәйхи Маннурның мәкаләсен искә алмаганда). Мәсәлән, М. Вахитовның тәгәл туу коне матбугатта бары тик 1957 ел башында гына күренде'. М. Вахитов турында архивта табылган берничә документ, аерым алганда, аның студент елларындагы фотографияләре шул елларда Ленинградтан Казанга соратып алынды. 1958 елда Пермьда, 1960 елда Уфада В. М. Исхаковның Вахитов турындагы брошюралары басылып чыкты. 1960 елда Р. Нафнговның «Мулланур Вахитов» дигән хезмәте денья күрде. Эзләп тапкан чыганакларның күплеге буенча ул башка хезмәтләргә караганда уңай яктан аерылып тора. 1965 елның августында, М. Вахитовның тууына 80 ел тулу уңае белән, «Правда» газетасы үзенең 22 август санында партиянең Татарстан елкә комитеты секретаре Ф. А. Табеев мәкаләсен чыгарды. 1967 елда Татарстан китап нәшрияты Мулланур Вахитовның сайланма мәкаләләр, речьләр, хатлар һәм документлар җыентыгын аерым китап итеп бастырды. Аны матбугатка профессор Р. И. Нафигов әзерләде. Шактый эш башкарылуга карамастан, Мулланур Вахитов тормышын һәм революцион эшчәнлеген тагы да ейрәнүне һәм ачыклауны таләп итүче күл кенә проблемалар Һәм моментлар кала килә әле. Мәсәлән, аның Петербургта укыган һәм яшәгән чоры (1907— 1916 еллар] җитәрлек ейрәнелмәгән. 1916 елда М. Вахитовның, юридик бүлекнең 4 курсында укыган чагында, психоневрологии институттан чыгарылуы һәм башка вузга керү хокукы бирелмәве билгеле. Яманаты чыккан мәгариф министры Доляновның 1887 елның 14 июнендә раслаган кагыйдәсе буенча гаепле студентларга еч герле җәза бирелгән: 1) 37-г статьясы буенча институттан чыгарылган студент билгеле бер шартларда яңадан кабул нтелә алган, 2) 37-д статьясы буенча студент институтка кире кабул ителмәгән, 3) 37-в статьясы буенча институттан чыгарылган студент гомумән нинди дә булса вузга керү хокукыннан мәхрүм ителгән. Иң югары җәза буларак, соңгы статья политик ышанычсыз студентларга карата кулланылган һәм алар провинциягә җибәрелә торган булганнар. М. Вахитов соңгы статьяга эләккән булган һәм юкка гына түгел, күрәсең. Мәгариф министрлыгы һәм полиция департаменты архисларын җентекләбрәк өйрәнү әйбәт булыр иде. Аларда югары уку йортларындагы тәртнпсезлекләр турында ел саен махсус деполар булдырганнар. Уку округы попечительләренә дә тәртипсезлек- ләр турында хәбәр ителгән. Мулланур Вахитовның 1915—1917 елларда елга транспорты эшчеләре арасында революцион эш алып баруы турында да әпегә бик аз билгеле. Февраль буржуаз-демократик революциясе җиңгәннән соң, М. Вахитовның революцион эшчәнлеге бигрәк тә киң колач ала. Бу турыда «Хөррият» газетасының 1918 ел, 29 июль санында языла. Вахитов мөселман социалистик комитетына һәм «Кызыл Байрак» газетасына җитәкчелек итә. Милләтчел буржуазия белән көрәштә һәм татар хезмәт ияләрен социалистик революция ягына тартуда бу органнар большевикларның Казан комитетына зур ярдәм күрсәткәннәр. Меселман социалистик комитеты |МСК| составында большевистик фракция кайчан барлыкка килде дигән сорауны ачыклау зур әһәмияткә ия. Кайбер иптәшләр ул 1918 елның җәендә июнь киңәшмәсендә барлыкка килде дип исәплиләр. Ә кайбер документлар исә андый фракциянең 1917 елда ук