СОҢГЫ СЫНАУ

Муса Жәлия үлем жәзасы алдыннан В Гетенең «Фауст*ын кабат укыган.
XX гасыр. Тиранның эш бүлмәсе.
Дөнья хуҗасына мактау һәм дан! Сөйлә, әйдә, ниләр бар анда? Буйсынганга — богау, үзсүзлене Олактырам теге дөньяга.
Теге... миңа наршы баш күтәргән Кол шагыйрьне әйтәм... Карашын Үзгәрттеме миңа карата? һаман яза. Коллар арасында Сезгә наршы коткы тарата.
Димәк, ноллар аны ярата?
Димәк, коллар аңа ышана? Сындырырга кирәк рухын аның. Нинди юллар белән булса да. Кулланмаган җәза калмады —■ Ахырда Хөкем иттек Үлем җәзасына.
Ярты ел инде.
Богауланган килеш, төрмәдә Үлем карарының раслануын Көтеп ята.
Минем бөеклекне, тиңсез көчне Мактап җырлаудан ул баш тарта. Бар дөньяны, астын-өскә китереп. Тезләндергән бер көч алдында Ниндидер бер мөнәҗәтче азиат Баш имәсен, имеш...
Шулай да Уйландыра... Минем солдатларның Йөрәгендә шундый җан булса. Мондый чигенүне күрмәс идем... Ңир ярылса,
Кереп начар идем хурлыктан... Нинди уйлар миндә?..
Бу — тик әле кәеф юклыктан. 0. юн!
Бу деньяның
Язмышын тик корал хәл итә. Вакытлыча чигенү...
.Мин ышанам:
Кеше ычкыналмас богаудан!
1 о р м ә хуҗасы. Соңгы чиктә Җир Сезнене булыр! т Двнья хуҗасына мантау. дан!
1 и Р а “• Әмеремне тыңла! Иртә таңда
Ул үләргә тиеш җиңелеп. Я хурлыкка калам мин — беек коч — Аның рухы алдында чигенеп. Миңа буйсынмаган галимнәрнең. Шагыйрьләрнең башын кисәргә! Алар җирдә исән йергән чакта Ионлый алмам.
Мәмнин китәргә!
Мефистофель тавышы.
0. әфәндем. Синең теп ялгышың Шунда булды...
Т и р а я. Кем ул?
Кем дәшә?
Мефистофель пәйда була. Мефистофель. Синең белән Тирән ялгышыңны нүргән Тиран. Мефистофель сейлашә. Мефистофель?! Мине нәрсә нота? Әйт дересен. Җиңү!? Җиңелү? Мефистофель. Җиңелү һәм агу эчеп үлү. Тира н. Ялган! Мефистофел ь. Алла исеме белән ант нтәм. Тиран. Бу күрәзәң әгәр хак икән. Ялгышымны күрсәт! Мефистофель. Җирне уенчык дип уйладың син. Җир язмышы белән шаярдың. Кеше акылын дошман ител күрдең, Тик норалга гына таяндың. Варисларың синең аныллылар. Тиз күрделәр, миңа килделәр. Син илеңнән куган галимнәргә Түрләреннән урын бирделәр. Дошманыңны үтерүдән элек Акылын, җанын яулап ал аның һәм үзенә каршы юнәлтә бел — Ә син шуны аңлый алмадың. Варисларың акыллырак булыр... Т и р а н. Тик бер генә ялгыш ясадым мин. Ләкин аны соңрак аңладым.
Җир йозендә акыл ияләрен Мин үтереп бетерә алмадым.
(Тормә башлыгына.) Тыңла, Шагыйрьләрнең, галимнәрнең һич киченми башын чабарга!
