ГАЛИМҖАН ИБРАҺИМОВ «ӘЛЬИСЛАХ»ТА

Р Гайнанов

Татарның бөек әдибе һәм галиме Галимҗан Ибраһнмов үзенең 30 елга сузылган ижаг дәверендә бик күп газета-журналлар- да языша. Әмма шушы күп санлы матбугат органнарының берсен ул еоиыһнан да аеруча бер ихтирам белән нскә ала торган була. Ул — алдынгы татар яшьләре чыгарган «Әльнслах» газетасы. Шушында Галимҗан Ибраһнмов журналист һәм язучы буларак беренче адымнарын атлый. «Әльнслах» ана зур журналистикага һәм зур әдәбиятка путевка бирә «Татар матбугатындагы эш чәйлегемне 1907 елдан революцион татар яшьләре-шәкертләре органы булган «Әльнслах» (Казан) газетасында башладым. Татар яшьләренең иске тәртипләргә каршы көрәшен сурәтләгән тәүге хикәямне Шунда бастырдым», дип горурланып яза Г. Ибраһимем» зур язучы һәм галим булып җитешкәч.
N05 елгы революция көннәреннән (1905 елның 29 ноябреннән) җилем басмада яшерен рәвештә чыгып килгән «Әльнслах» газетасын алдынгы татар яшьләре Столыпин реакциясенең котырынган вакытында легаль чыгаруга ирешәләр. Бу зур батырлык була, әлбәттә. X. Ямашев җитәкчелегендәге большевистик «Урал» патша властьлары тарафыннан тыелганнан соң, сул канатта йң актив эшне «Әльнслах» алып бара. Шуңа курә яңа фикерле, демократик интеллиген-циянең бу газета тирәсен.» туплануы бик табигый Тәүге саннарыннан ук «Әльнслах» үзен «Азат», «Азаг халык», «Урал» традицияләрен дәвам иттерергә тырышучы, яшьләрнең демократик омтылышларын чагылдыручы сугышчан орган ител таныта. Тиздән Тукайның килеп кушылуы газетага яңа аһәң, күтәренке яңа пафос өсти. Г. Камал белән Г. Коләхметов та «Әльнс- лах»ны үз газеталары итеп саныйлар. Г. Камал аны «чын күнеленнән тәбрик итеп», халыкка зур хезмәтләр күрсәтә алуы-на ышануын белдереп чыга («Әльнслах», 4 иче сан).
Үсмер чактан ук җәмгыятьтәге тигезсезлекне. гаделсезлекне тирән сизә алган, иске мәдрәсәләрдә тормышның ачысын-төчесея уз җилкәсендә артыгы белән татыган, шәкертләр арасындагы эшчәнлеге өчен .мәдрә- сидән дә куылырга өлгергән Г. Ибраһнмов- та («Әльнслах» үзенең 5 иче санында: «Шәкертләр арасында сәләтле, ләкин мәдрәсә идарәсендәге кимчелекләрне төшенә торганнарын берәм-берәм куалар», днп Г. Ибраһнмов кебек шәкертләрне күздә тота) шушы тормыш, андагы бәрелешләр хакында кешеләргә үз карашын, үз фикерен әйтү теләге, ягъни әдип буласы килү дәрте, уяна. Лакни яшьлн үк шактый каләм тибрәтсә дә, чуар буржуаз газеталарга язарга ашыкмый ул. Ә инде Казанның революцион шәкертләре үз газеталарын чыгарырга йөриләр дигән хәбәрне ишеткәч, Г. Ибраһнмов Оренбургтагы Вәли мулланың консервативлыгы белән дан тоткан мәдрәсәсендә үзе күргән һәм кичергәннәр»’ хикәя калыбына сала башлый Ибраһнмов» г ьа шәкертлар тормышыннан .хнкәя язарга бәлкем шәкертләр газетасы чыга башлау факты үзе үк этәргеч булгандыр у фада