булуын раслый. Мәсәлән, МСКның актив члены, ак чехлар белән сугышкан кызыл гвардия отряды командиры, партиянең XIII съезды делегаты, РКП(б]ның Татарстан, Кырым, Баку һәм Смоленск елкә комитетлары каршындагы партия-контроль комиссияләренең озак еллар җаваплы работнигы булып торган М. М. Ибраһимовның 1936 елда төзелгән анкетасында: иВКП(б) члены итеп 1917 ел- иың сентябрендә МСК каршындагы РСДРЛ|б| партия комитеты тарафыннан кабул ителдем» ,— дип язган. Октябоь революциясенә кадәр үк МСК составында большевиклар фракциясенең булуы турында Я. Чаиышев В Шафнгул- лин , Р. Раимов 4 5 Һәм башкалар хәбәр итәләр. Бу мәсьәләне ойрәнү һәм ачыклау МСК зшчәнлеген. бигрәк тә аның уңай якларын дәрес яктыртырга, шулай ук Мулланур Вахитовның ул чорда партия члены булу-булмавына тогәллек кертергә мемкиилек бирер иде. Моселман социалистик комитетының РСДРП(б) Үзәк Комитеты белән элемтәсен дә ачыкларга кирәк әле. Булган документаль мәгълүматлар буенча бу оешма РСДРП(б) Үзәк Комитетының җирле оешмалары адреслар кенәгәсендә теркәлгән дигән фикер туа. Казанда 1917 елда басылган һәм КПСС Үзәк Комитеты каршындагы марксизм-ленинизм институтының Үзәк партия архивында әле дә саклана торган «1| Моселман социалистик комитеты, J) район комитеты (үрнәк устав) һәм 3) Моселман социалистик комитеты каршындагы эшчеләр клубы уставлары» дигән китап МСК һәм большевиклар партиясе Үзән Комитеты арасында элемтәнең булуын раслый. Казанда Октябрь кораллы восстаниесе вакытында чыгып килгән «Кызыл байрак» газетасының берничә номеры сакланмавы кызганыч. Тарихның иң әһәмиятле борылыш чорында М. Вахитов эшчәнлеген то- гелрәк күрсәтергә ярдәм итәрләр иде алар. СССР фәннәр академиясенең Г. Иб- раһимов исемендәге Казан тел. әдәбият һәм тарих институты илебезнең башка шәһәрләрендә һәм районнарында (Астрахань. Оренбург. Уфа, Свердловск. Ленинград. Урта Азия, Себер һ. б. урыннарда) Октябрь революциясе коннәрендә чыккан газеталарны, шул исәптән «Кызыл байрак»иы 1 КПССның Татарстан елкә комитеты партархивы. Ф 15. Тори, бер 17. Эш 381. 422 битләр. ’ Я. Чаныше!, «Армия һәм Октябрь» «Советлар власте ечен» исемлә истәлекләр җыентыгы Татарстан китап нәшрияты 1957. 92 бит Шул ук автор «1917 ел Казанда». Тат. китап нәшрияты. 1968. 50 бит ’Шофигуллин Воли. «Казан моселман социалистлар комитеты». «Кызып Татарстан». 1927 ел. 4 ноябрь. 4 Р. М Р а и м о в. «Башкортстам АССР- ның тезелүе» Мәскәү. 1952 212 бит 1 Тәшәбос — теләк. ’ «Корылтай» 1918 ел 31 январь 5В. И Ленин һәм Татарстан Твтар- стен китап нәшрия-ь' 1964 ел. 245 бит ♦ «Чулпан». 1918 ел. 18 январь 6 «Тарихи архив». № 6. 1956. 38 бит. эзләү буенча чаралар күрсә, бик яхшы булыр иде. Октябрь революциясеннән соң Мулланур Вахитовның революцион эшчәнлеге күпкырлы һәм тирәннән ойрәнүие таләп итә. Боек юлбашчы В. И. Ленин белән турыдаи-туры аралашып һәм аның җитәкчелегендә эшләгән чагында М. Вахитов зур дәүләт эш- леклесе дәрәҗәсенә күтәрелә. Аерым алганда. безнеңчә, түбәндәге моментларга игътибарны юнәлтергә кирәк. Милләтләр эше буенча Халык комиссариаты каршындагы Үзәк моселман комиссариатының — барлык милли комиссариатлар арасында