БОРЫНГЫ БОЛГАР

Канчыгыш Европаның беренче дәүләтләреннән булган, исеме еракларга таралып гасырларда калган беек Болгар! Батыр эшләре, зур кәсепләре, куп терпе асыл һе- нәрләре белән данлыклы булган Болгар кешеләре — безнең ерак бабаларыбыз. Аларның даны турында алтын куллы осталар салган мәһабәт һәм матур Болгар, Суар, Биләр, Ашлы, Җүкәтау кебек Идел буе шәһәрләре, бу шәһәрләрне күрел сокланган гарәп, шәрык сәяхәтчеләре сөйлиләр. Ул шәһәрләрнең матурлыгын, байлыгын, бигрәк тә бу дәүләтнең борынгы башкаласы Болгарның югары архитектура сәнгатен анда сакланган калдык истәлекләр дә ачык күрсәтәләр. Бу казылма истәлекләрнең күбесе риваятьләргә кергән, әкиятләр тууга сәбәп булган. Аларны күргәндә бүген дә әле күп акыл ияләре, сәяхәтчеләр, тикшернучеләр таң хәйран кала, гүзәллекләренә соклана...
Болгар дәүләтенең бөтен тарихы борынгы Ител суы белән бәйле. Ченки бу елга, коры җирдәге кәрван юллары кебек ук. безнең бабаларыбызга Урта, Кончыгыш һәм Кече Азия, Иран, Кавказ, Русь халыклары белән, шулай ук якын күршеләребез белән аралашырга ярдәм иткән.
Дәүләт барлыкка килгәнче үк инде болгарлар киң халыкара мөнәсәбәтләргә керәләр, күп халыклар белән тыгыз элемтә тоталар. Бу хәл аларның политик һәм экономик тормышында зур роль уйный. Турыдан-туры ыру-кабилә тәртибенең җимерекләре өстендә төзелеп, колбиләүчелек җәмгыятен читләтеп узган Борынгы Киев һәм башка феодаль Европа дәүләтләре кебек үк, Болгар дәүләтенең дә оешу һәм үсү процессы бер кабиләлекне икенчесенең йотуы, шул рәвешчә, аерым политик берләшмәләр төзелү юлы белән бара.
IX—X йөзләр чигендә мәйданга килгән Болгар дәүләте ул чор төрки кабиләләренең иҗтнмагый-экономик яктан тиз алга китүе нәтиҗәсендә туа. Бу кабиләләр дәүләтнең төп халкын тәшкил итә. Дәүләтнең географик уңай урында — Волга һәм Кама сулары кушылган җирдә урнашуы да аның барлыкка килүенә һәм ныгуына шактый файдалы була.
Шәрык авторларының һәм рус елъязмачыларының сүзләренә караганда. Болгар дәүләте Волганың урта Каманың түбән агымы тирәләрендәге зур мәйданнарны били. Аның төньяк чиге Кама буйлап үтә, көньяк чиге Жигули тауларына барып терәлә. Чишмә елгасы — көнчыгыш. Зея — көнбатыш чиген тәшкил итәләр. XIII йөз башларына аның биләмәләре бераз киңәя: Каманың уң ягы һәм көнбатышта Волга белән Сура елгалары арасы үзләштерелеп, эшкәртелә башлана. Борынгы мари, мордва, чуваш, башкорт, удмурт һәм башка Урта Волга халыклары яшәгән җирләр дә болгарларга буйсынган булып, аларның тарихы да Болгар тарихы белән тыгыз бәйләнә.
Болгар халкы этник яктан нигездә төрки халык булган. Гарәп чыганаклары күрсәткәнчә, ул болгар, баршле, асыгыйлы, суар кебек төрле кабиләләрдән торган.
Халкының төп кәсебе игенчелек һәм терлекчелек була. IX—X йөзләрдә үк инде өч басулы чәчү әйләнеше өстенлек ала. Хәзерге сабан сыман бер төрәнле сабан һәм тимер төрәнле җиңел агач сука — менә ул чор игенчесенең төп эш коралы шулар.
Гарәп язучысы Ибне Роста сүзләренә караганда. Болгарда бодай, арпа, тары ителгән. Солы, арыш, борчак та чәчкәннәр.
Болгарлар аучылык-сунарчылык, балыкчылык һәм умартачылыкны да бик яратканнар.
Болгардан килгән кеш, сусар, кондыз, кама һ. б. җәнлек тиреләре тышкы базар- ф ларда, бигрәк тә Канчыгышта, бик үтемле була.
һенәрчелек дәүләт экономикасында зур урын тотып, аның продукциясе дә күп- < челек читкә чыгарыла. -
Ил экономикасында әһәмиятле урын тоткан кара металлургия, тимерчелек эше а кебек һонәр тармаклары бик нык үсә. Бронза кою, чүлмәкчелек һонәрләре, тире. 3 агач, сеяк һәм асыл ташлар эшкәртү шактый алга киткән була. Болгар осталары ку- = лыинан чыккан кебә киемнәр, кылычлар, соңгеләр, уклар, хәнҗәрләр, йозаклар, ялт ? иткән металл саоыт-саба, күз явын алып торган чүлмәкләр, бизәнү әйберләре, атак- = лы болгар сафьяны, читек һәм башка тор аяк киемнәре, торле-торле эш кораллары ул вакытның шау-rop килеп торган күп кенә базарларында сатыла. Борынгы Хорезм, ♦ Киев, соңгарак Владимир — Суздаль дәүләтләренең, хәтта Конбатыш Европаның = шәһәрләрендә дә бу товарларны очратып булган.