Төрмә башлыгы. Муса Җәлилнең дә? Тиран. Әйе! (Үз-үзенә.) Лэнин аның рухын җиңү өчен Нинди гена юллар табарга? (Мефистофельга.) Мефистофель... Син бит хатта доктор Фаустны да Юлдан яздыручы Ярдәмең Кирак миңа. Минем төрмәмдә Кол шагыйрь бар. Җәлил. Җәзага Бирешә торган түгел. Мефистофель. Төшендем. Җан алырга көчең җитмәгәнгә Мефистофельне искә төшердең. (Үз-үзенә.) Соң булса да акыл керә бара, Ул үзгәртә миңа карашын. Тиран. Тәне белән бергә җаны үлсен, Җирдә аның рухы калмасын! Үлем карарының раслануын Син хәбәр ит. Мефистофель. Кемдер әйткән: «Шагыйрь — үз халкының Җыры, теле, күзе, колагы»... Тиран. Әгәр шулай икән, Татар дигән кыргый ул халык Телсез, чукрак һәм саңгырау налсын. Теләгемне ута! Мефистофель. Соңгы адымда Шагыйрегез юха елан кебек, Шуышып йөрер минем алдымда. Ул шундый зат: Сөйләшергә риза Теләсә кем белән. Ә мин менә бүген төн белән Барам да Акылына һәм җанына нерәм. Кабул итәр мине, Мин белам. Ул Фаустны чакыра. Акыллылар белән Сөйләшергә аның исәбе.
| Доктор Фауст турындагы легендаларда табигатьне, яшәешне танып белә алмаудан гажнз булган, өметсезлеккә бирелгән Фаустның явызлык рухы —Мефистофель белән килешүе турында сөйләнә. Килешү шартлары буенча, Фауст жнрдәге барлык ләззәтне, рәхәтне татыганчы, тормыштан гулы канәгатьләнү алганчы яшәячәк. Моның бәрабәренә Фауст Мефистофельгә жанын сатарга тиеш була. Мефистофель, тылсымлы эчемлек ярдәмендә, Фаустны яшәргә.
Автор ut.Kjp.uice.
Белми бит але Миндә кешедән естеи кач барын. Соңгы минут, соңгы сәгатьтә Кеше. гадәттә. Җаны белән ялгыз торып кала Яки рухлар белән свйләшэ. Яки гакылыннан яза. Чөнки алда — җәза. Соңгы тен. Карыйк. Кеше ничек каршы алыр Иң кадерле актык минутын. (Үз-үзенэ ) Мин Тиран да һәм алла да түгел. Хәйләкәр бер явыз рух бары... Тин шулай да миңа буйсынмаган Адәм заты җирдә юк әле.
Үлем камерасы 1944 елның 25 августка каршы тене. Берлин. Тарма. Шагыйрь Муса Җәлил. Муса. Кулларымда богау. Тәрәзәдән Ай яктысы төшми. Кара тен. Тормышыма йомган ясарга да. Ахры, вакыт бин аз наладыр. Өстәлемдә — «Фауст ■. Ут сүнгәнче Ачалмадым соңгы битләрен. Геройлары белән бәхәсләшеп. Мефистофель Бәхилләшеп җирдән китәрмен, тавышы. Дәрес анысы, философлар әйтә: ^Хакыйкать, ди. туа бәхәстә». Тин онытмыйк, күпләп сөйләшергә Вакыт дигән нәрсә аз калган. М у с а. Кем син? Зллә изге җанмы берәр?.. Ничек үттең тенге сак аша? Мефистофель. Мин һәркемнең күңеленә керәм Кырын йозак, җиде ят аша. һәр заманның була «аныллысы», һәр заманның була Фаусты. Муса. Димәк. Фауст үзенең иярчене — Мефистофель белән кавышты. Мефистофель. Тән җәзасын уздың егетләрчә. Мактыйм сине. Хәтта тәмугта Мондый газаплар юк. Әйт. Муса. Ничек түздең, наян көч алдың? Муса. Иң авыр минутларда. Җирдәге тәмугларда — Көч алдым мин халыктан — Алпамыштан. Алыптан. Үч кылычы сынганда. Йөрәктә дәрт тынганда,— Җин-Мәрганнән ' — ун алдым.