«Галия» мэдрзс-зсендт укулар тәмамлангач. 1907 елның Җәендә Кавказга барып чыккан һэ.м мөгаллимлек иткән Г. Ибраһнмов, «Заки шәкертнең мәдрәсәдән куылуы» исемле тәүге хикәясен төгәлләп. «Әльислах» идарәсенә җибәрә. Газетаның рәсми редакторы Вафа абзый Бәхтияров үзенең истәлекләрендә бу хакта болай ди: «Газета чыгарырга рөхсәт алып, материал туплау кайгысы белән йөргән бер вакытта редак-циягә калып пакет китерделәр. Ф Әмирхан аны бер утыруда укып та чыкты. Укып тәмам итүе булды, безгә хитаб итеп: «Менә бу —безнең татар әдәбиятының киләчәге! Менә монда талант чаткылары күренеп тора. Менә бу безгә әле калын калын милли романнар да бирәчәк'» дип белдерде». «Әльислах» комитетының актив членнарын- ияң берсе, соңыннан совет укытучысы һәм журналист булган Р. Ибраһнмов Алуши да үзенең истәлекләрендә бу турыда кызык кына бер эпизод сөйли: «Әле бүгенге кебек хәтеремдә,—дип яза ул,—тәбәнәгрәк буйлы, жнләнле бер шәкертне күрсәтеп (Ф. Әмирхан мина): «Менә бу кеше иске-лек оясы булган Вәли мулланың элекке шәкерте. Шул кеше «Зәки шәкерт..» дигән бер мәкалә язып китергән, язуы хәзергә бераз кытыршы, җөмлә төзелешләре озын һәм буталчыграк булса да, мин аның ул нәрсәсен, шомарта төшеп, «Әльислахжа кертәм. Бу кешедә өмет бар», дип сөйләгән иде». Ф. Әмирхан тәүге иҗат уңышлары белән кайнар тәбрик игеп, яңадан яна әсәрләрен җибәрүне сорап, дусларча киңәшләр биреп озын хат яза. Шушы хатында ул Ибраһнмовка Уфада «Әльнслпх»ның үз хәбәрчесе булырга тәкъдим ясый Г. Ибра һнмов исә моны шатланып кабул ит» Соңыннан Ибраһнмоа күп тапкырлар «Әльислах» идарәсендә булып, шупла X. Ямашев. Г. Тукай. Г. Ко т.п мегов һ 6. алдынгы яшьләр белән таныша.
Шулай нц*11. демократ яшьләр Г Ибра йимов йөзендә үзләренә рухани якын иш, Теләктәш көрәшче күрәләр һәм шул ук вакытта, өйрәнчек әсәрнең әле ныгып җитмәгән юллары арасыннан киләчәк бөек әдип ни төсмерләп, беренче адымнарыннан ук аңа иптәшләрчә кул сузалар, аны яна найди эшкә канатландыралар. «Зәки шәкерт » газетаның икенче номс-рыннаи башлап бик күп саннарында басылып бара. Башлап язучының беренче воре художество ипләнеше агыннан әле шактый зәгыйфь булса да, яшьләр шәкертләр өчен гаять актуальлеге Һәм реальлеге аның зур резонанс алу-
ул чыккач та шәкерт дмьясыида «улдап- кулга күчеп укылып йөрде. Уз вакыт <Мад ♦ рәсәа Хөсәен>1Я»дә (Оренбург) шәкертләр < »еи ә.з->бият түгәрәгемә берен *7
