ОНЫТЫЛМАС ХАТИРӘЛӘР

•ени Кәримгә сиксән яшь тулган елны аның белем бергә узган ■рты гасырдан
артым гомернең хәтеромдә калган кайбер минутларын искә гешереп узасым
килә.
Хосни Һәрим белән 1913 елның озында Астраханьда таныштым. Ул
елларда без Астрахань шәһәренә сәяси сергенгә җибәрелгән әтиебез белән бергә яшәдек. Безнең
әти, Шәмветднн Мифтахетдинов. үз камытына карата аңлы, акыллы кеше иде. Бала чактан ук ятим
усуе аркасында, хуҗадан хуҗага йерел. ул терпе һонәрларгә емрәи гән. Сәгатьләр, тегү
машиналары тезәтү. кезге кою иебек һенәрләрие әти яхшы белә иде. Әмма, шуңа да карамастан,
заводта эшләүне артыграк күреп, ул 1903 елны Казандагы пороховой заводка керә. Анда 1903—1907
елларда зшчелер хәрәкәтемә актив катнаша. Революция җиңелә башлаган чорда донос буенча күп
кенә эшчеләрне, шулар җомләсендә әтине дә. кулга алалар Казан термәсеидә ул елдан артык
утырып чыга. Шуннан соң аны хекүмәт заводларында эшләүдәи мәзрүм итәләр Даими эш таба
алмыйча, ул яңадан әлеге шул белгән һеиәрләре буенча эшләп кеи итәргә готына. Үзе белән
фикердәш иптәшләре янына да барыл иерн башлый. Алариың яшерен эшләренә булыша, аннары,
конспирацияне ныи сакларга җитәрлек игътибар кылмау аркасында, бер иптәше белән тагын кулга
алына
Бу юлы әтигә термәдә озак утырырга туры кипми, аны Астраханьга сергенгә җибәрәләр Әти
Астраханьда да эшкә урнаша алмый, фәкать һеиәрләре белән кеи күреп яши, безне тәрбияли.
Беркение ул сәгать гозәтер*ә китерүче Сәгыйть Рамисе белән таныша Аның «Идел» газетасы
хезмәткәре һәм күренекле шагыйрь икәиеи белеп, ихтирам ноленнән, сәгатен бушлай тезәгеп бирә.
Сәгыйть абзый еш кына без яши торган йорт тирәсендәге бильярдиыига килеп иерн иде.
Шуннан кайчанга әги янына кяряп. аның белән сойләшел утыра торган булды. Шулай кергәләп иерн
торгач, ул барыбыз белән танышып бетте Барыбызга да исемнәребез белән эндәшә. Ул әтигә эш
китерә торган кешеләрдәй кыяфәте, үэеи тотуы һәм нәзакәтле ител соиләшүе белән бик ныи
аерылып тора иде.
1913 елның язы күңелләр күгәрә алмаслык ачы хәсрәтле хәбәр китерде: шагыйрь Габдулла
Тукай үлгән!..
Шагыйрьнең тәрҗемәи хәле, аның иҗаты белән укучы яшьләрме таныштыру максатыннан
чыгып. Астраханьның демократик фикерле яшьләре Тукан кичәсе уздырырга уйлыйлар.
Бу эшне Тукайны якыннан белгән алдынгы культура аәмилләренә. атап әйткәндә, шагыйрь
Сәгыйть Римисвкә. укытучы һәм җәмәгать эшлеклесе Хосни Кәримгә һәм Туканның Астратанидаг ы
дусты. у-ы.у-ы Шаһ», Г..ф«,. талфиралар. Са.мңта .«тын. а.нниң р.тсог. «олан, ул «атага »«“• «"
»•!>“₽'• «>"«“ “«« Т"
тулып ннл. торган у»у .......................... .... »» аИрр «атландырды, Сатыйга,
абзыйга ихтирамым тагын да арга тешге
Тулайның тиитырьларен мин •«₽>- ««•“
да ирошианлм «ир иди Хиаарг. Татарстан урамында, тлан «ангар .Даирлары дип
йөртелгән йортта, «Юл китапханәсе» дигән китап кибете бар иде. Мин, азрак акчам булса, шунда
китап алырга йори идем. Китап кибетенең хуҗасы Әхмәт абый Урман- чиев китапларны миңа узе
сайлап бирә иде. Беркөнне кибеткә килгәч, мин шунда утырып торган ак чырайлы, матур йөзле, зур
коңгырт-кара күзле кешене күрдем. Ул бер кулын икенче кулы өстенә куеп таякка таянып утыра.