' Длла.мыш. Д 1ы«. Жик-Мгргм — борынгы Болгар һәм Катай чорына бәйләнешле легендалардагы баһадирлар
Пугачевның уң кулы — Бәхтиярдән I — ут алдым. Күземдә нур суйганда. Күңелдә ңыр сүнгәндә,— Мулланурдан — нур алдым, Тукайдан мин — җыр алдым. Шомлы хәбәр алып килдем сиңа. Гильотина... Иртән алтыда. Мин ярты ел ноттем бу хәбәрне. «Сөенечле» хабар... ни әйтим. Йөгереп нилдем тизрәк, үлем^ алды Сәгатьләрен, мәйтәм, җиңеләйтим. Таң сызыла... алар килергә дә Ике сәгать калган нибары. Андый чакта кеше ялгыз калса, Акылыннан мөмкин шашарга. Аллаң да юк синең, муллаң да юк. һәммәсеннән үзең баш тарттың. Ә кешенең җакы таш түгел бит, Кемгә ялварырсың җан сорап?.. Куркытма ла мине үлем белән, Кырык үлем аша узган мин. Соңгысын да Берлин урамыннан Яшәү җырын җырлап узармын. Кайгырма ла беркем озатмас дип, Щырым калыр мнне озатып. Каберемә ятып үксер дә ул Дөнья буйлап китәр моң гына. Тышта — август. Гөлләр чәчәк ата. Тирәкләрдә кошлар сайрыйлар. Ишетәсеңме, Башың кисү өчен Палачларың балта кайрыйлар. Йоклыйлар дусларым, белмиләр, Йоклагыз, дусларым, белмәгез. Соң тапкыр йоклагыз төш күреп, Тик палач балтасын күрмәгез. Соңгы төн. Төрмә тын. Богаулар Музыка урнына чыңлыйлар. Төш күрә дусларым — богаулар Чыңына кушылып җырлыйлар.
ҮЛЕМГӘ ХӨКЕМ ИТЕЛГӘННӘР ТӨШЕ
БЕРЕНЧЕ ТӨШ
Мин хөкем ителдем йөз яшькә Кадаре картаймый яшәргә. Мин найттым. надерлем, кил. кочыйм, Карама чал төшкән чәчләргә. Дөньяда коллар юн, төрмә юк. Онытылган золымнар, газаплар. Мин найттым, надерлем, кил, кочыйм. Кулларым богаудан азатлар.
I Бэхтияр Канкаев — Е. Пугачев полковнигы.
со
Мефистофель.
Муса.
Мефистофель.
Муса.
Мефистофель.
Муса.
Мефистофель.
Термэнең нигезен актарып Ап гөлләр чәчегез, сеңелләр. Мин кайттым, иадерлем, кил. кочыйм. Кулларым богаулы тугелләр. Карт денья иркенләп тын ала. Толымың муеныма урала.
Мин кайттым, иадерлем. кил. кочыйм. Елама, керфегең чылана.
Бу — теш кенә... Кеше...
Нинди месиен, нинди түбән син. Син кол булып җиргә килгәнсең. Син кол булып җирдән китәрсең. Әйе, Мин кол булып җиргә туганмын Егерменче гасыр башында.
Мин кол булмас ечен җыр башладым. Корал алдым ундүрт яшемдә. Юллар бик куп иде. икеләнми. Авыр керәш юлын сайладым. Ирек ечен суга-бозга кердем. Сугыш утларында кайнадым.
Халкым өчен яуда үләрмен дип. Юкка гына антлар итмәдем. Җаным кала керәш җырларында. Юн. кол булып җирдән китмәмен. Кеше ирке өчен сугышып йөргән... Анылың чыга бара, күрәсең. Ә үзең бит ирек, азатлыкны Тештә генә нүреп үләсең. Балаларым минем, оныкларым Төшта түгел, өндә күрерләр. Бәхет үрләрендә йөрерләр.
Без күргәнне авыр әкият итеп Телдән-телгә сөйләп йөрерләр. Тормышның бар мәңге үзгәрмәгән һәм үзгәрмәс катгый кануны. Телисеңме, теләмисеңме — Таләп итә сүзсез тануны: Дөнья — төрмә. Кеше шул төрмәгә Мәңге богауланып куелган. Маңгаена — акыл тирәсенә «Син — кол» дигән сүзләр уелган. Кеше...
