ШАМИЛ УСМАНОВ - КОМИССАР

Комиссарларга Кызыл Армияме тезүнең бөтен авырлыгы йөиләнә Шуңа кура харби комиссар чын революционер һем аеруча салэтле кеше булырга тиеш.
Партия в период иностранной военной интервенции и гражданской войны. Месту. 1962 ел 53 бит. артиябезнец XX съездыннан сон Шамил Усмановнын тормыш юлы, нжтимагый-политик һәм хәрби эшчәнлеге. әдәби ижаты ныклап ейрәнелә башлады '. Анын исеме әдәбият дәреслекләренә керде, татар совет әдәбияты тарихында үзенен хаклы урынын алды. Ләкин әлегә кадәр Ш Усмановнын хәрби-поли- тик эшчәнлеген чагылдырган күп кенә документлар кин катлау укучыларыбызга мәгълүм түгел. Төрле архивларда сакланып калган бу документларда аның күпкырлы хәрби-политик эш-чәнлеген яктырта торган байтак материал бар. Бу мәкалә
Ш. Усмановнын гражданнар сугышы елларындагы хәрби-полнтик эшчәнлеген яктырту максаты белән язылды. Мәкаләдә файдаланылган архив документларынын байтагы бе-лән укучы беренче тапкыр очраша.
...Билгеле булганча. Беек Октябрь казанышларын дошманнардан саклау өчен эшче-крестьян Кызыл Армиясе төзелә. Төрле милләт хезмәт ияләреннән торган гаскәри бүлекләр белән беррәттән. Кызыл Армия составында аерым милли бүлекләр, шул исәптән татар бүлекләре дә. барлыкка килә. Татар кызыл гаскәри бүлекләре оештыру буенча Үзәк мөселман комиссариаты һәм анын житәкчесе Мулланур Вахитов зур эш алып баралар. Үзәк мөселман комиссариатының хәрбн бүлеге Петроград һәм Мәскәү завод-фабрикаларындагы татар эшчеләре. Германиядән кайткан әсирләр, иске армиядә татар гаскәри бүлекләрендә хезмәт иткән солдатлар арасында зур агитация эшләре алып бара, төрле өндәмәләр бастырып чьи ара Кыска гына вакыт эчендә хәрби бүлек Мәскәүдә Беренче татар-башкорт батальоны оештыра, Икенче мөселман социалистик батальонын төзүгә керешә. Мөселман комиссариаты Россиянен татарлар яши торган губерна һәм өязләрендә жнрле мөселман комиссариатлары төзи. Бу комиссариатлар илнең төрле районнарында татар гаскәри бүлекләре оештыруга турыдан-туры катнашалар.
1918 елда Казан губерна мөселман комиссариаты иренлеләрдән Беренче социалистик мөселман дружинасы төзи. Дружинанын командиры һәм житәкчесе Нурмөхәммәт Алимов була. Үзәк мөселман комиссариаты председателе М Вахитов курсәт- мәсе нигезендә, 1918 елнын 15 апрелендә дружина өч батальонлы Беренче социалистик мөселман полкына әверелә2 3 4. Полктагы кызылармеецларның саны 31 майга 5917 кешегә
2 Гыйниятуллина А. Татар совет язучылары Казан. 1958 ет. Татар совет әдәбияты тарихы. Казан 1960 ел; Яхин А. Шамил Усманов Казан. 1963 ел; Яхин А Шамил Усмановнын ижаты (кандидатлык диссертациясе). 1964 ел. История татарской советской литературы. Мәскәү. 1965 ел; Сагайдак А Усманов Шамиль Хайру ллович (Борны за счастье народное. 1967). Халит Г. Герои, рожденные революцией. Казан. 1968 ел. Һ. б.
3 Н. Алимов турында кара Хафизов С. Совет власте өчен көрәшкәндә. «Совет Татарстаны» газетасы 1957 ел 21 август. Газизов Н. Беренче татар кызыл гвардия дружинасы командиры. «Татарстан яшьләре» газетасы 1957 ет 30 июнь.
4 Совет Армиясенең үзәк дәү.т-н архивы (САҮДА). 17 фонд 1 тасвирлама. 148 саклану берәмлеге. 35 бит.