Мин ишектән кергәч, бу кеше миңа бик текәлеп карап алды. Мин Әхмәт абыйдан берәр китап сатуын
үтенгәч, Әхмәт абый миңа китап сайларга тотынды һәм әлеге яшь кешегә карап:
— Тукай, менә бу кечкенә туташ китап укырга бик ярата,—диде. Шулай дигәч, мин аптырап-
каушап борылып караган идем, Тукай елмаеп куйды да:
— Бик яхшы! Китапны күп укыса, сабагын да яхшы белер. Укы, сеңелем, укы, китапны күп
укы! — диде. Кайтыр юлым бик ерак булса да, мин аны куанычымнан сизми дә калдым һәм ишектән
керү белән:
— Мин Тукай абыйны күрдем! — дип кычкырып җибәрдем.
...Тукай кичәсе «Җәмгыяте хәйрия» клубында уздырыла икән. Сәгыйть абзый мине шунда
алып китте. Юлда барганда мин аңар Казанда вакытта «Юл китапханәсепндә Тукайны күрүемне
сөйләдем. Ул яшь кеше иде бит, нишләп алай иртә үлгән, дигән соравыма Сәгыйть абзый:
— Габдулла бала вакытта ук бик авыр тормышта ятимлек белән үскән. Зурайгач та
тормышы җиңеләймәде. Күп эшләде. Үпкә сырхавыннан үлде,— дип аңлатты.
Без клубка барып кергәндә, кечкенә клуб залында укучы яшьләр, укытучылар җыйналган, гөж
киләләр иде. Мин Сәгыйть абзый бепән килгәч, кайда тукталып калырга да белмичә, аңар ияреп
сәхнә артына кереп киттем. Анда да укучы яшьләр җыелган, ләкин болар кичәдә катнашучылар
икән. Сәгыйть абзый ишектән керүгә, аның каршына җитез-җитез атлап урта буйлы, ябык гәүдәле,
зур соргылт-зәңгәр күзле бер яшь кеше килеп исәнләште дә:
— Сәгыйть, башларга вакыт түгелме! — диде. Аннары кайбер катнашучыларның килеп
җитмәүләрен хәбәр итте. Сәгыйть абзый көтәргә киңәш бирде. Шуннан соң теге кеше миңа
борылып:
— Нихәл, туташ, кичәдә катнашырга килдеңме! — дип сорады. Минем өчен Сәгыйть абзый
җавап бирде.
— Бу туташ Зәйнәп исемле, Хөсни. Ул бүген кунак булып кына килде,— диде.
Кичәне Сәгыйть абзый ачып, салмак тавыш һәм бик тәэсирле сүзләр белән Тукайның
тәрҗемәи хәлен сөйләде. Ул сөйләп бетергәч, Хөсни Кәрим җитәкчелегендәге хор түгәрәге
Тукайның «Милли моңнар». «Өзелгән өмет», «Алтынга каршы» дигән шигырьләрен көйгә салып
җырладылар. Аннары, шул ук Хөсни Кәрим җитәкчелегендә, оркестр шагыйрьнең исән вакытта
яратып тыңлаган >өйләрен уйнады. Аннары түгәрәкнең сүз осталары Тукайның укучы балаларга
багышлап язылган «Гомер юлына керүчеләргә», «Кышкы кичтә», «Эш беткәч, уйнарга ярый» һәм
башка шигырьләрен сөйләделәр. Кичә бик матур узды. Бу минем халык арасына беренче чыгуым
иде. Шунлыктан булса кирәк, ул минем күңелемдә бер мөкатдәс хатирә булып саклана.
Кичә шактый озакка сузылды. Халык тарала башлаганда, вакыт бик соң иде инде. Сәгыйть
абзый мине озатып куюны кайгыртырга тотынды.
— Хөсни, син кайсы якта торасың! — диде ул. кичә башланганчы минем белән «нихәл,
туташ!» дип исәнләшкән кешегә мөрәҗәгать итеп.
— Кайсы якта торуда түгел хикмәт,— диде теге кеше.— Миңа барыбер бераз һавада йөрергә
кирәк, үзем озатырмын туташны.
Ә мин, әле танып та бетермәгән кешедән озаттыруны уңайсыз санап:
— Үзем генә дә кайта алам, курыкмыйм! — дигән булдым.
Әмма Сәгыйть абзый:
— Вакыт бик соң, я куркытып куярлар үзеңне! — дигәч, олы кеше сүзенә карышып
тормадым.