Болгар металлургларының X—XI гасырларда ук инде корыч коя белгәнлеге - мәгълүм. Болгар кылычының сыйфаты атаклы Дамаск кылычларыныкыннан түбән 2 тормаган һәм шуңа күрә тирә-юньдә дан казанган. XIV йозиең беренче яртысында болгар металлурглары Европада берснчеләрдон булып чуен кою эшен җәеп җн- $ бәрәләр.
һенәрчелек рәвешендәге шушы иҗтимагый җитештерүнең нык үсүе нәтиҗәсендә эчке-тышиы сәүдә бик киңәя. Болгар сәүдәгәрләре Европага һәм Азиягә чыгып донья базарларында катнашалар. Сәүдә флоты да үсә. илдән ерак булган чит җирләрдә хәрби ныгытмалар, сәүдә факторияләре барлыкка килә.
Дәүләтнең башкаласы булган Болгар шәһәре Европа белән Канчыгыш арасындагы халыкара сәүдәнең топ үзәкләреннән берсенә әверелә. Монда Урта Азия. Иран, Кавказ, Русь, Балтик буе һәм Үзәк Европа сәүдәгәрләре һәм купецлары киләләр. Болгарлар Кама буе, Урал һәм Тоньяктагы халыклар белән дә сәүдә итәләр
Канчыгыштан Болгар иленә ефәкләр, тукымалар, алтын, комеш. келәмнәр, асыл ташлар, сугыш кораллары, савыт-саба, татлы ашамлыклар һ. б. килә. Рус сәүдәгәрләре коллар белән сату итәләр, тире, сугыш кораллары, бизәнү әйберләре китерәләр. Балтик буе илләре франк кылычлары белән гәрәбә җибәрәләр. Тоньяктагы күршеләр кыйммәтле һәм гади тире, каен һәм нарат агачы, чикләвек, бал. балавыз, балык җилеме, сугыш кораллары, терлек һ. б. саталар.
X йознең башында ук инде комеш акчалар — дирһәмнәр чыга. Болгарда акча сугу эше оештырыла. Акча урынында торле кыйммәтле җәнлек тиреләре дә йори.
Дәүләт тезелү нәтиҗәсендә Волга — Кама тирәләрендәге халыклар үзара поли- тик һәм экономик монәсәбэтләрсн тагын да ныгыталар. Кончыгыш белән культура һәм экономика олкәссндә бәйләнешләр кочәя. һонәрчел җитештерү киңәя, шәһәрләр үсә.
Кончыгыш доньясының тоньяк чигендә урнашып, күп кенә Кончыгыш Европа халыклары белән орынып торган Болгар иленә Кончыгыш. бигрәк тә Урта Азия дәүләтләре кызыксынып карыйлар, аның белән моиәсәбәтне үстерергә һәм ныгытырга телиләр.
Болгар иленең Кончыгыш дәүләтләре белән тыгыз культура-экономика моиәсә- бәтләре шуңа китереп җиткерә ки, X йоздә рәсми тостә ислам дине кабул ителә. Бу хәл болгар феодалларының хакимлеген кочәитә. хезмәт халкын тагын да аларга бәйлерәк итә. X иоз башында халыкның топ олеше ирекле, ягъни община члены хокукына ия була, һәм салым-налог дигән нәрсәләрне белми Әмма соңга табарак инде, кагыйдә буларак, терпе салым (кеш тиреләре, йорт хайваны һ. б. ш.| түләү тәртибе кертелә.
Болгар Русь белән киң экономик һәм политик бәйләнешләр урнаштыра. IX гасырда ук инде рус сәүдәгәрләре һәм сугышчылары. Болгар дәүләте аркылы үтеп. Волга буйлап түбәнгә яки Кончыгыш илләрен, йериләр
Болгар дәүләтенең шәһәрләрендә хәтта кечкенә рус колонияләре дә була. Болгар феодаллары һәм руханилар рус князьләрен мәселманлыкка кертергә тырышып карый. Мәсәлән, 986 елны Киев дәүләтенә шул максат белән махсус бер төркем илчеләр җибәрелә.
Болгар сәүдәгәрләренә Киев җирендә сәүдә алып бару иреге куела. Руе купец- лары да Болгар иленә еш киләләр.
XI йез ахырында оешкан Владимир — Суздаль дәүләте белән дә болгарлар тату яшиләр. Бу ике дәүләт башындагы кешеләр арасында туганлык җепләре сузарга да омтылыш ясала: Владимир — Суздаль князе Андрей Боголюбский Болгар патшасының кызын ала. Ләкин шулай матур гына яшәп ятканда хәрби бәрелешләр дә килеп чыга. Сәбәбе — Волгадагы сәүдә юлы өчен керәш һәм Волга — Кама буйларындагы халыклар встеннән хакимлек итәргә омтылу. Бу керәш башта Болгар һәм Киев дәүләтләре, соңыннан Болгар белән Владимир — Суздаль дәүләтләре арасында бара. Хәрби бәрелешләр бигрәк тә XI—XII йезләрдә ешая. Шул чорда Волга буйларында һ. б. урыннарда болгарларның хәрби ныгытмалары барлыкка килә. Бу бәрелешләр уртак дошман булган монгол-татар урдалары килеп баскач кына туктала.