челекне алган нде_. «Зәки шәкерт..» < -.ниндидер әдәби яшь ялкын, ниндидер 5 яшьләр йөрәгенә яхыя булган ялкын белән 3 теге (иске) әсәрләрдән аерыла иде». §
Уфага кайткач, Г. Ибраһимле «Әльас- * лахжа бер бер артлы, айдагы мәдрәсәләр. ® шәкертләр тормышыннан, әдәбият, сәнгать S һәм культура эшләренә кагылышлы вак хәбәр һәм информацияләреннән тыш, аур £ күләмле мәкаләләрен һәм очеркларын жн- в бәреп тора. Ул мәкаләләр язу чынын исем- фамилиясе, «Гыйрфанзадә», «Мөхбирегез». «Әльислах» мвхбнре» дигән имзалар аегын да һәм имзасыз дэ басылганнар Г. Ибра ® һнмов, «Әльислах» вәкиле буларак, урында _ зур оештыру зше дә алма бара. Беренче- < дән, ул. >фа мәлрәсаләремдже алдынгы = шәкертләрне оештырып, амреы Казамдагы < «Әльислах» комитеты белән бәйләүче ролен *- үтәсә һәм шуяын белое шамртләр кәрәкә £ тен бер үзәккә баглауда гаять зур »su баш карта, ихеичедәя. газетага Уфаның терле мәдрәсәләрендәге алдынгы шәкертләр һәм хәлфәләр арасыннан хәбәрчеләр дә тарта. Газета битләрем актарып бамаи. Г. Ибра- һимоаныа оештыру ашчшглегс ялтмжәсемдэ Уфа яшьләре тормышы анда шактый тулы чагылганлыгын күрербез. «Әамсламяым үз »әб«рчесе буларак. Г. Ибраһамае бее те» танылып катера. Хәтта Уфа ааяпре турнеда газетада басылган һәр «у«*л» дабарее Г. Ибраһнмов язган дип гауга күтәрә торган булалар. 15 иче санда «Уфаның «Галия» Шәкертләре» имзасы белая бер «зешлее мәкалә чыккач. мы Г. Ибраһмм»ш- тан гайре кеше едим днп. шуд ук аашпа мое it
Һимовны араларга ашыга. һәм eSy Uip Уфадагы үз ннхбнребеэ Галнмжин ИОраһв
♦ Галия» шәкертләренең икесенең имзасы белән килгән хәбәр иде», дигән аңлатма бирә.
Ф Әмирхан бүтән авторларның язмаларын нык эшкәртеп бастырса да, Г. Ибраһп- мовны инде өлгереп килгән журналист хисаплап булырга кирәк, авторның үз язу манерын, үз стилен һәм фикерен укучыга аңлату рәвешен сакларга тырыша.
Г. Ибраһнмовның «Әлыгслах»та басылган мәкаләләре, бердән, шушы чор Уфа яшьләре тормышын күзаллау өчен, документаль. фактик материаллар буларак әһәмияткә ия булсалар, икенчедән, булачак әдип һәм дәүләт эшлеклесенен артабан үсеш һәм күтәрелеш эволюциясен күзәтү әчеп алар чыгыш пункты хезмәтен үтиләр. Ул материалларда шәкертләрнең аяныч тормышы, яшьләрнең мәдрәсәләрдә егермешәр ел ятып, нннди дә булса эш эшләргә сәләтсез, белемсез һәм «тормыш көрәшендә» катнашу түгел, «ялгыз башын туйдырырга да акча таба алмаслык» бер мескен хәлендә калулары, кыскасы, шәкерт трагедиясе җанлы фактларда сурәтләнә. «Милләтемә гарыз итәм», дип, яшь журналист газета аша бу мәсьәләне халык алдына куярга, җәмәгатьчелек фикере тупларга тырыша.