— Сабак укыйсыңмы! — диде Хөсни, кайтырга чыккач.
— Укыйм, быел русча мәктәпнең дүртенче классын бетерәм.
— Аны тәмамлагач, кайда укырга уйлыйсың!
— Кайда укысаң да түләп укырга кирәк шул, абый.
Хөсни Кәрим бераз уйланып барды да:
— Әтиең-әниең бармы соң! — диде.
Мин теләр-теләмәс кенә әтииаи —г
ең хәлен сөйләдем, гаиләбезнең ivo булуыи минем арттан
үсеп килә торган әч сенелем к1Яы- п*өезиең зур оулуыи минем
,рыл кына, “Р“" »” ."Р.у».р б.р.ОД.
— Алай икән.— дип куйды.
Аннорн. ин... куң.ломн. ,ули ии р>н:
зләнергә ярамый, мәктәбеңне яхшы итеп тәмамласак, УКУЫНМЫ ләаам тыл минем
янга килде дә:
— Кая. нәрсәләр беләсең икән рус теленнән! — диде.
Некрасовның «Школьник» дигән шигырен бик яратып сейлн идем ...... ______________ __
Кәримгә дә шуны сейләдем. Бик яратты. «Татар баласы эчен бу аз түгел», дип куй- ~ ды. Аннары
рус теленнән кайбер кагыйдәләрне сорап, җавабымнан канәгать булуын ♦ әйтте. Хисаптан сорап,
мәсьәләләр чыгартып, безнең мәктәптә аңлатылмаган кагый- < дәләрне аңлатып бирде. Мин
кайтырга җыенганда: =
— Укуыңны дәвам итәргә кирәк, зиһенең яхшы күренә. Иер миңа, укытырмын, — дип, кайсы
көннәрдә, кайсы сәгатьләрдә килергә икәнен әйтте.
Хөсни Кәрим ул елларны Мәгариф министрлыгы карамагындагы рус-татар мәй- а табендә
укыта иде. Ул «Галия» мәдрәсәсен төгәлләгән зур белемле укытучы булып, х русча укытырга да
хокук алган иеше. Моңа ул зур авырлыклар кичерел ирешиәм. - Беркемнән бер тиен ярдәм күрмичә,
фәкать үзенең көченә таянып укыган Җәй көй- £ нәрендә Сембер шәһәрендә Акчуриннар сукно
фабрикасында моикада ион югам. ~ Самара — Златоуст тимер юлы ремонтында кара зшче булып
хшләгән. »Галия»иең * соңгы курсларында укыганда казакълар арасына китеп балалар укыткан.
Җәй буе бер кон дә ял итмичә зшләп тапкан тиеннәренә кыш көне ачлы-туклы укып йөргән Шуңа
күрә ул үзе дә белемгә мохтаҗ, материаль хәле авыр кешеләргә бии рәхәтләнеп ярдәм итә иде.
Хөсни миңа да бик зур файда итте.
Беркөнне ул миңа. Сәгыйть Рәмиее белән бергәләп. «Җәмгыяте хәйрия» исәбеннән мине
берәр хосусый гимназиягә укырга кертергә ниятләре барлыгын әйтте: «Сиңа имтихан биреп керә
алырлык дәрәҗәдә белем кирәк, шуңа хәзерләүне үз ес- минеи укуым очо» тупо,., уэ .стене опырго
рне.пмн бируеи .итт. .Татар >ш синд» н.пдм, нмтитонити яхшм бнреп и.рерго аоерланерта корон,. -
ряда. Эти до. они до бу хәбәрне бик шатланып каршы алдылар.
Никифороса җитәкчелегендәге хосусый гимназиянең бишенче классына алуларын сорап
гариза яздык. Вакыт җиткәч, тырыша торгач, максатыма ирештем Мин имтихан биреп йөргән
каннарда Хосни һәрвакыт хәлем белаи кызыксынып торды Аның 6, игътибары миңа зур таяныч
булды. Шулай итеп мии гимназиядә уиу. урта белем алу бәхетенә ирештем.
Гимназиядә укый башлагач, бервакыт Хөсни. мине урамда очратып:
- Ни.он унупоры. барамы, кил ол.. «ерсоп.р ,.ум.мт б.п.н —минор ИИН.1 - днл. .... чакырды.
Шунда. ............................................................. ...ма.н.ада. ..««онлы, ............................ опал.
мин. уо. у.мт. б.шподм Д.рст.н оитнондо. инк. «и».... ....... уиу »ИРР» ИЛ.