Берсен-берсе сытып, таптап узар, Берсен-берсс кырып бетерер, һәм Җир шарын беркөн, сугыша-сугыша, Яшәмәслек хәлгә китерер. Җире белән бергә үзе дә Очар төпсез-тиран упкынга. Алла хәтта өлгералмый калыр Яндырырга тәмуг утында.
Ионлыйлар дусларың, саташып, теш күреп.
Соңгы төш һәм соңгы тон булыр.
Аларга — соңгы төш. дөньяда калганнар— Исәннәр ечен уя — он булыр.
ИКЕНЧЕ ТӨШ Кеше. Берзаман мәңгелек йокыдан уянып, Ачтым мин дөньяның капкасын. Саумы сез, кешеләр?! Беркем юк, Кайда сез? Тира н-Р о б о т. Кешеләр? Ха-ха-ха! Эзләмә. Тапмассың. Кешеләр? Ха-ха-ха! Җирдә мин... Мин торам! Кеше. Робот. Кеше. Робот. Кем соң син? Мин — Хуҗа! Мин — Тиран! Балалар, оныклар соң... кая киттеләр? Кешеләр? Ха-ха-ха! Кырылып беттеләр. Богаулар, чылбырлар чылбырга бәйләнде, Кешенең акылы тимергә әйләнде. Акылын алдым да акылдан шаштым мин, Ха-ха-ха! Автомат төймәгә бастым мин. Коточкыч шартлаудан тетрәде бөтен Җир. Бер секунд, һәлакәт. Хәрабә. Төтен. Җил. Кит, Нөше өрәге, кабереңә яшерен. Юк инде бу җирдә туганың, нәселең!.. Кеше. Җир бәгырем, нишләдең? Бик тыныч, Куркыныч — кешедән башка син, Найда сез, оныклар? Робот. Эзләмә. Тапмассың. Муса. Ха-ха-ха! Яп дөнья капкасын! Кеше — мәгърур! Үз куллары белән Коллык чылбырларын өзәр дә, Җиң сызганып башлар тираннарсыз, Сугышларсыз тормыш төзәргә. Кеше узар. Үлем кораллары Аяк аста калыр тапталып. Планета тыныч сулыш алыр, Бөек Акыл итәр патшалык. Төрмә хуҗасының, сарайларның Көле күккә очар көн ннлә. Таң сызыла. Әнә көнчыгыштан Мефистофель. Тетрәү авазлары ишетелә. Э синең — нөнең юк! Алдыңда — төн кара... Күр, кара: Дөньяда кем кала? Күр, кара: Ул килә, Күзләре — чем-кара. Күр, кара. Таң нызы, Чәчеңне үр, тара. Муса. Таң кызы! Башына Ал яулык ябынган. Мефистофель. Шагыйрең иркәләү, Назлауны сагынган.
М у с а. Таң низы... Толымы Мефистофель. Нурлардан урелган. Илаһи матурлык Муса. Хыялда иүрелгвн! Ул чырлый... «Сагыну».., Мефистофель. Таң ата... Яктыра... Ул минем иркемдә, Ул аңа тартыла. Таң кызы. Коткарыл калырга Рәхимсез үлемнән Килдем мин. Кач, шагыйрь, Термәләр иленнән. Мефистофель. Кит, шагыйрь, ддньяның Куркыныч чиреннән. (Мин белам: шагыйрьләр Кызларга табына.) Т а ц кызы. Китин без дөньяның Иң аулак ягына. Ник газап чигәсең. Нем өчен? Ни өчен? Тыңлыйм да төшенмим Йөрәгең тибешен. Әнә чын шагыйрьләр Төнге ай нурында Җырлыйлар тик сөю һәм шарап турында. Оныт та дөньяның Кайгысын, аһ-зарын. Сарайда квршылыйн Гомернең таңнарын. Мефистофель. Җиз балта астыннан Башыңны ал да син, Сайла син: я аны, Я палач балтасын. Муса. Гүзәллек алдында Баш иям. Ләкин мин Үлемем якында Булса да. үкенмим. Нин миңа үз иркем, Халкым нол булганда. Җир — Кеше сарае — Япнын-нөл булганда. Юл яра бәхеткә Кешенең анылы. Ул бара шатлыкка Газаплар аркылы. Гомеремнең соңында Үзем дә. чырым да Миллионнар язмышын Хәл итнән урында — Мин налам термада. Ник миңа тын сарай? Тынмамын мәңгегә. Йөрәгем тынса да... Хуш инде. Таң кызы. Озата бармамын.