иң эурысыиың — оешу тарихы һәм башлангыч эшчәнлеге әдәбиятта җитәрлек яктыртылмаган. Гадәттә авторлар атап утелгән комиссариатны һәм аның җирле бүлекләрен тезү турында 8. И. Ленин кул куйган декретлардай озек китерү белән генә чикләнәләр. Чынлыкта исә Үзәк моселман комиссариаты совет милли оешмалары аппаратында эшләү очен пролетар кадрларның җитмәве, шулай ук милләтчел буржуазиянең каршылык күрсәтү нәтиҗәсендә туган зур кыенлыклар шартларында тезелде һәм беренче адымын ясады. «Россия меселманнарының барысы да (II) большевиклар хокумәтен әле таныганнары юк... Эшләрен дә большевиклар хокүмәте тәшәбсс илә тәшкил ителә торган комиссариатлардан каратачаклар түгелләр дигән булып, милләтчел буржуазия атал үтелгән совет комиссариатын танымаска маташты. Бу шартларда Совет хокүмәте һәм В. И. Ленин үзе Үзәк моселман комиссариаты җитенчесе итеп Совет властена чын күңелдән бирелгән һәм дәүләт эшенең бу моһим участогын уңышлы алып бара алырлык иеше сайлау турында зур иайгыртучанлык күрсәттеләр. Бу постка билгеләнгәнче В. И Ленинның Мулланур Вахитовмы күреп сойләшүе очраклы түгел. Милләтләр эше буенча Халык комиссары И. В. Сталин да бу мәсьәләгә карата Вахитое һәм Учредительный собраииедәго моселман фракциясенең сул олеше членнары белән берничә әңгәмә үткәргән*. В. И. Ленин декреты буенча мөселман эшләре комиссариаты тезу һәм Мулланур Вахитовның аның җитәкчесе булырга ризалык бируе контрреволюцион буржуазияне ярсынып котырынырга мәҗбүр иткән. Мнлләтчел «Корылтай», «Чыңгыз баласы», «Ил» Һәм башка газеталар «кызыл байракчы большевик» («Корылтай». 1918 ел, 31 январь) — Мулланур Вахитовка карата куп санлы ләгънәтләр яудырганнар. Ләкин Мулланур милләтчеләр янавыннан курыкмаган, Совет влзетен ныгыту өчен армый- талмый көрәш алып барган. Комиссариат аппаратын һәм аның урыннарындагы булекчәләрен алдынгы пролетар һәм революцион-демократ көчләр белән тәэмин иту буенча Үзәк мөселман комиссариатының һәм аның җитәкчесе Мулланур Вахитовның эшчәнлеге әле бөтенләй ачыкланмаган диярлек. Россиядәге мөселманнар эше буенча Комиссариат төзү турында Б. И. Ленин кул куйган декрет чыккач та М. Вахитов күрсәтмәсе буенча Г. Ибраһимов Төньяк фронтның мөселман хәрби комитеты торган Псков шәһәренә барып кайта'. Тиздән бу комитетның кайбер членнары, аннары бөтен составы Псковтан Петроградка күчә һәм Үзәк мбселман комиссариаты белән кушыла6 7 8 9 . Бу комитет членнары большевиклар яки аларга теләктәшлек белдерүчеләр булалар. М. Ду- латАли (1917 елга кадәр аның фамилиясе Алиев], М. Конов (Минһаҗ Гайнетдинович, 1917 елның 13 маеннан КПСС члены), X. Урманов, А. Алмаев һәм башкалар комиссариат һәм аның урыннардагы бүлекчәләре составына керәләр. Мәсәлән, Й. Ибраһимов хәрби бүлек мөдире, X. Килдебеков матбугат булеге мөдире итеп билгеләнә '. Мөселман эшләре буенча комиссариат председателе буларак. М Вахитовның Петроградта эшче һәм солдат массалары арасындагы эшен, Кызыл Армиянең беренче милли частьләрен төзүдә катнашуын тирән- тен өйрәнергә кирәк әле. М. Вахитовның илебез башкалаларындагы революцион эшчәнлеген яктыртканда аның буржуаз-милләтчел оешмаларны — «Милли идарә», «Милли шура», «Хәрби шура» һәм башкаларны — тар-мар итүдәге ролен тулырак ачарга кирәк. Мулланур Вахитов эшчәнлегенең нәкъ шушы ягы мил- ләтчел буржуазиядә аңа карата аеруча 1 «Чулпан». 