и л.Г.пн.ипз юныгам камытта flan икостаи
...... нуннонА, ............................. ..................... ... ...................... ............................................. ....
ны. ворлык ,.₽..... «-шло ».»'•"•₽• »” — «■
„. до»,, дм,,и л.У.ЛЛ.р .РЛЛ». »•"•« ,»«»•« «>• ."-Ргл"~.
.oo.pno.o, »....»<»,..»»« Ф»»«—"W •—
ХОСНИ боной бор ОНДО Ж-Һ.-ШО гоп... д.г.» — гор. ... — т.п.—ион у.0,0.
бупь.рго, ж.т.рн .... ................
..ор.,... ,0.™
oo.pno.ep,, ннро. }
кол опе. Мнн он, уи „„ ,рр„и tppn„np,„„ р,мы,д, с.дор.нн £ йортында торам,— диде.
Икенче көнне мии килгәндә, аның бүлмәсендә берничә шәкерт укып утыра иде ■< Мине
каршылагач, ул аларны бик таләпчән рәвештә укытуында дәвам итте. Мнн бу и хәлдән беркадәр
каушап та калдым. Ул шәкертләрен укытып бетергәч, .парны оза-
— Черт возьми, мәсьәлә чыкмый, әллә ялгыш төзелгән, — дип борчылырга тотынса, Хөсни
ул мәсьәләне карап чыга да:
— Әй, әкият, бу бит чәй эчүдән дә җиңел, — дип. аңа мәсьәләне чишү юлларын аңлатып бирә.
Җиһанша белән мин Хоснинең вакытын алып башын кайнатсак та, без аның тормышының
кечкенә эпизодлары гына идек. Ул иҗтимагый хәрәкәттә дә актив катнаша. Татар мәктәпләрендәге
уку-укыту эшләренә зур игьтибар бирә, андагы җитешсезлек- ләр хакында матбугатка язып чыга иде.
Аның 1912—1914 елларда «Идел» газетасында чыккан күп санлы мәкаләләре дәреслекләрнең тел
ягыннан начар, гарәп-торек сүзләре белән чит телләр катнаштырып язылган булуларын, тарих
дәреслекләренең мәктәптә фән итеп укырлык булмавын, мәктәпләрдә надан, комсыз кешеләр
җитәкчелек итүен һәм андагы тәртипсеэлекләрне фаш итеп язылганнар.
Хөсни үзе күргән җитешсезлекләрне матбугат аркылы күрсәтеп кенә чикләнми, аларны
бетерешүдә практик эш тә алып бара иде.
1913 ел Астраханьда күп санлы татар мәктәпләре ачу елы булды. Бу хәл патша
чиновникларының игътибарыннан да читтә калмады. Директор, инспектор тарафыннан комиссия
тезелеп, татар мәктәпләрен тикшерү башланды. Шул уңай белән Хосни «Идел» газетасының 607 нче
санында (1913 ел): «Мәгълүм ки, бу елларда уку-укыту эшләребезгә хөкүмәт катнаша башлады.
Моннан төп максат нәрсәдер! Безгә ул кадәресе караңгы...» дип язды. Аның бу чыгышы инспекторга,
аннан полициягә җиткерелә. Хөснигә «волнодумец» дигән гаеп тагалар.
Хөсни укыта торган мәктәпнең мөдире Исхак Искәндәров та, патша охранкасы агенты
буларак, үзләренең ачык фикерләре һәм прогрессив эшләре белән искелек эчендә изелеп яткан
татарларны яңалыкка өндәүче кешеләрне кулга алдырып, сөргенгә җибәртә башлый. Бу явыз кеше
Хөснине дә «Патша хәзрәтләренә тел тидерүче» дип эзәрлекләргә тотына.
Татарлар арасында культура эшен үстерергә тырышып йөрүче һәм үзенең фикерен ачык
әйтүче кешз булуын аңлап, Астраханьның алдынгы фикерле интеллигенциясе Хөсни Кәримгә
теләктәшлек күрсәтә, аның тирәсенә туплана. Бу хәл дә полиция күзеннән читтә калмый.
Җәмәгать эшендә актив катнашу белән бергә, шул елларда Хөсни әдәби эшчәнле- ген дә
җәелдереп җибәрә. «Идел» газетасында, «Аң» журналы битләрендә аның шигырьләре, хикәяләре
күренә башлый. Аның шул вакыттагы эчке кичереше «Аң» журналында 1912 елда басылган
«Былбылга» дигән шигырендә бик ачык чагылган.
Саклана күр, мәгъсүм, урман кошы.