жя’ә'- Шул ук елда Пермь шәһәрендә Егерме беренче укчы мөселман полкы һәм Урал буе кызыл тагар коммунарлары батальоны. Астраханьда Касыйм Туйбактин «семеядәге татар полкы, Оренбургта татар-башкорт батальоны һәм башка урыннарда аерым татар роталары тезелеп, алар фронтка озатыладар. Бу татар бүлекләре ак чехларга һәм дутовчыларга каршы сугышларда зур батырлыклар күрсәтәләр. Ә низе 1919 елның башында, Колчак гаскәрләре Совет республикасына каршы һөжүм башла- ♦ гач, аерым оператив бурычларны да хәл итәргә сәләтле гаскәри бүлекләр — татар а. бригадалары тезү мәсьәләсе көн тәртибенә куела.
Татар бригадасы төзү идеясен беренче булып Ш. Усманов күтәрә. Шул тәкъдимен - тормышка ашыру нияте белән ул үзе үк Мәскәүгә китә. Милләтләр эше буенча халык 2 комиссариатында. Республиканың революцион хәрби советында, Үзәк мөселман хәрби * коллегиясендә һәм башка югары оешмаларда була. Үзенә 20 яшь кенә булуга кара- ' мастан, бу вакытта инде ул шактый зур хәрби-политик чыныгу алган бер кеше була.
Укучылар беләләрдер: 1917 елның март аенда ук Шамил Усманов большевиклар партиясе сафына керә. 1917 елның апреленнән август аена каләр ул Сызрань депутатлар советы председателе һәм Сызрань шәһәрснсн хәрби коменданты, шул ук елның август аеннан ноябрена кадәр шәһәрдәге революцион штабның секретаре булып вшли 1917 елның 14 ноябренда Ш Усманов Казан хәрби округын идарә итүче коллегия члены булып сайлана- һәм Казан хәрби округы комитетының большевиклар фракциясе председателе5 6 булып эшли. Озакламый ул янадан Сызраньга кайта һәм Кызыл Гвардия отрядлары оештырып, алариы дутовчыларга каршы сугышка жибәрә. 1918 елныч маенда үзе төзегән отрядларның берсе белән Усманов Оренбург ятына фронтка чыгып китә7 8 9. Отряд Оренбургта Кариб Хәйруллин10 житәкчслегендә төзелеп яткап татар- башкорт батальонына кушыла. Ш. Усманов бу батальонный комиссары итеп билгеләнә. Оренбургка бәреп кергән Дутов бандаларына каршы сугышларда катнашып, батальон үзенең данлы көрәш юлын башлап жибәрә. Тургай далаларында сигез ай буе барган сугышларда батальон тиңдәшсез батырлыклар күрсәтә. Тагын күпмедер вакыт узгач, К. Хәйруллин һәм Ш. Усманов житәкчелегендәге татар-башкорт батальоны Кызыл Армия сафларында сугышучы немец һәм мазъяр батальоннары белән кушыла һәм шулай 111 интернационал исемендәге легсидар легион барлыкка килә. Менә шул төрле милләт хезмәт ияләреннән торган, чын мәтънәсенаә интернациональ легионның комиссары итеп Ш. Усманов билгеләнә Сүз у наеннан әйтеп үтәргә кирәк: Ш. Усманон- ның «Легион юлы» исемле әсәрендә бу интернациональ легионның сугышчан юлы шактый тулы яктыртыла
1919 елның 10 мартында Республика революцион хәрби советы аерым Идел буе татар укчы бригадасы төзү турында карар кабул итә. Шушы карарга нигезләнеп. 1919 елнын 24 мартында Идел буе хәрби округында өч полк составында татар бригадасы төзү турында приказ бирелә. Бригадамын идарәсе, беренче полк һәм шулай ук элемтә ротасы Казанда, икенче полк Самарада, өченче полк Алатырьда төзелергә тиеш була11. Полкларны оештыру эше Казан. Самара һәм Сембер губерналары хәрби комиссариатларына йөкләнә. Үзәк мөселман хәрбн коллегиясе бригаданы оештыруны Ш. Усмановка тапшыра • һәм ул. коллегиянең инструктор-оештыручысы хезмәтеннән азат ителеп ’,20 мартта Идел буе хәрби округы комиссариаты прнкаты белән бригаданың
' ТАССРнын Ү’зәк дәүләт архивы (ТҮ ДА) 592 фонд. 2 тасвирлама 89 саклаяу берәмлеге 8 бит . , __
6 Ежов Н. Военная Казань в 1917 году Казан 1957 ел. 77 бит.