Мин монда каршылыйм Үлемем таңнарын. Тышта — август. Гөлләр чәчәк ата. Тирәкләрдә кошлар сайрыйлар. Ишетәсеңме, башың кисү өчен Палачларың балта кайрыйлар. Сизеп торам: таң яктырган саен Томанлана бара карашың. (Аңламассың адәм баласын.) Газап утларында янасың да Дөньясыннан нитеп барасың. Кешеләрнең җиргә тууларын Аклый аласызмы әллә сез?
Кеше туа бары үлү өчен... Ах, бу тормыш нинди мәгънәсез... Фани дөньялыкта ни рәхәтләр, Ни ләззәтләр татый алмадың. Бәхет дигән мәңге бикле йортның Ишеген дә шакый алмадың. Туган илнең тын бакчасын сөйдем, Җир җиләген, каен, имәнен... һәр чәчәккә туктап башны идем, Тик дошманга башны имәдем. Лачын-коштай нүккә күтәрелдем, Яраланып төштем түбәнгә.
Ләкин түбәнлеккә төшмәдем мин, Күз алдыма үлем килгәндә. Бәхетемне давыл үзәгендә, Көрәш кырларында таптым мин, Ирек дошманына җырым белән Нәфрәтемне салып аттым мин. Әзер торам Үлем күзенә карап, «Мин бәхетле!» диеп дәшәргә. Кем көрәшкә чыга Ирек өчен — Тик шул хаклы Җирдә яшәргә. Күпме җәбер, күпме золым күрдең, Яндың, көйдең сугыш утында. Ястыкта да ятып үләлмәгәч Тыныч кына Туган йортыңда. Шулмы бәхет... Кырык яшеңә дә Җиталмыйча Җирдән китәсең. Язмышың шул — нихәл итәсең... Сөйдем, сөям туган авылымны — Җирнең кечкенә бер ноктасын. Мостафадан II кала кадерлерәк, Җанга якын җирләр юк та соң... Әнкәңне һәм туган авылыңны Күңелеңдә мәңге йөрт икән. Кеше бәхетен яклый белүчегә — Дөнья үзе туган йорт инан. Ишетәсеңме, бар төрмәләр тетри, Черегән стеналар чайкала. Үләм икән — үненечле түгел,
II Мостафа — №. Җәлилнең туган авылы.
Мефистофель.
Муса.
Туган йортым исән-сау кала. Ботен җиһан буйлап иукраү уза. Бар тираннар тетри. Җир тына.
һам ирекле Кеше хуҗа булып Кайтып кера туган йортына.
Мефистофель. Кайтып керә туган йортына — һам ни кура.
1945 нче ел. Август.
Үлемеңә бары ел тула. Синең алда — серле телевизор. Киләчәкнең Экранына кара!
Экранда:
АТОМ. БОМБА ҮЛЕМ. ҺӘЛАКӘТ. Тынычлык та. йорт та юк анда.
1965 нче ел. Гәүдәң — туфрак. Җырың — онытылган.
Берлин урамыннан исән калган фашисьтар марш беләц уалар.
Болар кемнәр? Синең палачларың Тиран урынына омтылган. 1985 нче ел.
Халкың инде күптән онытылган. Тик патшалык итә хаким бер тел, Туган телең исә йотылган.
М у с а. Басып кергән яулардан
Болгар дигән ил янган. Җимерелгән, тапталган. Бслгар дигән ил янган,— Ә җыр калган, тел калган,— Уклар — ата алмаган. Туплар — сата алмаган. Болгар дигән бер кала... Аннан бары кол кала... Гелне киссәң — гол кала. Телне киссәң — тел кала. Башны киссәң — ил кала, Илда туган тел кала.
