ГАДЕЛЛЕК СОЛДАТЫ

Абдулла Алишка хәзер 60 яшь булыр иде. ә 36 яшь туларга оч атна злек Гитлер палачлары аның башын кистеләр.
«Социализм һәм тынычлык проблемалары» журналының баш редакторы, немец публицисты Леон Небенцаль Җәлил һәм аның дусларының язмышы белаи күптәннән кызыксына. Быел ул җәлилчеләр хакында яңа документлар тапты Муса Җәлил һәм Абдулла Алиш белән бергә җәзаланган патриотлар исемлегендә әле моңача билгеле булмаган яңа исемнәр — Әхәт Адиашеа һәм Сәлим Бухаровлар бар Шул рәасшчә. моңа чаклы билгеле тугыз җәпипченең исемлеге тулыланды Алар барысы да бер ук конне һәм бер ук сәгатьтә үтерелгәннәр Фашист ерткычлары, немец тегәллеге белән, үлүчеләрнең карточкаларын тутырганнар һәм җәзалау вакытын минуты белән күрсәтә барганнар. Шул документлар безгә нанлы фаҗиганең 1944 елның 25 августында 12 сәгать 6 минутта башлануын күрсәтә Беренче булып Курмашев җәзаланган. Курмашевтан соң Сәифелмолеков һәм еченче булып Абдулла Алиш җәзаланган. Менә аның үлем карточкасының кыскача тәрҗемәсе.
■№ 2968 Берлин. Шарлоттенбург. 1944 елның 26 августы Абдулла Алишсв. язучы, меселман, торган урыны Казан, Дзержинский урамы. 18/19. Үлде 1944 елның 25 августында, 12 сәгать 12 минутта. Берлинда. Шарлоттенбургта, Кенигсдамм. 1.
Мәрхүмнең туган елы 1908 елның 15 сентябре. Коек (Россия).
Атасы — Абдулбари Алишев._ Әнисе — Газизә Апншева... Казанда яши. Хатыны — Рокыя Апншева, кыз чактагы фамилиясе Тюльпанова. Таныклык Берлинда. Мантейфспьштрассс. 10 да яшәүче надзиратель ярдәмчесе Пауль Дюррхаузрның телдән биргән күрсәтмәләре нигезендә тутырылды.
Бу мәгьлүматлорчы хәбәр итүче — мәгълүм кеше, һам мәрхүмнең үлемем үз күзләрем белән күрдем дип раслады.
Үлүнең сәбәбе: башы киселде».
Бәлки менә шушы үлем безгә дип җырлый һәм иптәшләренә батырлык рухы биреп тора тесле. Һәм үзе дә шулай җырлап үлемне каршылый.
... . ____ с ____ ___ и.ш.л Клпан улчәогә' Ьаомы анаын опча»! Б» рухи НЫКЛЫКНЫ, сүнмәс кОрОШ ялкынын Ватанга о-pen.анлекнең чиксе, белән, совет халкының бәен идеалларына турылыклы булу белән, нәфрәт
- ...... I 11-...^ ..." — 6»., ылп гчлыпган п.
Әйтсен яшьләр: менә шулай яшәп. Шулай үлсәң идә даиьяда.
Берлинның Плетцензес термәсеидә чиновник Глюк тутырган карточкаларның >ч- теләго шундый. Ярты сәгать зчендә палачлар 11 кешенең башын кисәләр Берничә минуттан үзеңнең үләссңне белеп тору бер газап бупса, иптәшләреңнең гомере киселүен күрү икеләтә газап. Ләкин җәлилчеләр андый иомшәк җаннардан түгел Кеше канында коенып яшәргә оирәнгән фашист палачлары да. исләре кител, җәлилчеләр- нең «Интернационал., җырлауларын һәм тагын ниндидер җыр башкаруларын сайла-
гоннәр.
Муса исә;
үтеп керә.
Бу „™p Муса Җали-иек Алиша. “Д’Х» Х“»»Г2ГА"",Т
6“;6ZP;.'ASZ4 гл: хз”«. vc;xs:;=: z г.гс баллларны ,ар6к»»ау,а Багышлаган «да. M.ww»j"s'c; X “ фкХ" кнрат ф«<«. Б.ак ана «змәтено г«Н. укигуны. Врач >=>“»'? “ *Х.а хила!
һа» кадерле. Әле «аигал Бусагасын аглаиаган ашь сабынны олы тор»»ШК• »“Р"Ч очен. аны батыр холыклы һәм бай табигатьле, гадел һәм саф күңелле гражданин игеп үстерү өчен, бала ак һәм хаклыклы яклаучы, кара гучы көрәшче булсын эчен Алиш талант кечен кызганмады, һәм аның таланты баи фантазиясе шул юнәлештә үсә, җәелә бара иде. Ул үзенең «мялындаг үтәп бетерә алмады. Ул шәфкатьле һәм каигыртучан «Ана әкият"®₽®"” черә алмыйча калды. Аның тыныч хезмәте, баланы Кеше итеп тәрбияләүгә багышлаган изге эше ярты юлда бүленеп калды...