Г. Ибраһимовны борчыган мәсьәләләр шәкертләр дөньясы белән генә чикләнми. Ул хезмәт халкы, аның тормышы, язмышы, мәгарифе һәм культурасы турында да уйлана. «Бичара халык уку вә моталәгадән (нигезле уку-өйрәнудән — Р. Г.) мәхрүм», дип ачынып яза яшь журналист («Әльис- лах», 43 нче сан). Уфаның русча укыган мирзалары, байлары, мөфтие, казыйлары бар, ләкин халык мәгарифе, культура турында җан аткан кеше юк. Чөнки алар барысы да үз мәнфәгатьләре, үз корсаклары хакында гына уйлыйлар. Казанда. Оренбургта. Уфада китап сәүдәсен үз монопо-лиясенә алган бай Кәрнмовларда «Бәдә- вам», «Бакырганый» ише китаплар олаулап сатыла, әмма «халыкның ихтыяҗын үтәрлек бер китап тәжа рәте (сәүдәсе— Р. Г.) юк». Югары сыйныфлардан хезмәт халкы хаҗәтләрен кайгыртуны көтеп тә булмый. Шуны айлап, Г. Ибраһимов мондый эшләрне ал-дынгы. демократ яшьләрдән көтә. «Уфада халык хезмәтенә хәзер булган аңлы яшьләрдән кем бар?» дигән сорауны куя ул. Үз тормышын халык бәхете өчен эшкә багышларга теләгән яшьләр бар, Г. Ибраһимов һәм аның иптәшләре шундыйлардан. «. .Киләчәктә үзебезнең хезмәтебез белән— дөньяны нурга чумдырмак була идек», «...маэ- лумпзр, бичаралар әчеп җан бирер дәрәҗәсендә хезмәтләр вәгъдә кыйлып йөри башладык», ди Ибраһимов «Дустыма» дигән нәсер очеркында («Әльислах», 64 иче сан). Ләкин ул яшьләр «иске, кара мунча кеби мәдрәсәләрдә вә мәсжет астындагы» («Әльислах», 11 нче сан) подвалларда ачлы-туклы тереклек итәргә, миләрен схоластика белән тутырырга мәҗбүрләр. «Мин милләткә, халыкка да бер тиенлек хезмәт итә. алмыйм», дн, әрнеп, шундый шәкертләрнең берсе авторга («Әльислах», 33 нче сан). Ләкин шулай да 1908 елгы шәкерт иске шәкерт түгел инде. Аңарда үз хәлен һәм туган халкының хәлен төшенү, баткаклыктан чыгарга омтылу бар. «Заман абзый мине үзгәртеп җибәрде», — ди шәкерт,— «һәркемне тотып селкеп, йокысын качырган соңгы ел дулкыннары», ягъни 1905—07 елгы революция күпләрнең күзен ачканлыгын ишарәләп, һәм ул нн беренче эше итеп русча укырга хыяллана. «Кашки берничә ел русча укысам, — ди ул, — ...язучы яки учитель булып, һәм халыкка һәм үземә хезмәт итәр идем». Тик, әлеге дә баягы, —«Рус мәктәпләрендә кемнәр укый ала? Анда нәр-сә кирәк? Анда байлар укын, анда акча кирәк» («Әльислах». 44 нче сан).
Ике полюс: байлар, сәүдәгәрләр, мирзалар, мөфти казый һ. б. сорыкортлар — бер якта, хезмәт халкы — икенче якта. Г. Ибраһимов моны аера инде. Ул язучы булырга хыяллана һәм үзенең каләме белән халыкка хезмәт итәргә тели. Соңыннан әдип Г. Ибраһнмовның художество әсәрләрендә югары ноктасына күтәрелгән халыкчанлык сыйфатының, әдәбн-эстетик карашларында* гы халыкчанлык идеяләренең ерак чыганаклары менә кайдан ук килә! Кара халыкка «Бәдәвам». «Бакырганый» кебек иске мистик әдәбиятны мул согындырган өчен сәүдәгәр Кәрнмовларны шелтәләве дә, «мирзалар, байлар белән тулган Уфа татар матбугатына бер тиенлек нә матди, нә мәгънәви бер хезмәт, бер әсәр нәшер иткәне юк» («Әльислах», 43 нче сан), дип белдерүе дә яшь язучының нәкъ менә суфичыл, халыкның теләк-омтылышларыпнан ерак, аңа ят булган әдәбиятка, әлегә башлыча инстинктив рәвештә, каршы чыгуы иде.