Күрше удмурт, мари, башкорт, чуваш һәм бүтән Урта Волга, Кама халыклары белән дә болгарлар дәүләте дус бупган. Бу халыкларның вәкилләре Болгар шәһәрләрендә һәм авылларында яшәгәннәр. Шул ук вакытта болгарлар үзләре дә алар җирендә, мәсәлән, Чепья, Бартым елгалары буенда, Сураиың югары агымнарында кен иткәннәр.
Болгарлар үзләре белән тыгыз бәйләнештә торучы күршеләренә, аларның этногенезына һәм культурасына әэме-күпме йогынты ясыйлар.
Болгарларның монгол басып алуына кадәр чордагы культурасы шактый катлаулы мехиттә үсә. Игенчелек культурасының нигездә утырып җиткән булуына карамастан. әле күчмә зәман традицияләре дә, аерым очракларда булса да, үзен курсәткәли.
Дәүләтнең борынгы, тап катламын тәшкил итүче терки халык, ягъни болгарлар, үзләренең кеньяк-кенчыгыш күршеләрендәге кардәш угыз-кыпчак кабиләләреннән оешкан булса кирәк.
Болгарларның катлаулы культурасын тезүдә, үстерүдә мондагы күп кенә терки халыклар белән бергә фин-угор кабиләләре, шушы җирдә туган халык та катнаша. Бу культура киләчәктәге Казан татарлары культурасының нигезенә ята, аның үсеп чыккан бишеге була. Соңгырак чорларның күп кенә йогынты эзләре калдыруына карамастан, бу культурада, бигрәк тә сәнгать культурасында, угыз-кыпчак нәселеннән булган әзербәйҗан, терек һ. б халык культурасы белән бер ишлелек билгеләре күренеп тора.
Болгар культурасының үсешен шул чордан аерып карап булмый, әлбәттә. Тарихи, социаль-экономик шартлар, этник һәм географик мехит халык тормышының милли һ. 6. үзенчәлекләре белән тыгыз үрелеп киләләр.
Культура үсешендә Болгар дәүләтенең шәһәрләре зур роль уйный. XI йөз урталарына халкы 50 меңгә җиткән баш шәһәрнең—Болгарның—роле аерата зур була. Шәһәрләр культура, сәнгать, фән, һөнәрчел җитештерү һәм сәүдә үзәкләренә әйләнә. Киң масштаблы халыкара мөнәсәбәтләр хәрби һәм сәүдә флотының үсүенә, көймә тезү эшенең алга китүенә этәреш бирә.
Гарәп сәяхәтчеләренең язуынча. Болгар илендә астрономия бик югары баскычта торган; галимнәр зур терихи хезмәтләр язган; әдәбият, музыка чәчәк аткан. Болгарларда җинаять кодексы булган дигән мәгълүматлар да бар. Тик кайбер галимнәрнең һәм шагыйрьләрнең исемнәре генә тарих битләрендә саклана алган. Мәсәлән, «Болгар тарихы,>н язган Якуп ибне-Ногман әл-Болгари дигән тарихчы; риторика, медицина, дару үләннәре турындагы язмалары белән мәгълүм Әхмәт әл-Болгари, дин галиме һәм философ Хәмит ибне-Идрис әл-Болгари заманында күренекле кешеләр булганнар. XII—XIII йөзләрдә яшәгән Болгар шагыйре Кол Гали турында күпләрнең инде ишеткәне-укыганы да бардыр. Укымышлылар һәм югары катлау арасында болгарлар үзләре язган, шулай ук гарәптән кергән әдәби һәм дини әсәрләр дә киң таралган булган.
Археология күрсәткәнчә, гарәп алфавиты урнашканга кадәр Болгар илендә рун язуы гамәлдә йөргән.
Урт> Волгадагы беренче Да»аа,«ең «аһаВа, һем «ет,р шаһарааре. «оиуменга™ тезелешләре аның данын еракларга тарата. Әмма илнең борынгы терки халкы бо- лариы иҗат итүгә дәүләтчелек барлыкка килүдән күп элек әзерләнгән булган инде.
Археология тикшеренүләре шуны күрсәтә: болгаргача заманнарда ук халык калын-калын стеналы һәм манаралы хәрби пулатлар, ныгытмалар торгыза, югары катлау ечен утарлы пулатлар һәм башка шундый терле-терле каралтылар тези. Болар- ф иың барысы да кирпечтән Һәм таштан эшләнә. Мондый монументаль тезелешләрдән тыш, гади хезмәт халкы ечен кызыл балчыктан салынган тораклар булган. Алар кайвакыт яртылаш җиргә кертеп, җир ей сыман итеп эшләнгәннәр.