• САҮДА. 17 фонд I тасвирлама 14 саклану берәмлеге 3/ бит
7 Шунда ук. „
• Байчура Ш Карнб Хәйруллин «Совет әдәбияты» журналы 196, ел 2 сан
• Ш Усмановнын 19)7—18 еллардагы эшчән геге \ Яхни һәм А Сагайтах иптәш ләрнең югарыда күрсәтелгән хезмәтләремдә шактый тулы яктыртытган Шу на күрә без күп нәрсәләрне санап үтү белән генә чикләндек.
• Ш. Усманов 1919 елның 28 февралендә Үзәк мөселман хәрби коллегиясенә инструктор оештыручы итеп билгеләнә (Яхин А Үзәк мөселман хәрби коллегиясе һәм татар язучылары. «Совет әдәбияты» журналы 1959 ел 10 сан. 118 бит)
11 САҮДА. 17 фонд I тасвирлама 14 саклану берәмлеге 62—63 битләр.
• Шунда ук. 37 саклану берәмлеге 20 бнг
ИЛДУС ГЫ ИЗЗЭТУЛЛИН ф ШАМИЛ УСМАНОВ
комиссары итеп билгеләнә12 13 14 15 16 17 18 19. Хәзер инде бригаданы оештырунын ин зур авырлыгы Ш. Усмановна йөкләнә.
Ш. Усманов үзенең эшен бригада составына кергән полкларга командирлар һәм комиссарлар сайлаудан башлый. 1919 елның 27 мартында Үзәк мөселман хәрби колле* тиясенә ул түбәндәге телеграмманы жибәрә: «Казанда һәм Самарада формалаша торган полкларның идарәсен төзергә керештем, өченче полкның урыны хәзергә билгеле түгел—» Шушы ук телеграммада бригаданың командиры итеп Үзәк мөселман хәрби коллегиясе вәкиле, элекке прапорщик Миргазиян Крымовны билгеләргә кирәклеген күрсәтә з. 1919 елның 19 апрелендә Үзәк мөселман хәрби коллегиясенең мөселман коммунистик оешмалары Үзәк бюросы катнашында уздырылган утырышында Ш. Усманов бригада төзүнең барышы турында доклад ясый. Үзенең әлеге докладында ул Оренбург мөселман полкын (Оренбург татар-башкорт батальоны бу вакытка инде полкка өйләнгән була) да бригада составына кертү турында тәкъдим кертә. Аиын бу тәкъдиме берсүзсез кабул ителә3.
1919 елнын маенда Үзәк мөселман хәрби коллегиясе Мәскәүдән Казанга күчеп килә. Бирегә килүгә хәрби коллегия бригаданы төзүгә турыдан-туры үзе катнаша башлый. Бригаданың беренче житәкчеләре дә коллегия хезмәткәрләре арасыннан санлап алына. Бригаданың командиры итеп Үзәк мөселман хәрбн коллегиясе члены Посыф Ибраһимов « билгеләнә. 26 апрельдә бригадамын вакытлыча командиры Мнргазиян Крымов бригаданың команда эшләрен И. Ибраһнмовка тапшыра. Коллегиянең инструк- тор-оештыручыларыннан Ильяс Ахмеров 5 1 нче полкның командиры, Әхмәт Алимбеков II! нче полкның командиры6, Самарада төзелә торган II нче полкның командиры итеп губерна мөселман комиссариаты председателе Әхмәт Хәиров билгеләнә7. Ьрнгаданын политик житәкчеләре дә күренекле татар коммунистлары арасыннан сайлана. Бригада комиссарының урынбасары итеп Кәрим Хәкимов20 21 22 23 билгеләнә (аны бераздан Хөсәен Мәүлүдов алмаштыра9). Беренче лолкнын комиссары итеп Казан губерна партоешмасы члены Әхмәтша Сабиров °, II нче полкка Самара губернасы партоешмасы члены Гафар Могтафин . Ill нче полк комиссары итеп Галиулла Касыймовлар билгеләнә24.