20 февраль. 1918 ел. ’ Шунда ук. 12 апрель. 1918 ел. 3 «Кызыл Армия». 1918 ел. 20 апрель. нәфрәт уятты һәм киләчәктә аны җәзалауларының төп сәбәбе булды. 6 «Милли идарөвне бетерү турында декрет 1918 елның 24 апрелендә кабул ителде. 7 Зарбә — зыян. 8 «Алтай». 1918 ел. 8 май. 9 «Ипифак». 1918 ел. 10 май. Милләтче буржуазиянең төп оешмасын — «Милли идарәнне таратуда 1 Вахитовның ролен аеруча ассызымлап әйтеп үтәргә кирәк. «Милли идарә» 1917 елның җәендә мөселман буржуазиясе игълан иткән «мил- ли-мәдәни мохтариатины тормышка практик ашыру органы булып торды. М. Вахитов «Милли идврә»не таратуда актив катнашып, «милли-мәдәни мохтариатнка үзенең тискәре карашта торуын күрсәтте. Контрреволюцион оешма булган «Милли идарәине бетерү буржуаз газеталарда зур ярсу тудырды. «Димәк, җинаятьнең иң бөеге эшләнде,—дип язды «Алтай» газетасы үзенең 1918 ел, 29 апрель номерында.— ...Бу татар тарихы күргән хыянәт вә җинаятьләрнең иң зурларыннан булуы белән бәрабәр милли вә мәдәни эшләргә иң дәһшәтле зарбә2 төшерә торган бер җинаятьдер». М. Вахитов бигрәк тә ярсулы ут астына эләгә. Мнлләтчел журналистлар аның турында газетаның тулы бер битен алып торган махсус мәкаләләр бастыралар. Мәсәлән, шул ук «Алтай» газетасы дүрт баганадан торган бер мәкаләсендә: «Мулланур Вахитов милли, мәдәни мохта- риатыбызны хәл кылды, ләкин без теләгәнчә түгел, ә үзе һәм иптәшләре, рус, яһуди вә грузин большевиклары теләгәнчә» ’,— дип зур ачу белән язды. Казан муллаларының органы — «Иттифак» исемле реакцион газета: «Бу эшләрне башкарган кешеләр тиз көннәрдә милләт һәм тарих алдында зур җаваплылык кичерәчәкләр» *,— дип янады. Ак чехларның һөҗүме вакытында — 1918 елның җәендә — кулга эләккән М. Вахитовның татар буржуазиясенең соравы буенча ерткычларча җәзалап үтерелүе бер дә гаҗәп түгел. М. Вахитовның «сул» эсерларга каршы Брест солыхы тезү һәм 1918 елның җәендә «сул» эсерлар фетнәсен бастыру чорында большевиклар партиясе линиясен үткәрү өчен көрәше. Советларның V Бөтенсоюз съездында катнашуы җитәрлек өйрәнелмәгән әле. М. Вахитов катнашында төзелгән икенче татарбашкорт батальоны, башка революцион частьлар белән бергә, «сул» эсерларның провокацион чыгышы вакытында Мәскәудә совет учрежденңрләрен саклауда катнашуын күрсәтергә була Мулланур Вахитовиың жалыклар дуслыгын һәм пролетар интернационализмны ныгыту буенча башкарган эшчәнлеген дә ой- рәиу кирәк әле. Бу яктан Вахитовиың Мәскәудә 1918 елның 22 июлендә халык алдында ясаган соңгы чыгышларының берсе бигрәк тә истәлекле. М. Вахитов ул вакытта: иДөиьяны капитал золымыннан коткарырга теләгән рус революционерлары остендә кара болытлар тупланган, бетен Россия пролетариатының яккан утын Европа буржуазиясе сундерергә теләгән дәһшәтле бер заманда... меселман революционерлары һәм пролетариаты һичбер вакыт рус иптәшләреннән аерылмаячаклар, дошман кулына бирелмәячәкләр, алар белән бергә булачаклар» , дигән иде. Шушы вакытка кадәр