Терле-терле йортлар, корылмалар тезегән борынгы осталар бу эштә зур күнекмә а алалар, бай тәҗрибә туплыйлар: аларда архитектура сәнгате принциплары һәм идея- 5 ләре барлыкка килә башлый. Шулай итеп, дәүләт оешудан күп элек монументаль һәм ~
XI— XII Оез.ир Суар ииһзренвң i.-рби стеналары
Дәүләт оешу белән бергә сыйнфый хакимлекнең яңа формалары да барлыкка килә. Массага яңача шартларда йогынты ясауның юлларын эзләп. Болгарның югары катлау вәкилләре зарури рәвештә Канчыгыш һәм Шәрык феодаль дәүләтләренең күп гасырлык тәҗрибәләренә мерәҗогать итәләр. Бу бәйләнешләр, үз чиратында, тезелеш олкәсенә дә кагыла: чит илләрдән тезү осталары, архитекторлар китертелә. Бу рәвешле осталар чакырту Урта гасыр чоры ечен. гомумән, бик гадәти күренеш исәпләнә. Әмма мондый осталар Болгарда зур урын тотмый. Шулай да Канчыгыш һәм Шәрык тәҗрибәсе, осталыгы, сәнгате файдаланыла.
Канчыгыш халыкларының архитектура казанышларын җирле мемкинлекләргә һәм шартларга җайлаштырып, болгар осталары чагыштырмама кыска вакыт эчендә үз архитектура мәктәпләрен булдыруга ирешәләр Болгар архитектура осталарының һәм ташчыларының югары казанышлары турындагы хәбәрләр, сүзләр ерак чит илләргә тарала. Бу хакта иң яхшы мәгьлүмат рус ельязмаларында саклана. Анда күрсәтел- гәнчә, Владимир—Суздаль шәһәрләрен һәм соборларын салу ечен. башка дәүләт- ләр белән рәттән. Болгардан да осталар чакыртыла.
Болгар архитектура осталары дәүләтнең үзәгендә генә түгел, бәлки аның кырыйларында да монументаль таш пулатлар торгызалар. Мәсәлән, хәзерге Башкортстан- ның район үзәге булган Чишмә авылы якынындагы Тура-хан кәшәкхәсе (кәшәкханә — мавзолей) XIV йөздә шул рәвешле салынган. Бу тирәләрдә шулай ук ул чорның болгар кабер ташлары да сакланган.
Болгар шәһәрләренең план тәртибендә, тезелеш рәвешендә һәм архитектурасында җирле шартларны исәпкә алган, җирле материалны чагылдырган мөстәкыйльлек булса да, югарыда искә алынган сәбәпләр аркасында, Кеичыгыш шәһәрләре белән уртаклыклар да шактый. Дәүләтнең башкаласы булган Болгар һәм башка шәһәрләр икешәр катлы калын-калын биек имән стеналар белән әйләндереп алынган, аның естендә күзәтү һәм дошманга ату ечен җайлы уемнар ясалган манаралар калкып тора, ә аста авыр капкалар.
X—XI йөзләр. Болгар феодалының кирпеч йорты.
Автор реконструкциясе.
Болгар шәһәренең үзәгендә — үзенә бер төрле мәйдан сыман урында — патша сарае. Үзәк мәчет (Җами мәчете), феодаль югары катлау утарлары, кәрвансарай һ. б. кайбер каралтылар урнашкан. Бу үзәк мәйданнан як-якка тар-тар гына тыкрыклар сыман урамнар китә: монда сәүдәгәр, түрә, рухани катлауларының йортлары, каралтылары. Читтә, бистәләрдә — һөнәрчеләр, чит ил халыклары яшәгән.
Борынгы авторларның әйтүенчә, Суар һәм Болгар шәһәрләрендә X йөздә үк инде үзәк, төп мәчетләр булган. Иелам динен рәсми (X йөз) кабул итүдән күп элек болгар авылларында агач мәчетләр була. «Авылларда мәчетләр белән башлангыч мәктәпләр, аларда мәзиннәр, имамнар бар», — ди нбне-Рөстә.
Археология материаллары күрсәткәнчә, торак каралтыларның күпчелеге агачтан бурап салынган, хәзерге кебек кыеклы, йорт урыны дүрт почмаклы булган. X йөз авторларыннан берсе ибне-һәүкаль болгарларның йортлары хакында: «Монда йортлар Ителдәгедән остарак төзелә иде», — ди. Икенче бер Якут дигән автор болай ди: «Болгарлар йортларын агачтан гына салалар: бер бүрәнәне икенчесе өстенә яткыралар да аларны шулай ук агач, ләкин нык кадаклар белән тоташтыралар».
Болгар шәһәрләре белән авылларында тагын үзенә бер төрле тораклар да бераз таралган булган: мондый йортлар такта кыса эченә кызыл балчык тутырып салынган, эчтән-тыштан сыланган һәм яссы түбәле булган. Өйләрнең Төньяк Кавказ халыклары- ныкына хас бу төрен читтән килеп утырган болгарлар салган булса кирәк.
Баерак хуҗаларның таш яки кирпеч йортлары да булган. Кайбер таш, кирпеч йортлар, мәсәлән, мәчетләр, пулатлар үзәктән дә җылытулы булган. Җылыту казаннары идән астында урнашкан.
Болгарларның X—XII йөз монументаль корылмаларыннан безнең көнгәчә заманында куәтле хәрби ныгытма булып, хәзер «Шайтан» каласы («Чертово» городище)
а-ХШ в.а монуыпитапь болгар ар.«,6уга„г, ма„„я„. парыбызны кнлачактаге араеопогн, т.нш.ренул.р, һ.чш.ңп.а, „лыла.аыранан.