Без әле үзләре исән булган язучыларның 60 яшьлек бәйрәмнәрен уздырабыз һәм аларның иҗат эшчәнлекләренең яшьләрчә дәвам итүенә сөенәбез. Алишка да хәзер генә 60 яшь тулган булыр иде, ә 24 ел эчендә ул күпме язган булыр иде._ Ләкин явыз дошман илебезгә бәреп керде, 33 яшьлек Абдулла Алиш ватандашлары белән бер сафка басты. Бала тәрбияләүне үзенең гомерлек профессиясе ител сайлаган һәм педагогия институтының соңгы курсында укый торган Алиш дошманнардай илебезне азат итү ечен фронтка китте. Нечкә күңелле, шагыйрь йерәкле Абдулла дәһшәтле корал белән илбасарларга каршы көрәште.
1941 елның җәе дә, көзе дә авыр сугышларда узды. 1001 нче укчы полк солдаты каерылган язучы монда нәрсә эшли ала!.. Качарга! Ә ничек! Нинди көч һәм кем ярдәме белән! Чәнечкеле тимер чыбыкларны хәлсезләнгән шәрә куллар белән өзеп булмый, җитмәсә аларда электр тогы. Тагын яңа лагерьлар, элекке газаплар, әрнүләр. Ниһаять, Муса Җәлил, Әхмәт Симаев кебек бөркетләрне очраткач, карар ныклы була: көрәшергә, фашизмны оясында тар-мар итү өчен көчне куярга, меңнәрнең азатлыгы өчен җаныңны аямаска, гомереңне багышларга1
Алиш фашизмга каршы яшерен оешманың җитәкчеләреннән берсе була һәм саф намусы, ватанчылык тойгысы, совет халкына булган кайнар мәхәббәте кушканча коммунистик дәртлелек белән көрәшә. Абдулла Алишның 1933 елда язган «Берлин» исемле хикәясе бар. Анда кызыл галстуклы Гәрәйнең Берлинда күргәннәре язылган. Берлинда Гәрәй газета сатучы Карл исемле малай белән очраша. Карл — эшче улы һәм фашистларга дошман карашлы. «Болар — безнең дошманнарыбыз — фашистлар, Германиянең вакытлы хуҗалары. Ә киләчәктә Германия халыклар Германиясе булырга тиеш»,—ди Карл Гәрәйгә. Ләкин Гәрәй Карлны бары төшендә генә күрә, Германиянең халыклар Германиясе булырга тиешлеге — аның хыялы. Ләкин ун ел утәр-үтмәс шул юлларның авторы Абдулла Алишка тешендә түгел, өнендә халыклар Германиясе ечен көрәшергә туры килә. Авыр була бу көрәш, канлы була. Фашистлар Алишны да, Җәлилне дә. башка көрәшчеләрне дә төрмәгә ябалар, аларны гильотина пычагы көтә. Ләкин туган илгә мәхәббәт, дошманның тиздән тар- мар ителәчәген сизү шатлыгы аларны бервакытта да ташламый. Алиш та төрмәдә шигырьләр яза һәм ул шигырьләр, «Тормыштан хроникалар» белән бергә (ә үл хроника 24. XI. 43 ел датасы белән Берлин төрмәсендә язылган), фашист төрмәләреннән чыгып, кулдан-кулга күчеп, туган илгә кайтып җитә. Абдулла Алишның төрмәдән язган хаты да Бельгия патриотлары тарафыннан коткарыла һәм шулай ук тугая илгә кайтып җитә. Анда ачынып язылган, җанны тетрәткеч юллар бар: «Бик күп язылган һәм уиланылган әйберләр (әсәрләр — Г. К.| үзебез белән мәңгелеккә китә».
Әйе, яшисе килә. «Ах, ничек яшисе килә һәм сезне күрәсе килә, минем кадер- леләрем, барлык кичерешләрне сөилисе килә»,— ди ул хатында.
1944 елның 28 январенда язган шул хатында Алиш Берлин төөмәсендә ярты ел утыруларын һәм 1944 елның 7 февралендә Дрезденда суд булачагын белдерә «Килдем, көрәштем һәм киттем. Безнең язмыш шундый. Без соңгы сулышыбызга кадәр халкыбызга турылыклы булып калабыз».
Әйе, турылыклы солдатны, бөек гуманизм көрәшчесен, язучы һәм гражданинны без һәрвакыт күңелебездә саклыйбыз! Интернационалист батырның исеме мәңге
Алиш гражданлык бурычын намус белән үтәде. Ләкин ул чакта кочләр тигез түгел иде әле. Солдат Алиш, иптәшләре белән бергә, Брянск урманнарында. Десна елгасы буенда чолганышта калды. Моның нәтиҗәсе, билгеле, аянычлы булды. Әсирлек, лагерьдан лагерьга куылып йөрү, ачлык, ялангачлык, рухи һәм физик ешу. кыйналу, кимсетелү... Барлык иркеннән мәхрүм булган, коллыкта асралган әсирләрнең язмышын бары үлем генә көтә. Үлем Абдулланың да баш очында гына йөри. Тик «тәмәке тартмавымның бик зур файдасы тиде», дип яза ул «Тормыштан хроникалар» дигән нәни әсәрендә. Ләкин бу әле беренче кыш кына, беренче коллык кышы. Салкыннар узса да, алда яктылык күренми.
Бәлки язмышка буйсынырга кирәктер! Иркеннән мәхрүм ителгән, канатлары