Бригада житәкчеләре сугыш шартларында бригаданы даими рәвештә татар кызылармеецлары белән тулыландырып тору кирәк булачагын да алдан ук кайгырта башлыйлар. 1919 елның 5 маенда бригада командиры И. Ибраһимов һәм Ш. Усманов Үзәк мөселман хәрби коллегиясенә бригада каршында запас татар полкы төзү кирәк- V леге турында махсус рапорт язалар . Яшь социалистик дәүләтнең революцион хәрби советы татар бригадасы оештыруга зур әһәмият бирде һәм татар бригадасы оештыруны уя вакыттагы иң мөһим политик бурычларның берсе итеп карады. Реввоенсовет 1919 елның 6 маенда Казан округы хәрбн комиссариаты. Үзәк мөселман хәрби коллегиясе. Татар бригадасы командиры. Көнчыгыш фронтның Сембердәге оештыру бүлеге һәм Бөтенроссия баш штабына җибәргән телеграммаларында һич кичекмәстән Казан-
12 ТҮДА. Сборник приказов Приво. 1919 ел.
• САҮДА. 17 фонд. I тасвирлама. 30 саклану берәмлеге. 122 бит. М. Крымов турында кара. Гыйбадуллнн М. Революционер, хәрбн жнтәкче. «Казан утлары» журналы. 1967 ел. 9 сан 87—95 битләр,
• САҮДА. 17 фонд 1 тасвирлама. 12 саклану берәмлеге. 24 бит.
• Шунда ук, 14 саклану берәмлеге. 66 бнг, 29 саклану берәмлеге. 14 бнтз Шакир С. Кызыл командир «Социалистик Татарстан» газетасы. '1967 ел. 15 март.
8 САҮДА. 17 фонд. 12 саклану берәмлеге. 14 бит һәм 147 саклану берәмлеге. 27 бнг
• Шунда ук, II саклану берәмлеге. 75 бит.
18 Шунда ук, 147 саклану берәмлеге. 45 бит.
• Шунда ук, 11 саклану берәмлеге. 80 б»т; Газизов Л. 3, Гумеров Ф. X, Кәрим Хәкимов. Уфа 1966 ел.
• Исхаков В. М. Хусаин Ма вл ютов Пермь 1961 ел. 21 Ә. Сабиров турында анын тормыш иптәше Гөлсем Камская истәлекләрен укырга
була. Кара: ТҮДА 4921 фонд 1 тасвирлама 194 саклану берәмлеге 4—7 битләр
’* САҮДА. 17 фонд. 1 тасвирлама 147 саклану берәмлеге, 45 бит.
24 Шунда ук, 40 биг, Касыймов С. Батыр комиссар. «Совет әдәбияты» журналы. 1960 ел. 10 сан.
13 САҮДА. 17 фонд. 1 тасвирлама. 14 саклану берәмлеге. 67—68 битләр.
л 4 роталы запас батальон төзергә тотынырга күрсәтмә бирле'. Көнчыгыш фронты революцион хәрби советына татар бригадасы һәм аның запас батальонын мөмкин кадәр тизрәк оештыруда нык ярдәм итәргә һәм бу эшкә Көнчыгыш фронтына кергән хәрби округларны тартырга тәкъдим итте Запас татар батальонына Казан губернасыннан Кызыл Армиягә чакырылган татарлар да, Казан губернасындагы башка гаскәри бүлекләрдә хезмәт итүче татар кызылармеецлары да җибәрелә. Аларны батальонда хәрби хезмәткә өйрәтәләр. киендерәләр, коралландыралар һәм татар гаскәри бүлекләрен тулыландыру өчен фронтка озатып торалар. Беренче татар бригаласынын полклары да кызылармеецларны күбрәк запас тагар батальоныннан ала. 1919 елнын 29 маенда Алатырьда оештырыла башлаган III нче полкка 1800 татар кызылармеецы. 1 июньдә Самарада формалаша торган II нче полкка 1520 татар кызылармеецы жибәрелә25 26 27 28 29. Батальон бер ел эчендә генә дә. төрле фронтларда сугышучы тагар гаскәри бүлекләрен тулыландыру ечен, һәрберсе 250 кешедән юрган 19 маршевый рота хәзерләп җибәрә *.