Монтолтача чордагы болгар ..„«ында «„.«,», донора,., пангап. ны, а„. «.
«он булган. Ңонарчел гдатоштерун.ң aapUM ,.р„а„: ,аад
ион ашнэрту. чулыан гааытлар ...у һ. б. ш. бала, баипангаи
Ювелир осталар 6»гра« та дан ,<s„a „втерн.лдан сырлап, чунеп. §
иоеп. таптап дисеңме, бер гер материалга «менче герлесен битам игеп «ую. асыл- “ ташларны нжгрустацигглоу дисеңме-барысын да «,«р.«а «,„«ереп .шпага» алар. 3 Кулларыннан голлар таммаса да. югары сыйфатлы зиннәтләр: балдак, алка, җиз коз- = гелэр. кечкенә коръәннәр сала торган тартмачыклар, сәдәпләр, каптырмалар, деко- ? ретив балтачыклар, кием аки сбруй бизәү эчен хезмәт иткән торле теймәләр чыккан. 5
Болгар осталары күп торле кыйммәтле бизәнү әйберләре җитештергәннәр. Алар- - ны алтын-комештән, бронзадан яки бүтән металл эретмәдән, сеяктән һ. б. эшләп, геометрик яки үсемлек-чәчәк бизәкләре белән бизәгәннәр
Ювелир продукциясенең күпчелеге сатуга чыгарылган. Ләкин, археологик тик- = шеренуләр күрсәткәнчә, аерым кешеләрнең соравы-иушуы буенча да бизәнү әи- п берләре эшләнгән.
Тимерче, бакырчы, бронза коючы һәм эшкәртүче, тукучы, итеиче-читекче, чүп- • макче һ. б. һонәрчеләрнең дә продукциясе югары сәнгатьле булган.
Болгар осталарының барлык тор әйберләре дә: металлданмы ул. сояктәиме. таштанмы, балчыктанмы яки башка материалданмы — үсемлек-чәчәк рәвешендәге яки
Басып алучылар җирле халыкны күпләп үтерәләр, ипнең иң яхшы галимнәрен, тезү осталарын, шагыйрьләрне, һенәрчеләрне Алтын Урда калаларына кочпәл куып алып китәләр...
Әмма Болгар дәүләтенең басып алынуы феодаль системаның нигезен какшатмый, феодаль культураның традицион характерын бозмый. Монголлар үзларо киң күләмдә җирле халык тарафыннан ассимиляцияләнәләр, аерым алганда, алар арасында ислам киң таралып китә.
Үзеннән-үзе аңлашылганча, күчмә килмешәкләр югары үсештәге Бслгар игенчелек культурасына яңа бер нәрсә дә эсти алмыйлар. Монголлар халыкның этник составына да йогынты ясый алмаганнар.
Дәүләтләре басып алына башлагач, хезмәт халкының. шулай ук феодалларның шактый олеше Каманың тоньягына таба. Казанка. Мишә сулары буйларына һәм Зоянең түбән агымы тирәләренә кача. Бу җирләрдә болгарлар электән шунда яшәгән мари, удмурт һ. б. халыклар белән монәсәбәткә керәләр. Яңа җирләрдә яңа авыллар. Кирмәнчүк кебек шәһәрләр калкып чыга һ. б.
Монголларның басып алуы баштарак ипнең эчке үзидарәсен үзгәртә алмын, ләкин местәкыйль үсеш юлы инде киселгән була. Үз биләмәләрен идарә итү хокукы алу ечен. элекке Болгар биләре АРТЫН Урда ханнарыннан махсус ярлыклар алырга
w„ йвр«пв торган Sep и„ер„ы да ш=|,
и„,имя утарлы пулатының «а»лы,ы ru.. \ „
Хорезм каралтыларыныкына охшаган.
геометрик орнамент белән бизәлә торган була.
Җан иясе сурәтләрен тошерүдән ислам тыйса да. монголгача чорның практик декоратив сәнгате әсәрләрендә хайваннар, кошлар, хәтта сюжетлы күренешләр дә шактый күп тасвирланган. Димәк, болгар халкының иҗатында мәҗүсилек карашлары белән бәйләнеп, әйләнә-тирә табигатен реалистик аңлауга нигезләнгән борынгы монголгача сәнгать традицияләре кочле булгаи.
XIII йоз башында Болгар дәүләтен күчмә монгол-татарлар басып ала һәм ул Чынгыз хан империясе составындагы Жучи җитәкчелек иткән Алтым Урдага кертелә. Шушы ук Урдага Дешт һәм Кыпчак җирләре, Кырым. Хорезм. Тоньяк Кавказ һәм рус князьлекләре дә керәләр.
Болгарларның монгол-татар яуларын туктатырга маташуы бик кыйбатка тешә: чәчәктәй шәһәрләр, авыллар җимертепә, дәүләтнең элекке сәүдә-һенәр һәм хуҗалык эшләре тәмам чыгырыннан чыга.
тиеш булалар.
А. IX—X йөзләр. Алабуга тирәсендә «Шайтан каласы» калдыклары Б. XIV йөз башы. Кече манара. В. XIV йөз башы. Олы дөрбә.