Мефистофель. Татар теле... кыргый халык теле. Ирошалмыйча хормәт-кадергә. Әнә шулай шагыйрь белән бергә Җир астына китә — кабергә.
Л у с а Үзем үлгәч — җырларымда
Налачак туган телем. Буыннардан-буыннарга Барачак туган телем. Бер тиран да йота алмас И нечло туган телем. Дошман алдында хәнҗәргә Тиң тесле туган телем.
в. ,к V л» 9.
Ирек өчен яу кырына Әйдәгән туган телем, Чит җирләрдә халкым белән Бәйләгән туган телем. Тин үзенчә назлап-сөеп Үстергән туган телем, Чит телләрне ят итмәгән, Үз күргән туган телем. Бишектән кабергә кадәр Юлдашым — туган телем. Җырларымны аналарга, Аналардан балаларга Юлласын туган телем.
Мефистофель. 1994 нче ел.
Үлүеңә илле ел тулган. Нем ул?
Тиран.
Җир-тәхеткә менеп утырган. Әнә шагыйрь мәэюс карап тора Төрмәсеннән — туган йортыннан. Муса. Тираннар омтыла — тәхеткә,
Шагыйрьләр омтыла — бәхеткә. Тиранның кулында — ан кылыч. Шагыйрьнең кулында — хак кылыч. Тиранның юлында — кан кала, Шагыйрьнең юлында — дан кала. Тиранның эзендә — җир яна, Шагыйрьнең эзендә — җыр яна. Тиранның каберендә — җил исәр, Шагыйрьнең каберендә — гөл үсәр. Шагыйрьнең сүзләре — ук булыр, Тиранның эзләре юк булыр. Кешеләр тиранны юк итеп Җир йөзен яшь белән юарлар, Дөньяга тик шагыйрь йөрәкле Бәхетле кешеләр туарлар.
Мефистофель. Шагыйрь халнын беләм — телгә оста. Болар бар да матур сүз генә. Вакыт ныска. Әҗәл якыная. Эләктереп алса — туз генә! Әҗәл сиңа кырын тапкыр килде. Кире нитте.
Аңла, монысы — Чигенә торган түгел... Соңгысы! Җан иясе һава сулау өчен Җиргә яратылган. Иреккә Ул омтыла мәңге. Нәтиҗәдә Килеп керә тимер читлеккә. Ә ирекне ничек сөясең син!
Дөнья — дүрт капкалы. Шартлатып Өч капкасын ябып куйсалар да Берсе ачык кала... Аңла тин... Мин Фаустны яшьлегенә илттем, Үлеп барган чакта терелттем. Акыл дөньясыннан алып киттем, Сөю хисе белән тилерттем.
Ярый эле актык сулышыңда Туры килдең әйбәт юлдашка. Язмышыңа саен.
Яшьлегеңә
Кире кайт та яңа юл башла. Мин ышанам: бик тиз тазәтерсең Балачакның тиле хатасын. Ә аннан соң минем белән бергә Камераңа кире кайтасың.
Бераз гына соңга калырбыз без Балачагың белән мавыгып. Әҗәл сине кетәр-нетәр дә Кире китәр...
Ә син. савыгып.
Җырлый-җырлый -Яшьлек» наена, Йез ел тыныч гомер сару очвн, Юнәлерсең туган ееңә.
Килештекме?
Әмма бер шарты бар.
Яшьлегеңә кайтуын кайтасың. Тик онытма шуны: улгән чакта Үз җаныңны миңа сатасың.
(Үз-үзепә.)
Мин ышанам, мондый сынауларга Түзә алмас неше барыбер Үлеменнән балачакка кайту Җиңелмени... Иерәк ярылыр. Авыр язмышыма нәләт укып. Хәлдән таеп арып егылсам, Алдымдагы дәһшәтләрдән куркып. Чыккан юлдан нире борылсам,— Мин синеке!
Әйдә... кечең җитсә.
Яшәрт мине — Җитәр түземем. Саубуллашып. Исәнләшеп нитим Балачагым белән үземнең.