Тавышың ишетелмәсен еракка. Беленмәсен
серең залимнарга, Төшерерләр тимер
тозакка,—
дип, ул үзен һәм иптәшләрен кисәтеп язган.
Аның «Идел» газетасында «Ике дус», «Тормыш тырнагы астында». «Айлы кичтә», «Ачлар
шатлыгы» дигән хикәяләре, фельетоннары басыла. Г. Тукайның «Җан азыкла- ры»нэ, Г.
Ибраһимовның «Яшь йөрәкләр»енә карата язылган «Матбугат дөньясыннан» дигән мәкаләсе дә шул
чорда чыга. 1913 елда «Аң» журналының 17. 18 саннарында чыккан «Әдәбиятта үзгәреш көтелә»
(милли әдәбиятыбызга бер караш] дигән зур мәкаләсе дә җәмәгатьчелек тарафыннан бик җылы
кабул ителә.
Әдип буларак үсеп килүче Хөсни Кәримне ул вакытта «Идел» газетасында эшләүче Сәгыйть
Рәмиев тә рухландырып тора. Г. Ибраһимов та аның «Аң» журналына системалы язып торуын үтенә.
Ул шул елларда Хөснигә язган бер хатында: «Синдә фикер бар, хис бар, каләм дә бар», ди һәм шул
ук хатында «тик шуларның ачык картинада табигый тәртип белән төзелүе генә җитми» дип,
тәҗрибәле язучы буларак, киңәшләр дә бирә.
Укытучылык, әдиплек, җәмәгатьчелек эшләрендә үсеп бара торган әнә шул чорында
полициянең әледән-әле бәйләнеп торуы Хөснине бик нык борчый. Баштарак ул полиция
эзәрлекләвенә дә. Искәндәровның «Патша хәзрәтләрен» исенә төшереп торуына да артык игьтибар
бирмәскә тырыша. Үзе дөрес дип тапкан юл белән бара бирә. Ләкин эзәрлекләүл әр артык ешаеп
киткәч, моңа каршы берәр чара күрергә 122
раарБ...» революционеры н.р.„» н.р.аа.о... Нэр..,^. „„„.
pppe...w 6«« л.ш, „рр„«, 6у,уи н ми һ4_ ”
- С.а »аш таБпауы,.. iM м имх<ы1 t>j m
С. аксат марал „ар. аииң ,ииин,и
Наримаиоа бии ..«рибаиа ао..ор ........... ........ .....
алгы ,к, елын ...аллап, ,ф. „,,р,а ,арар ң,м
— Зәйнәп, миңа Астраханьнан китәргә туры килә, син укуыңны моңарчы ничек алып барсаң,
мин киткәч тә шулай укы. Уку - синең киләчәгең' - диде
Хесни Уфа агына китте. Ул Бере оязе Баикыйбаш дигән авылда рус-татар меитә- бенең медире
һәм укытучысы булып эшли башлады. Анда да халык арасында җәмәгатьчелек эшендә актив
катнашты Аның анда халык арасында мәктәптән тыш эш белән дә актив шәгыльләнүенә губерна
земствосының алдынгы хезмәткәрләре дә игьтибар итәләр һәм 1915 елны шул ук Бере еязендә
«Богдан» авылында вңа ачылган тебок китапханәсенә модир игеп күчерәләр Ул китапханә биш
волостька карагай 56 аеыл халкының аң-бепемен күтәрүне күздә тотып оештырылган иде. Хесни бу
зшне бик яратып, зур дәрт белән эшләде.
Беркенне Хесни авылның алдынгы һәм ышанычлы кешеләре белән гәпләшеп утырганда:
партиясенең сул канатында торучы ул революционерлар Хесииие яратып, ышанып, үз араларына
алалар. Хоснм ул революционерлар аркылы В. И Ленин тәгълиматлары белән таныша, алардән
политик әдәбиятлар алып укый, революцион аңын күгәрә. Революционерларның берсе. Идел буе
шәһәреннән (ялгышмасам, Самарадан иебе«] җибәрелгән Авизов дигәне, Хәснигә революциядә
большевиклар тоткан сәясәтне үзләштерүдә ярдәм итә. Революция башлангач соргеннәи киткәндә
Авизов Хәснигә үзләрендә сайланган күп кенә политик әдәбият калдырыл китә. Алар арасыида
Женева шәһәрендә большевиклар органы булып чыккан «Вперед», ■Пролетарии» газеталары була.