Болгар халкы күп торле ясаклар түләргә, авыр йокләмалар үтәргә мәҗбүр ите* лә. Гади хезмәт халкын монгол ханнары гына түгел, «уз» феодаллары, җирле биләр дә изә.
Бер уйлаганда, болгарларның экономикасы һәм культурасы тәмам аяк астына салып тапталган, инде халык аякка баса алмас кебек тоела. Юк, тарих күрсәткәнчә, халык җимерек-ватыкларны төзәтү белән генә дә чикләнеп калмый, бәлки яңа материаль кыйммәтләр иҗат итә. Көнчыгыш һәм Көнбатыш илләре белән традицион сәүдә-экономика һәм культура мөнәсәбәтләрен киңәйтә, күршеләре белән тагын да тыгызрак бәйләнешкә керә. Шуның нәтиҗәсендә үзенең экономикасын, культурасын чагыштырмача кыска гына вакыт эчендә шактый югары баскычка күтәрә. XIII йөзнең икенче яртысы һәм XIV йөзнең башы — Болгар дәүләтенең экономик яктан аякка басу, ә аның башкаласы булган Болгар шәһәренең чәчәк ату чоры исәпләнә.
Монголгача чордагы кебек үк. халыкның тел кәсебе игенчелек белән сәүдә була.
Бу чор өчен суергап дип йөртелгән җир биләү тәртибе хас: җир һәм андагы халык хәрби катлаудан булган феодалга гомерлек милек итеп бирелә. Шулай ук тарханчылык та барлыкка килә.
•II
deg ей dtum»nc« «*•* •** •йеихсфмпа ей» •май UAH оииед енатаэА dot. iv'wea манной йәнохехнеа Ас»х dtJUO9 ейнпаейАхмохижй» deqem tURM "A uAm ннноц •иохнеисахми eHRdeHHAneM MaiiadcuahAc»» weq Rdeuexao нпАд UAM '•Hadeu»MhHtfad4 don енехиохнон imtwt »C»H dAinaiHide WoHdeqani
Htidoi uRdRdHeuHeta 'иесид odeuegAx MaHdeumauocox g q ениАи •айаисаднох иаиосеен «davadana* хонан найма аммАм :dauewdod> dAxMaxuadt пииеа иАи HamauadAH хсАима MoHdeqen] нехипнеииАи I m 9 ‘Ч нахнпиеа deu
■имид avanii) ей амнионам Yd aMdAxeMAxm aua»x *•» но»» nauduH 'max eddexuog :на» -неинед ипи ad еиәхаиәийох MRHRdeuueHdaxeH Acai omaHadAn dAxew MaHdeqem -иииоа ахнем uAm deumc надан AxdRxA нам AcAa deudoAxodi сне* mox axdeH -wed A Yoaoduotfog eundRma eHmnwdoi Rdeuewdo<t> "dexo< йанатәиәсох deqem *ан •aumc dauawundoM иниааа нехиенеа ейа neq dAc нано don uA edHodeqem daxuog
•eieudaxex uadeudeqem тпхпнном °d< снам иАи пэеием -mag ManxeuAetf HexuRdeg unue edHecexMH нами dAc dag анасА Асах aHdeqem weauAx weq RHHeWuow Ag ‘eHHexHadAM HOHHRdeuMRdueH MnHdeuewundoM dogweM антад axed -нам deqem weq йпниаиосеен ени 'Манханен несд RxedunnedHew несА йннйехиод
deueiH ua ■deuedRxmao RdenHoA Ана иэйАм audox 'deund -оч axAe daua еИнпхеном чхехидех nmAm нехиАн шиатд ouAg Hexdox odon doudiaxen иәМнШ URXRH exdeueiaHg MedHewRa enatf adauaman euuei weq пееихеи ledexcH Чан -deqem addon OJHOWC ‘еннаАд xedex нехиии uema ednadeudeqem nndam нанес ид
-deuHma deuHiauex HoxdnxA иаиим иехлин нА немАт 'deuahdeHoq айне 'URueaa deuexaMg ейнәаейи! йпне nnumeg мпние adHtfHR» deqem RXHndog мнммиах najdoi unide сазнаисө eieadAH гчнАт nAuAg иксе мнд WnHRdauaHaia NNVWMJNN ugdex teiane 'etfuexdeq вати нииах 'еэА CHI dcqem аитиаэ маМеМа ина euntmjdoi анимэмиА» deuewundoH чиешанАнон haudHH ним то» da» антад 'dauaauocaaw •ndeuehHAw а»е»анем< 'deudeiA nuieuAu -deuiahew -HadeaHoa •dau *aedaa emieu п»а№аиантад ипитед еипне» etfweuAn edeHHuax ной ей a eHndnie сан HIX »ии dejuog о«/ноае)ми»ен аАэА сих йпнаиинонояс 'йэнайеинои Айахтахи^к
deuedaiHM atf Hadeudague хей<и baHodeuahdewoq daxuog 'Hadeu -deao WanadaHWHuej ний вису eidx way daxuog 'HRdeuiH»wauc MnHnaedAxauAM daxuog мниад •deuHWHOUMHh анах неиәд Axedax мннеиан uiadag eHnaede deuHnuex amdAn *adau -dexeVAea daxuog имхех енәхао daua 'deudaHOMaauw lamAffl auAg ей adeuuHxea имие» •g *ц наниии ‘xdonmeg мниед •енигчниАд анпх daudaxuog deuamen nnAxadax наннй наиаи atfunaada adeumadeungaH 'ueuwawax аниехиен HuexAd eddexuog 'ана deuMau -HHMwow HedfeHM ad нпхех нано MdeuHuexAd Hewuaaow әсменои йананий наиаи e •«Ад