О|н-ибзрг »и.<г. Мостафә авылы
Зй яшь бала, ундүрт яшьлек яшь бала. Тормыш юлың бигрән ямьсез башлана. Язмышыңнан узмыш юк шул, ни чара. Ни атаң юк. ни атың юк. бичара. Зй яшь бала, шигырь язып сызлаима. Үз хәлең хәл — кешеләрне кызганма. Туган якны камап алган дошманнар. Шундый чакта әйдә карап ятыйммы?! Халык эшен янлау очен сүз бирәм. Тәкрарлыймын күңелемдәге антымны. Шагыйрь булсаң, үз -мин еңә табынсаң. Гомерең узар рәхәт тормыш, дан белән Корал тотып яу кырына омтылсаң. Исемеңне чикләрсең син кан белән. Алда яна якты смет — идеал.
Шул маякка иарап юлга чыгам мин. Ирек очен кан коярга әзермен.
Хаклы юлда ки күрсәм дә чыдам мин.
Муса
1920 ел.
Мефистоф v л ь.
Я ш I. М у с а.
Мефистоф ель.
Я ш ъ Мус а.
Мефистоф ель. Мин ни күрэм — бер кулыңда берданка, Ай-Һай, егет, хэтар юлга басасың, Каләмең дә сөйли мылтык телендә,— Үз бәхетеңнән үзең теләп качасың. Яшь Муса. Ил бәхете — ул минем дә бәхетем, Җир бәхете — ул минем дә бәхетем. Мин дә барам сезнең белән, абыйлар, Җимерергә тираннарның тәхетен. Мефистоф ель. Баш тарт, бала, баш тарт тизрәк антыңнан, Китсәң әгәр абыйларың артыннан, — Анда сине бары тик дәһшәт көтә, Михнәт, газап, ачлык һәм вәхшәт көтә. Бер адәм дә түзмәс сынаулар көтә. Коллык, тарлык, хурлык, богаулар көтә. Я ш ь Муса. Җилләр иссен, давыл купсын—барырмын, Ташлар яусын, яшен суксын — барырмын. Егылсам да күккә карап ятмам мин, Омтылырмын алга, кире кайтмам мин. Туган-үскән җирем, туган йортым, Хәерле юл телә җырчыңа. Ул көрәшкә чыга... Мефистоф ель. Мескен адәм... Үлеменә каршы юл чыга. Я ш ь Мус а. Дошманнарга каршы яуга г.итәм, Җыр өйрәткән далам, Исән бул! Дала. Ирек тәмен белеп, уйнап-көлеп, Йөгереп үскән балам, Исән бул! Син әйт, балам, Кайтырсыңмы тагын? Я ш ь Муса. Балачагым, Бер сәгатькә генә Кайттым сиңа. Сау бул, исән бул. Дала. Биргән антын йөрәгендә йөрткән Туры сүзле балам, исән бул, Күкрәгемдә зз калдырып үткән Коңгырт күзле балам, исән бул! Я ш ь Муса. Дала. Я ш ь М у с а. Дала. Мефистоф ель. Бала күңеле була далада. Дала күңеле була балада. Сау бул, ирнен далам, хуш, далам... Мин ышанып калам, хуш, балам... Сайла, бала, я даладан китмисең. Я гомереңне төрмә белән чиклисең. Әйтеп куям: анда сине кем көтә: Я ш ь Муса. Мефистоф ель. Алда сине коточкыч үлем көтә. Ни нөтсә дә туктамам мин. Туктарсың. Я ш ь Муса. Мефистоф ель. Күрү белән гомереңнең ноктасын. Юк, мин юлга тунтар өчен чыкмадым! Ишет үлем сәгатенең сукканын. Туктадыңмы?! Ха-ха-ха-ха! Я ш ь Муса. Туктадың. Ни күрәм мин... Юлым кая борылган?
Бетен денья җимерелгән, кырылган. Алда — терма. Үлем йорты. Найда мин?
Сайладыңмы туры юлны? Сайладың.
Иң ахыргы минутларың Саныйсың...
Таныйсыңмы бу адәмне?
Таныйсың...
Әллә инде уз-үзеңне Оныттың?
Бу — син үзең. Синең соңгы Минутың.
Кулларымда — богау?.. Үлем нөтәм.