1919 елның 13 маенда бригаданын Казанда формалашкан Мулланур Вахитов җенендәге беренче полкы фронтка озатыла:. Полк белән бригаданың комиссары Ш. Усманов та сугышка китә. Ул 10 майда Үзәк мөселман хәрби коллегиясенә җибәргән телеграммасында болай ди: «Мин татар гаскәрләренең авангарды булган Беренче полк белән фронтка китәм. Әдәбият белән тәэмин итү һәм элемтә тоту өчен бөтен чараларны күрегез...»30 I нче полк Көнчыгыш фронтның М. 11 Фрунзе командасындагы көньяк группасы составында бер ай дәвамында авыр сугышларда катнаша һәм. шактый зур югалтуларга Дучар булып, Самарага кайта. Бу вакытта бригаданың штабы да Казаннан Саоештырылуы, китапханәләр ачылуы, митинглар,
җыелышлар, лекцияләр уздырылуы. = гомумән, поли г ик эшнең яхшы куелуы турында хәбәр ителә" Ш. Усманов татар мюылармееилары арасында политик тәрбия эшләре алып баруда бригаданың политик бүлегенең гаять әһәмиятле булуын яхшы аңлый һәм аны оештыруга зур көч куя
1919 елның җәендә. Уралда Колчак гаскәрләренең төп көчләре тар-мар ителгәч, дошман боҗрасында калган Совет Тнркссганына ярдәм кулы сузарга мөмкинлек туа. Шул максат белән. 1919 елнын 13 августында Көнчыгыш фронттан мөегәкыйть Төркесган фронты бүленеп чыга. Фронт командующие итеп М. В. Фрунзе, фронт революцион хәрби советы члены итеп В В. Куйбышев билгеләнә. Беренче аерым Идел буе татар укчы бригадасы Төркестаи фронтының I нче армиясе составына керә Каты сугышларда җикси чыгын. 1919 елнын 13 сентябрендә бу армия гаскәрләре Ташкент тимер юлының Мутоджар станциясендә Төркесган гаскәрләре белән очрашалар Шулай итеп. Совет Тнркестанына юл ачыла.
Февраль революциясеннән алын бернинди ялсыз эшләү, зур киеренкелек таләп итә торган гаять җаваплы эшләр башкару, каты сугышларда катнашу Ш. Усмановнын сәламәтлеген нык какшата. Ул. врачлар кушуы буенча. 1919 елнын сентябреннән бер айлык отпуска алып Казанга кайта. Ләкин эшсез тик ятырга теләми: үзен Казандагы команда курсларына комиссар итеп билгеләүне сорап, Үзәк мөселман хәрби коллегиясенә үтенеч яза 1919 елның 23 сентябреннән хәрби коллегия аны Үзәк мөселман хәрби коллегиясенең политик бүлекчәсенә вакытлы җитәкче итеп билгели һәм бу турыда бригаданың штабына хәбәр итә31 32 33 34. 25 САҮДА 17 фонд I тасвирлама 13 саклану берәмлеге 38 бит. ТҮДА. 592 фочд. 26 ТоепирлаМ» 266 саклану берәмлеге I бнт
* ТҮДА 592 фонд 3 тасвирлама 276 саклану берәмлеге. I I бит 27 ТҮДА. 592 фонд. 2 тзеинрлама 176 саклану берәмлеге 101 һәм 105 битләр.
♦ САҮДА 17 фонд. I тасвирлама 57 саклану берәмлеге 359 бит.
* ТҮДА 592 фонд. 2 тасвирлама 146 саклану берәмлеге 102 бит
• САҮДА. 17 фонд. I тасвирлама. IJ2 саклану берәмлеге. I бит.
31 САҮДА. 17 фонд. 1 тасвирлама. 132 саклану берәмлеге 448 бит.
32 Шунда ук, 131 саклану берәмлеге. 93, 96 битләр һәм 132 саклану берәмлеге.
463 бит. '
33 «Красная Армиях газетасы. 1920 ел. 8 март.