ахмА MRHAxadax аний наиаи ейнаАд ехиод axeuAad daxuog нА аннахиии deuuoxHoyy ® adaxaA ad инхех нахиинеце йгчнйехиод нехиАд ахасА Айгчхтеииениаэан пааиихниои Ь AdRxmauneuaH HaxdeHxA гееннах axd^-HHiuy икитед аиасах йии deueaeddeH-uexnew “ нан» deuHuexAd Маииаиосаан deuegdad -dauxanaH dAc 'ndeunxuedaM хчиАм audoi в нано MRHOW dauemRuAg axdRxadex нвййнн ad HRXOX иәхи иАдаи adeucA әиний uA Ф adAn aMAm dauHRuMe Rmxa мнд иахаинече йпннеиэи айАси weq ЛдийинэңАд пн ■ипием axeddaudHHt намиаис аипхаа RdeMnegex cA ndaunnAua unaeg dexax-uoxHOw
c 'euedex uax uAm ей еэиАд неиәд иәинәйие
f -ad edHRaede пииах daxuog иехиан ахнниэед ndexoi иА мадам әимәис aaetaeded = adAiauAn "auAg eduax uAm deunRuda нехйид RMAMOX АХИ adedn ewadeung daxuog нец £ енайеичсвии aAd *eunca eduax uAm deuacexaM Hnaed audaxdeq 'edeg eduax nmAm e- adeumc AcRa-Aca MRudag *axox пннпйА uax ейинАтаианйоф Мәнйеийетин axdacex нем 2 HRMoa HRuei node» пинаэ UAM мнд Ад наминн иаими анәАд ехиод иА ейсои |х ипитед j аиаиаа аиах наымя URUA9 uax ннэай ейнахеиАей eddx ннхиу MnHdeunhAue unaag
edexRH uadaxun пнАхАэ ение ейии
♦ атаэА XaHAdaimaxMta иаийеиоц -Auntnxdox нааминоиоис нец edAea fciAHdexuog
euadaxxH навей deuaMhHdedx 'онахиохнои •аимаис ой oxxHaHHidoaao -ей ейемиихах ахейнаАйахтахий» ианйеиоЧ MnHdoudoxuog
deuedAM uAi ей нэАэА WaHdeudeqem мА м»иАт 'deuaiM wedda exdadaxaA ad HRXOX Rndoue RdOHHax иохион нохие иаионон HRAXOX undA әиханнеуе ийнии odAxaog HRdeuoMceu cA манате adAea неЧ AdaxmaxuM» uandeHoq
в.
XUI йөэ ахыры — XIV йөз башы А. Кара пулат (ханәңә дөрбә). Б Кара пулатның эчке күренеше. В. Жами (үзәк) мәчетнең эчке күренеше
Автор реконструкциясе.
Болгар архитектурасы һәм үсеше дәүләт үсешенең тарихи шартларын, аның күп кенә Йончыгыш илләре белән булган культура-экономика монәсәбәтләрен чагылдыра. Монголгача чор болгар архитектурасында («Шайтан» каласы, Суар шәһәрендәге утарлы пулат) Урта Азия һәм бигрәк тә Хорезм архитектурасына тартымлык сизелеп, кирпеч остенлек иткән булса, монгол хакимлеге чорында таш архитектура беренче планга чыга. Моның үзенең тарихи сәбәпләре бар.
Алтын Урданың мамлүкләр кул астындагы Мисыр һәм сәлҗукләр кулындагы Кече Азия, Кавказ белән урнаштырган менәсәбәтләре эзсез калмый. Билгеле булганча, Урта гасырларда Мисыр үзенә күрә Шәрык цивилизациясенең иң зур учакларыннан берсе һәм ислам диненең үзәге |Мәккә, Мәдинә) була. Бер яктан, монгол-татар ханнарының, мәсәлән. Иран-Әзербәйҗандагы Хулагу һәм Алтын Урдадагы Беркә ханнарның үзара дошманлашуы, икенче яктан, Хулагидларның Мисырга һәҗүм итү куркынычы Алтын Урда белән Мисырны якынлаштыра. Алтын Урда базарларга мохтаҗ була, халыкларны моселманлаштыру һәм буйсындыру очен «фатиха» кирәксенә, ә Мисырга кечле союздаш кирәк була.
Болгар архитектурасында һәм сәнгатендә бераз Мисыр йогынтысы сизелә. Бу олкә- дә, аерым алганда, культ ханәләре тезелешендә, Мисырның тезү осталары, архитекторлары катнашмагандыр дип булмый, чеиии аларның шундый кайбер эшләре мәгълүм. Мәсәлән, Каляун дигән Мисыр солтаны исәбенә Кырымның Солхат шәһәрендә Бойбарс мәчете салына.
XIII—XIV йезләрдәге монументаль Болгар тезелешләреннән безгә тик берничә мемориаль корылма гына килеп җитә. Ләкин алары да. кызганычка каршы, табигать һәм кеше куллары тәэсиреннән акрынлап җимерелүләрендә дәвам итәләр.