Мулланур Вахи- товкың Казанга ак чехлар басып кергән чордагы эшчәнлеге, кулга алынуы һәм үлуе ахырга кадәр ачыкланмаган. Бу яктан Нәби Вахитовиың «Мулланурның Соңгы коннәре» һәм Нурмохәммәт Га- лимовның «Чехлар кергәндә» дигән истәлекләре 3 , Исхак Казаковның шушы вакытка кадәр басылмаган истәлекләре4 зур кызыксыну тудыралар. Алар М. Вахитовиың һәм аның керәнләшләренең ул чордагы тормышларына ачыклык кертәләр. Фронтка китәр алдыннан, Үзәк меселмвн хәрби һәяте председателе буларак, Мулланур Вахитовка һәм, һәятның әгъзалары буларак, Нәби Вахитов белән Һади Малиновка Көнчыгыш фронтта Кызыл Армиянең татар-башкорт частьләрен оештыру хокукы белән Республиканың революцион хәрби Советы исеменнән махсус мандатлар би- релуе, безнеңчә, әһәмиятле факт булып тора. Санап кителгән истәлекләр М. Вахитоаның Казан очен оборона сугышларында актив катнашуын тагы бер кат раслыйлар, бу мәсьәләгә өстәмәләр һәм детальләр кертәләр. Бу истәлекләрдә ак гвардиячеләрнең шартлары турында яңа мәгълүматлар бар. Авторларның күпчелеге, 1919 елда чыккай истәлекләр җыентыгына нигезләнеп. М. Вахитов Борисково поселогында кулга алынды, дип исәпли. Нәби Вахитовиың әйтүе буенча, аклар совет комиссарын Казаннан 20 километрларда урнашкан Богородск авылында кулга алганнар. Моңа ышанмаска нигез юк, чөнки Нәби Вахитов узенең истәлекләрен, фактларны җентекләп ой- рәнгәч, вакыйгаларда катнашкан кешеләр белән берничә тапкыр очрашып сөйләшкәч язган. Шуның өстенә. ак интервентлар Казанны алгач, милләтчел буржуазия тарафыннан яңадан чыга башлаган «Корылтай» газетасында Мулланур Вахитовны Богородск авылында кулга алу турында рәсми белдерү булган дигән хәбәр бар. Бу газетаны башка шәһәрләрдән эзләп карарга кирәк иде. (Казанда ул юк.] СССРның Октябрь революциясе Үзәк дәүләт архивы фондларын, аерым алганда, Комуч материалларын, җентекләп карарга кирәк. Бәлки ак гвардиячеләрнең хәрби-кыр суды документларын табып булыр (1956 елда мин аларны тиз генә карап чыктым, ләкин табып булмады). М. Вахитовны шул суд карары буенча атканнар. Н. Вахитовиың истәлекләре М. Вахнтоа- ның суд процессы вакытында үз-үзен тотуын күргән бер врачның сойләвен китерүе белән дә әһәмиятле. Үзеңне аклау очен нәрсә әйтә аласың, дигән сорауга каршы М. Вахитов: «Мин уземә капма-каршы дошман сыйныф кулына әсир тоштем. Сыйнфый дошманның нинди хөкем чыгарасын беләм. Шуңа күрә һичбер төрле дә уэемне сезнең каршыда акларга тырышмыйм» Сез мине ату белән революцияне бетерә алмассыз»,—дип җавап биргән. М. Вахитовиың 1918 елда фронтка китәр алдыннан Мәскәудә калдырган шәхси китапханәсен табарга тагы бер кат омтылып карау да начар булмас иде. Китапханә Зайцеаада — Вахитовиың танышында калган дигән мәгълүматлар (Совет Армиясенең Үзәк дәүләт архивында) бар. Мулланур Вахитовиың күпкырлы эшчәнлеген тулырак яктырту өчен Үзәк мөселман комиссариаты һәм аның урыннардагы бүлекчәләре чыгарган барлык совет газеталарын [алар егермедән артык булган), шулай ук архив документларын киләчәктә тирәннән өйрәнергә кирәк дип билгеләп үтәсе кило. М. Вахитов турындагы истәлекләр җыентыгын хәзерләү мәсьәләсен дә күтәреп чыгарга вакыт.