Хосни В И. Ленин язган мәкаләләр белән шул газеталардан тамыша. Хәтеремдә калганча, ул
Ленинның:
«Новые задачи и новые силы». «Пролетариат и крестьянство». «Соцмал-демомра- тия и
временное революционное правительство». «Профессиональная интеллигенция и социал -
демократы» һәм башка хезмәтләрен тоннәр буе укып. еиранеп. конспектлар темада
а««. Хаскнга авылда ота. ашарга туры .................... ................................. “•’'•Р— - Бара-
ыо.ар.ф тш. ж«,а«а«е «т.п апалар 1»« -а..р«Р ашал р.аолюц.ок ру... оашшрт «« 6,рыч «ал «уалар. Х.о»
~а **У
... «атлап ачыла ..... »»»>• У-УТ —~Р-
У.ыту.ыл.ркык Баре— <«..«- »•"•»«• а.».ы »»■
»» а.ыц лрадсадатал. «ал Хаска <‘"”“‘“Р 6‘” -
нитәргә киңәш бирә.
— 1904 елдагы рус-япон сугышы 1905 ел революциясен тудырган иде Бу сугышның да
ахыры революция белән бетәр кебек күренә. Кнлгон хәбәрләргә караганда, Петроградта
башланган чуалышлар шуны аңлаталар. — дип сәйли. Аның бу сүзләрен кемдер становой
приставка җиткерә. Пристав аны чакырта да бии каты орыша һәм ■смутьян» дип атый. Аннары
Хесни авылларда лекция, докладлар сейләгәнде аңа күз-колак булырга кушып, старшина,
урядник, старосталарга әмер бирә.
Хесни үзе хезмәт күрсәтә торган тебәк белән чиктәш булган рус авылларында сергендә
яшәүче еч рус революционеры белән дә таныша. Социал-демократлар
тезеп утыра иде.
Революцияне Хесни политик аңы яхшы ук чыныккан хәлдә каршылады. 1917 елиың маенда
Москәүдә үткәрелгән Беренче меселман съездына Бере еяэеннәи делегат булып барды. Ул
аннан, әле революция башлана гына, патшамы тешерүнең дәвамы - хезмәт белән кипитапның
кискен керешүе чоры алда тора, шуңа хәхерләнергә кирәк, дигән уи белән кайтты. Шул чорда В
И. Ленинның «Апрельские тезисы, даган тарихи >««»>.«□ нигетлакеп. ...... -ра<»»»а р.аолюц.о.
алыл Бар, лп.нм.
беррәттән, ул җирле Советлар тезешүдә дә актив катнаша. Аны ояз Революцион комитеты члены
итеп сайлыйлар. Хосни шушы зур эшләрне башкарып торганда чехлрр фетнәсе чыга: Уфа, аның ояз
шәһәрләре, шул исәптән Бере дә, алар кулына эләгә. Садри мулла доносы буенча, штабларына
чакыртып, чехлар Хөснине Совет яклы дип, большевик дип гаеплиләр. Тикшерү барган кеннәрдә
Хөсни, бер җай табып. Бере тирәсендәге авылга качып китә. Чехлар куылгач, тагын Берегә кайтып
үз эшенә керешә. Ләкин бу тынычлык та күпкә бармый. Борене Себер ягыннан ябырылып килгән
Колчан бандалары басып ала. Монысында инде Хөсни качып йөреп тә котыла алмый: Колчан
контрразведкасы кулына эләгә. Анда өч айга якын яткач, тимгелле тиф белән авырый башлый. Аны
Колчак армиясе эчендә Кызыл гаскәр файдасына разведка алып баручы Үзәк ЧКа хезмәткәре
ярдәме белән генә авыру хәлендә төрмәдән чыгаралар. Терелеп аякка баса башлагач, тагын кулга
алынырга торганда, шул ук кешенең ярдәме белән, Хөсни яшерен рәвештә Уфага китә.
1919 ел Хөсни өчен тарихи ел булды: ул коммунистлар партиясенә алынды. Аны шәһәр мәгариф
бүлегендә мөселман әдәбияты нәшрияты секциясе мөдире итеп куйдылар. Халык арасында эшләү
тәҗрибәсен искә алып, Уфа губерна партия комитеты Хөснине җирле Советларны ныгытуда, Совет
эшчеләренә практик ярдәм күрсәтүдә актив катнаштырды.