1792 елны Болгарга Петр I килә. Ул чагында анда җитмешкә якын исән яки ярым җимерек монументаль архитектура истәлеге булган. XVIII гасыр ечен дә бу кадәр күп санлы кирпеч һәм таш корылма гаҗәпләнерлек хәл. билгеле. Ә инде аларның XIV—XV йеэлордә тагын да күбрәк булганлыгын искә алсак, болгар монументаль архитектурасының ни дәрәҗәдә киң колачлы һәм югары техникалы булган икәнен аңларга, рус елъязмаларында Боек Болгар дип аталган ил башкаласының куәтен һәм байлыгын күз алдына китерү кыен түгел.
Заманында чәчәк аткан башкала урыиындә хәзер еч мавзолей белән Кече Манараны да Кара пулат дип йортелә торган корылманы гына күреп була. Соңгысының нәрсәгә хезмәт иткәнлеге билгеле түгел. Берәүләр аны мавзолей, икенчеләр, хоием пулаты диләр. Дәресендә, ул — ханәкә. вгьин табынырга, хаҗга килүче дәрвишләргә җойге торак урыны булган мәчет (дербә) булса кирәк. Бик оригиналь һәм месте- кыйль архитектурасының гүзәллеге белән күзгә ташлана торган мәһабәт Үзем мәчетнең дә (Щами мәчете| калдыклары гына сакланган. Әле күптән түгел генә шундый ук монументаль архитектуралы җәмәгать мунчаларының һ. б. корылмаларның кал-
Сәүдәгәрләр, руханилар, герле- герле илче кәрваннары, Мәккә- Мәдииәгә хаҗга агылган күп санлы хаҗилар һәм сәяхәтчеләр аркылы Алтын Урда шәһәрләренә, шул исәп-тән Болгар шәһәрләренә, Мисыр культурасы һәм сәнгатенең үрнәкләре кайта, сәнгать идеяләре килә, һәм киресенчә: Әмин әл-Холинең әйтүенә, Мисыр сәнгатендә, тулаем Мисыр культурасындагы кебек үк, Идел буе культурасының, кыпчак, болгар һ. б. терки халыклар сәнгатенең элементлары да чагылыш таба.
Болгар иленең Мисыр белән тыгыз элемтәсе турында күп кенә археологик материаллар, шул исәптән Мисырдан килгән бизәкле чигешләр, терле бизәнү әйберләре ачык сойли.
1330—31 елларны Болгар патшасы Мисыр солтаны ән-Насыйрга зур бүләкләр: чигеп ау күренеше рәсемнәре тошергәи кыйммәтле камалы аучы киеме; кондыз тиреләреннән теккән тңилән; солтанның дәрә-җә исемнәре чигеп язылган чигүле баш киеме; алтын кәмәр, болгарда эшләнгән кылыч һәм алтын белән каелган солтан байрагы җибәрә. Болгар илчеләре дә зур бүләкләр белән әйләнеп кайталар.
Сакланган материаль истәлекләрдән
йвзбашы Кече чап ара Ишек яңагында ташка уеп ясалган йиззклгр.
археологик калдыклардай күренгәнчә.

дыкларын күраргэ мамкин иде. Болгры да заманында сәяхәтчеләрнең һушларын алып, матурлык һәм мәһабәтлекләре белән хәйран калдыра торган булганнар.
Архитектура типларының күп терпелеге һәм камиллеге болгар тозүчеләреиең, осталарының иҗат байлыгын, бу елкэдәге ныклы традицияләрен күрсәтә, аларның новаторлыгы турында сейли.
Болгар архитектурасының сакланган кадәреее, бу оригиналь һәм местәкыйль корылмаларның гади, гүзәл техник сыйфатлары һәм сәнгатьчә кыйммәтләре аларны Советлар Союзы халыкларының иң яхшы архитектура истәлекләре рәтеннән санарга момкиилек бирә.
Болгар архитектурасы Алтын Урда. Касыйм патшалыгы шәһәрләренең, башкортлардагы һәм Уралдагы куп кенә тезелешләрнең архитектурасы формалашуына һәм үсүенә зур йогынты ясаган.
Болгар иленең әзме-күпме зкономик уңышлары булса да. хезмәт халкы монгол- татар изүенә каршы чыгышлар ясавын дәвам иттергән. Алтын Урда таркала башлаган чорларда Болгар иле дә терле феодаль кисәкләргә аерыла (Болгар, Казан. Әтрәч- Шоигәт билекләре]. Аңа Алтын Урда ханнары, двла күчмәләре әледән-әле һоҗүм итеп торалар, рус ушкуйииклары (елга пиратлары) борчыйлар. Шулар нәтиҗәсендә Болгар иленең акономнк һәм культура тормышы әкренләп сүнә бара, халкы туган җирләрен ташлап теньякка — Казан тирәсенә һәм канбатышка — Идел арьягына, Зоя суының түбән агымына китә.
1431 елиы кайчандыр чәчәк аткан дәүләтнең башкаласын рус князе Федор Пестрый тәмам җимереп ташлый.
Болгар халкы озакламый ханлыкка әйләнәчәк Казан тирәсендә туплана.