34 САҮДА. 17 фонд. 1 тасвирлама. 146 саклану берәмлеге 31 бит
марага күчеп килгән була. 1919 елның 27 июнендә бригада командиры И Нбраһимов Һәм Ш. Усманов Үзәк мөселман хәрби коллегиясенә полкның 500 ләп кешесенең исән калуын хәбәр итәләр һәм полкны тулыландыру өчен Казандагы запас татар ба тальоныннан 1000 кеше җибәрүне сорыйлар7.
1919 елның июль урталарына бригада нигездә формалашып бетә. Бригадада политик тәрбия, культура-агарту эшләре дә җайга салына. Бригаданың 1919 елнын J5 июлендә Үзәк мөселман хәрби коллегиясенә җибәргән политик сводкасында бригада полкларындагы кызылармеецларның кәефе канәгатьләнерлек, барлык полкларда да наданлыкны бетерү мәктәпләре, культура-агаргу комиссияләре, иҗтимагый судлар
Л Д У С ГЫИЗЗОТУЛЛИН
1919 елның Октябренда Үзәк мөселман хәрби коллегиясенең политик бүлекчәсе политик бүлеккә әйләндерелә. Республика революцион хәрби советының 8 октябрь приказы белән аның яна штаты раслана. Политик бүлектә хезмәт итүче кешеләр саны (нәшрият бүлекчәсе белән берлектә) 63 тән 158 гә кадәр житкерелә. Политбүлек составында, аның төрле юнәлештәге эшләрен алып бару өчен, түбәндәге бүлекчәләр оештырыла, гомуми бүлекчә, культура-агарту бүлекчәсе, оештыру-инструкторлык һәм агитация-информация бүлекчәсе, һәр бүлекчә, үз чиратында, аерым секцияләргә бүленә. Мәсәлән, культура-агарту бүлекчәсендә театр, мәктәп, библиотека, клуб, кинематография секцияләре була. Политик бүлек үзенең төп бурычын мөселман пролетариатының сыйнфый анын үстерүдә һәм ныгытуда, аны коммунизм идеяләре рухында тәрбияләүдә күрә. Политик бүлекнең эшчәнлеге республиканың татар-башкорт кызылармеецлары булган барлык гаскәри бүлекләренә тарала. Анын йогынтысы татар-башкорт һәм башка төрки халыклар яши торган Урта һәм түбән Идел буена. Вятка. Кама, Агыйдел бассейннарына, Башкортстанга, казакъ далаларына, Төркестанга. Көнбатыш һәм Көнчыгыш Себергә жәелә. Политик бүлеккә Кызыл Армиянең гаскәри бүлекләре өчен политик һәм культура-агарту кадрлары әзерләү, нәшрият эше. армияне татар телен белүче кадрлар һәм татар телендәге әдәбият белән тәэмин итү, жирле мөселман халыкларына партия эшен оештыруда, милләтләр бүлекләрендә мөселман бүлекчәләре төзүдә ярдәм итү кебек күп төрле вазифалар йөкләнәа.
Үзәк мөселман хәрби коллегиясе Ш Усмановны политик бүлекнең гаять кин эшчәнлеге белән житәкчелек итә алырга сәләтле дип таба һәм 1919 елның 22 Октябренда аны политик бүлекнең җитәкчесе итеп билгели *. Шулай Ш. Усманов биографиясенең гаять кызыклы һәм вакыйгаларга бай яна сәхифәсе башлана. Политбүлек татар телен белүче хәрби-политик кадрлар әзерләүгә һәм Кызыл Армия бүлекләрен, губерна-өяз- ләрне шундый кадрлар белән тәэмин итүгә зур әһәмият бирә. Бу өлкәдә Ш. Усманов 1919 елның 25 июнендә һәлак булган Камил Якубовның (политбүлекнең аңа кадәрге житәкчесе була) эшен дәвам иттерә. Билгеле булганча. Үзәк мөселман хәрби коллегиясе Казанга күчеп килгәч, политик бүлек каршында Камил Якубов тырышлыгы белән татар хәрби-политик работниклары әзерләү курслары ачылган иде. 1919 елның азагын- иа бу курслар Кызыл Армиягә 150 татар политработннгы әзерләп бирә. Болардан тыш, 1919 елда Республиканың Казанда урнашкан запас армиясе каршындагы партия мәктәбен политбүлек жибәргән 13 кеше тәмамлый һәм алар да гаскәри бүлекләргә озатыла. 1919 елның май аеннан декабрьга кадәр генә дә политбүлек Кызыл Армиягә 332 татар политработннгы җибәрә35. 1920 елның февралендә Казанда политбүлек катнашында татарлар өчен партия мәктәбе ачыла.