Совет хөкүмәтенә төрле яктан һөҗүм итеп килгән ак бандаларны җиңеп беркадәр тын алгач. 1920
елны ак поляклар һөҗүме башланды. Аларга каршы көрәшкә партия комитеты күп кенә
коммунистларны гаскәр сафына мобилизовать итте. Коммунист педагог булуын игътибарга алып,
Хөснине дә Идел буе хәрби округы каршында татар- башкорт солдатлары өчен ачылган курсларга
лектор итеп һәм шул курсларның политругы итеп билгеләделәр. Аннан кайткач, РКП|б|ның губерна
комитеты каршындагы татар-башкорт нәшрияты бүлеге мөдире итеп куйдылар. 1922 елны Уфа
шәһәре Советына депутат итеп сайладылар. Төп эшеннән тыш, бик күп җәмәгать эшләре алып
баруына карамастан, ул укытучылар хәзерләү мәктәбендә дә укытты, кичен йөреп үзе дә педагогия
институтында укыды.
Уку-укыту, гомумән, Хөснинең иң яраткан эше иде. Мин Астраханьда урта мәктәптә укып
йөргәндә аңа язган бер хатымда, стипендия биреп укырга алсалар, фельдшерлар мәктәбенә керергә
исәбем бар, дип язгач, ул миңа: «Син, һәрхәлдә, фельдшерлар мәктәбенә кермәссең, укытучы
булырсың. Ул — мөкатдәс хезмәт, ул кирәк, бик кирәк хезмәт. Үз яныма килерсең, бер мәктәптә
укытырбыз, тәҗрибәң үсүгә булышырмын. Киләчәктә, һәрхәлдә, без бергә булырбыз, моны да
хәтереңә ал», — дип җавап бирде.
Мин ул чакта әле йөрәк хисен татымаган, балалыктан чыгып бетмәгән яшь бер кыз идем. Аның
бу сүзләрен ничек дип юрарга да белмәдем. Миңа тик бер нәрсә бик ачык иде: рас Хөсни шулай дип
әйтә икән, димәк, ул моны яхшы теләк белән, саф күңелдән әйтә. Һәм мин 1916 елны урта мәктәпне
тәмамлагач, Уфа ягына, Хөсни янына юл тоттым.
Хөсни мине куанып каршы алды: «Үсеп җиткәнсең бит, минем хәтеремдә син балалыгың чыгып
бетмәгән кызчык булып кына яши идеңп, — диде. Мин аның белән зурлар кебек дуслаштым. Үземнең
фикерләремне, уйларымны ачык әйтә торган булып кыюландым. Аңа укуымны дәвам иттерергә
теләгем булуын әйттем.
— Уку дәрте белән яшәвең бик яхшы эш! — диде ул. минем белән килешеп,- 1924 елда Уфада суд
органнарын кайбер элементлардан чистарту барганда, Баш- кортстан өлкә комитеты Хөснине главсуд
члены итеп билгеләде. Шул уңай белән аны Казанга юридик курсларга укырга җибәрделәр. Ул Казанга
килгәч, Шәһит Әхмәдиев (ул вакытларда мәгариф эшләре буенча халык комиссары) белән Галимҗан
Ибраһи- мов: «Син нинди юриспруденция кешесе, син — мәгариф эшчесе. Әйдә. Казанда калдырабыз
үзеңне, семьяңны да китер!» — диләр. Тормыш шартларын да җайларга булышачакларын әйтәләр
һәм сүзләрендә торалар: ике республиканың өлкә комитетлары белән дә сөйләшеп, Хөснине даими
эшкә Казанда калдыралар — главлит начальнигы итеп куялар. Җәмәгать эше тәртибендә «Мәгариф»
журналының редколлегия члены, Гыйльми үзәк члены итеп билгелиләр.
Г. Ибраһимов, Ш. Әхмәдиев һәм Хөсни Кәрим «Галия»дә укыган елларыннан ук
үзара якыи дуслар булалар. Ул дуслык 19н тон .... u «
да тагын да ныгый. * ”11-1912 елларда Казанда бергәләп укыган-
Хесиинең архивта саклана торган хатларын укыганда бу ом кеше арасында булган якынI
мәнәсәбәт аеруча ачык чагыла. Менә Хәсипнең Астраханьга укытучы булып киткәч Казанда
материаль кысынкылыкта калган иптәше Шәһиткә язган хатларыннан бер •зек. «Минем аи саен
билгеле микъдар килерем бар Мин сиңа матди ягың даими булып рәтләнгәнче аи саен беркадәр
җибәреп торырмын .. Яисә менә Шәһитнең Хәсиигә. аның материаль хәле читен һәм сәламәтлеге
какшаган яакытт. язган бер хаты: «Син, Хәсни туган, рухан һаман тешкәннәи-тешә генә барасың Мин
синең ул кайгылы тормышың ечен гаять тә борчылам. Әллә нәрсә генә, туганкай җаның бер дә тыныч
түгел, бер туктамый кеясең. Мин. туганкай, сәламәтлегеңне сакларга тырыш, дияр идем. Беләсеңме,
туганкай, сәламәтлегең зәгыйфь бит Аны син тимер кебек итми бернәрсә дә зшләмәү кирәк иде. Узең
укытасың, үзең хикәяләр язасың, уку ки-аплары тезисең. Синең слабый хәлеңә җитә кала бит. Мин
сине саулыгыңнан язарсың дип искиткеч куркамын. Белмим инде, туганкаем, үземә ярамаган
гакылны биргән булам шунда, ни эшлим соң, газизем!.»