Палач — балтасына тотына. Ә син — тыныч... Тиран калтырана.
Дөнья богаулардан котыла. Чал чәчләрем тузган... Гомер узган...
Дөнья авырлыгын күтәреп. Шатлыгын да. ачы хәсрәтен дә Үз йөрәгем аша үткәреп. Ябыкканмын. Гәүдәм кечерәйгән... Итек асларында тапталды. Җирнең барлык газапларын алды... Мәгърур җаным ләкин саф налды. Юлларында таулар-ташлар ауды. Тимер сынды...
Ә мин сынмадым.
Иөзләр-меңнәр ауды. Күзен йомды. Мәңге тынды.
Ә мин — тынмадым.
Кан тенерә-төнерә. көчсезләрне Азатлыкка өндәп җырладым. Күзләреңдә уйный таң нурлары. Сүнәр алар нурлы иртәдә. Көрәшченең гомере кыска була. Данлы үлем белән чикләнә. Иоз кайгыга — бер свенеч күрдең. Әйләнеп син кара артыңа... Михнәт-газап китсен үзем белән. Шатлык кына калсын халкыма. Ә син. бала, чыктың шундый юлга. Нит. кире нит. төкер антыңа. Күкрәгемнән беркем ала алмас. Мин җанымны бирәм халкыма, һич куркытмый авыр нөрәш юяы. Мәгърур җаның әгәр яшь булса. Мин — дәвамың синең. Ахырым юк. Туктап калма юлда, яшь Муса. Йомшаклыктан диеп уйлый күрмә
Мефистоф ель.
Я ш I. Мус а.
М с Ф исто Ф е л ь.
Т о р м а д о г е М у с а.
М <• Ф исто ф е л ь.
Тирмәдәге Мус а.
Мефистоф ел ь.
Тормодоге Муе а.
Я ш ь Мус а. Тирмәдәге Мус а. М <• ф и с т о ф ель. Я ш ь Мус а. Тормэдэге М у с а.
Я in ь Мус а. М е ф и с т и ф ель. Тормодоге Муса.
Я in ь Мус а. Мефистоф ел ь.
Т о р м о д о г е М у с а. М е Ф и с т о ф е л ь.
Т и р м а д о г е Муса. М е ф и с т о ф е л ь.
Тормодоге Мус а.
Күзләремә әгәр яшь кунса. Синең рухың яши бу җанымда. Синең каның ага. яшь Муса. Бер дошман дә башны идарә аямас.
Хисләреңә акыл баш булса. Син башлаган юлдан горур бардым. Куркып чигенмәдем, яшь Муса. Бер тиран да тезләндерә алмас Ихтыярың корыч, таш булса. Күңелем йомшак минем, дусларыма Бар җылысын бирдем, яшь Муса. Жырчы исеме миңа харам булсын. Яшьлек антларыма тап кунса. Кеше исемен аклап җирдән китәм. Әмма юлдан нитмим, яшь Муса. Мефистоф ель. Әһә... Адәм икеләнә... Син каласың... Ул китә. Әҗәл шулай, якынайгач Жан иясен еркетә. Йөз ел гомер сине нетә Рәхәтлектә, ирнендэ...
Төрмәдәге Муса.| Ялгышасың, бу җанымны Яшь М уса. / Аера алмас бернем дә! Термәдәге Муса. Иң беренче җырым минем!.. Яшь Мус а. Иң соңгы йөрәк җырым!..
М у с а. Бернинди көч бора алмас
Мин барган көрәш юлын!..
Йөз ел җирдә яшәгәнче Жансыз нукрәгем белән. Караңгы Жирне яктыртып. Мин яшьли яшьнәп үлэм!
Мефистофель. Тылсымымның нинәт көче бетте.
Ия булалмадым мин аңа.
Әй. сакчылар!
Терчә с а кч ылары. Әҗәл нилде!
Мефистофель. Озатыгыз гильотинага!
(Гильотина.
Балта ялтырап нитте.
Алсу нур чорнады төрмәне.)
Төрмә сакчысы. Үлде...
Мефистофель. Ләкин җанын бирмәде.