Әпе, Уфада халык рухына туры килерлек матбугат та, әдәбият та юк, дн Г. Ибраһимов. Аның каравы «Фәкать бер нәрсә бар: Уфада мәсҗет бик тәрәкъкыЙ итте». Бер байның «юмартланып китеп», зна-
рат эченә мәчет салдыруыннан көлеп. Г. Йбраһимов «терекләргә генә түгел. үлек ларга дә мәсжет булды- Ә гыйлем, мәдәни эшләрдән һич бернәрсә юк», ди Шушы вакытларда газеталарда «һәр авылга бер мәктәп, бер начет!» дип чыккан Ю. Акчура белән полемикага керү, ана каршы чыгу да иде бу.
Гомумән, «Әльислах»тагы мәкаләләре буенча яшь Г. Ибраһнмовныц дингә карашын күзәтү кызыклы. «Дин вөждан эше,— дип белдерә автор, кешенең вөжданын оятсыз рәвештә көчләүче карагруһ динчеләргә капма-каршы буларак,— анда син ирекле — ышанмасаң ышанма...» Егерме ел мәдрәсәдә дин китаплары бикләп яткан шәкерт өчен яктылыкка таба бер адым атлау иде бу. әлбәт тә. Ләкин шул ук вакытта Йбраһимов дни не бөтенләй кире кагу ягында түгел әле Г. Тукай. Ф Әмирхан һ б. әдипләрнең башлангыч ижаг чорындагы кебек үк. Йбраһимов та дингә әхлак төзәтү чарасы, мораль категория дип карый. Бу. әлбәттә, яшь язучының дөньяга карашы әле чикле булуын күрсәтә. Мәгълүм ки, сонрак Г. Йбраһимов көчле атеист, диннең килеш нас дошманы булып танылды Шулай да «Әльнслах» чорында ук инде Ибраһнмовныц күп кенә кыю фикерләре дин нигезләрен какшатуга, халык алдында дин әһелләренең кара эшләрен фаш итүгә хезмәт итте. «Иске Тормышны жимсреп, хор вә яңа тирмыш кору хакындагы һәрбер хәрәкәткә дин «кеменнән каршы сугыш ачканнары күз алдыгызда бит!» («Әльнслах», 45 иче сан) дип. ул динчеләрне якларга маташучыларга утлы нәфрәт сүхтәре ташлый
«Уфа «Мәдрәсәм Галия»дә тентү» исемле мәкаләсендә («Әльнслах». 62 нче сан) Г. Йбраһимов 1908 елның 15 январенда мәдрәсәнең эчен-тышын штыклы солдатлар басып алып, нәфрәтен *и>ерә алмыйча бу эшкә шаккатып карап торган халык алдында. көптквндез полиция бандитларча тумаслык белән шәкертләргә теитү ясавын әче сарказм белән тасвирлый, хөкүмәткә зарарлы дип псчатьләп алып кителгән әйберләр арасында <Әльнслах»нын ике еллык тегелмәсе дә булуын әйтә. «Искеләр аяы («Галия» мәдрәсәсен — Р Г )дии бетерә дип сүгәләр». Тройский ишаны «ул шәкертләр — дәһри, алар патшаны сүгә, алар хөкүмәткә каршы хәзерләнә» дигән хәбәр тараткан, ди автор һәм ул бу хәбәрләрне инкарь итәргә дә тырышмый, чөнки алар днрес- лепкә шактый туры килә: большевиклар йогынтысы астында алдынгы шәкертләр диннең зарары турында счйләп, патшамы сүгеп кенә калмыйча, аклап күп ары китеп, патша самодсржапнесгкгп деспотлыгы, халыкны социаль һәм милли пмүгә дучар итүе, һәм кайчан да бер жаиерелергә тиешлеге хакында да кы-- фикер йчртәләр, шушы тарихи эшкә әзерләнәләр нде ниде.