Шундый ук җылы, ягымлы хатлары белән Галимҗан Ибраһимоя та яхшы киңәшләр бирә, аны
ягымлы сүзләр белән юата. Мисал итеп, аның 1914 елның апрелендә Сухумидан язган хатын
китермәкче булам: «Иптәш, никтер мин синең сәламәтлегеңне урта кебек күрәм. Быел Шәһит бик
куркытып сейләгән иде Ахры, шуннан «алгандыр Мин, кайчан гына уйласам да. сине кол кебек ап-ак
йезле хәтерлим дә күңелгә начар уйлар тешә. Чын дуслыкка хәмел ' кыл. мин синең хәят ханында
никтер кайбер вакыт авыр уйлыйм, ягъни тән сәламәтлеге хакында. Ченни шундый кыен үткәрелгән
шәкертлек, аннан соң учительлеккә хәзерләнү... Син, иптәш, учитепьлек юлында күп тырыштың. куп
эшләп ач яшәдең. Бу сине җисмән 1 ватты. Сиңа чын мәгънәсендә җан һәм тән илә свежий шат егет
булу ечен бераз заманнар үзеңне һичбер турыда иечләмм. мотлак табигый хәлдә, просто, покой һәм
свободно яшәргә кирәк. Авыл җирендә учитель булсаң, куп укыту илә ватылмасәң, башка турыда да
үзеңме бер дә кечләме- сәң, тәкәллефләнмәсәң, шобһәсез, теге «Галив«гә килгән елның ачык. шат.
дәртле фәлән-фәлән Хесни кайтыр иде— Син авылга барып батып калырмын дип уйлама. Мине
кунакка чакырырсың, безгә үзең килерсең, менәсәбәт езелмвс. Бер тазаргач, шәһәргә урнашырга
мотлак-мотлак мәмкин булыр. Мин моны емет итем. Яшь кемнең матур сәгатьләре бергә кичкән.
Ахрысы, шулерны онытырга адәмиең тәкате җитмидер. Безгә, насыйп булса, гомернең алдынгы
кемнәрендә бергә булырга күл тугры килер дип уйлыйм»...
1922—23 елларда Хеснигә берничә мәртәбә партия Үзәк Комитеты тапшырган эшләрне дә
үтәргә туры килде Шулардай эурысы һәм бнш-алты айга сузылганы Омск уп Советларга
хезмәткәрләр әзерләү курслары уздырып кайту булды
Без 1925 елда Казанга килгәндә, анда «уңнар*. «суллар- дигән агымнар бар иде. Алар арасында
еш кына терпе интригалар туып тора иде. Ләкин Хәен» бу агымнар ның берсенә дә катнашмады,
интригаларына кушылмады. Кайвакыт югары урыннарда эшләгән иптәшләре: «Син нишләп бездән
ерак яшәргә тырышасың., — дисәләр: «Мин эш эчендә. партия принциплары белән яшим. башкага
вакытым калмый., - дип җамп
калды Пенсиягә чыкканда, аның бу сыйфаты да. хезмәтләре дә исәпкә алынды. Хекү- мәтебез
Хеснигә Союз күләмендәге пенсия билгеләде
Ә аның 1936 елда ныклап авырып китүе һич тә унлам Без тора
торган йортның бакчасында велосипедта иерерг. киселгән агач
тебенә бәрелә дә. Хесни койма буена ег, ярты гына метр биеклектә булган ул койманың Дзсржнисин
урамы вг. биш мотр була. Хесни шуннан таш тротуарга егылып тешеп бетен гәү, башы контузияләнә
Шуннан уп озак вакыт паркинс белән «сырын Ани кебек булып эшкә кайт., ләкин ис.ипе-е тагын
«акшый.
нәрсәдән башланды