Политбүлек татар кызылармеецларын даими рәвештә төрле курсларга җибәреп тора. 1920 елның беренче яртысында гына да бүлек төрле курсларга 574 кеше җибәрә. Шуларнын 238е политик курсларда. 104се укытучылар әзерләүче курсларда укыйлар. Болардан тыш, төрле курсларга керү өчен кандидат буларак. 175 татар кызылармеецы вакытлыча татар запас батальонына хезмәт итәргә җибәрелә36. Татар запас батальонында, хәрби, политик курсларга керергә теләүче һәм билгеле хәзерлеге булган кызыл-армеецларны группаларга оештырып, алар белән рус теле һәм арифметика буенча дәресләр алып барыла. Бу группаларда шулай ук география, тарих һәм табигать белеменнән дә кайбер мәгълүматлар бирелә. Дәресләрне Казан шәһәре укытучылары алып бара. 1920 елның 1 июненә батальонда 8 кешелек шундый бер группа була. Тиздән айдагы кызылармеецларның саны 15 кә җитә. 8 июньдә 19 кешелек икенче группа.
6 «Красная Армия» газетасы. 1920 ел 8 март.
36 САҮДА. 17 фонд. 1 тасвирлама 92 саклану берәмлеге. 55—56 битләр.
П аюиьдә 18 кешелек өченче группа, 2 июльдә 14 кешелек дүртенче группа эшли башлый. Шулар арасыннан, бары икенче группада гына укыган 19 кызылармеецның ||е мөселман пехота курсларына. See радио-телеграфист тар курсларына. Ice рабфакка, I се кавалерия курсларына керә .
һзәк мөселман хәрби коллегиясенең политбүлеге эшендә нәшрият мәсьәләләре зур урый тота. Татар телендә басылган газеталар, күп санлы брошюралар, Совет хөкүмә- ж тенен карарлары һәм өндәмәләре, политик плакатлар ярдәмендә политбүлек татар кызылармеецлары арасында гына түгел, бәлки Урта Азия республикаларында ла зур < эш алып бара, көнчыгышта Совет властеның ныгуына ярдәм итә. Политбүлекяен j нәшрият бүлекчәсенең 1918 елиын ноябреннан 1920 елнын июленә кадәрге вакыт өчен = язган отчетына караганда, бүлекчә бу вакыт эчендә 330 санда «Кызыл Армия» газетасы 5 чыгарган (гомуми тиражы 6.5 млн. артык). Газетанын тиражы башта 1000—10 000 бул- | U. сонгы вакытларда ул инде 30 000 җиткән Шушы вакыт эчендә 56 исемдә 950 меңгә 5 якын брошюра. 11 мең открытка. 24 исемдә 550 500 данә өндәмә һәм листовкалар, = татар кызылармеецлары өчен 31 исемдә 1.2 миллионнан артык дәреслек чыгарылган37 38, jg
Политбүлек шулай ук урыннардагы партия-совет оешмаларына ла зур врдәм күр- 5J сәтә. Бу оешмаларның соравы буенча татар телендә әдәбият җибәрә, үзенең хезмәт- Ч кәрләрен. халыкка Совет властеның политикасың ана телендә аңлату өчен, командиров- " паларга чыгара. Политбүлек Колчак гаскәрләреннән азат ителгән районнарда эшләүгә 5 аеруча зур игътибар бирә. Анын вәкилләре Самара. Уфа. Вятка. Екатеринбург (хәзерге Свердловск). Пермь губерналарында һәм Себердә губерна-өяз милләтләр һәм халык “ мәгарифе бүлекләре каршында мөселман бүлекчәләре, секцияләре оештыралар, партия = оешмаларын, милли матбугатны торгызуга ярдәм итәләр ’.
Үзәк мөселман хәрби коллегиясе һәм анын Ш. Усманов җитәкчелегендәге полит- ч бүлеге татар кызылармеецлары арасында наданлыкка каршы көрәштә дә зур вш * башкардылар. Революцион хәрби советның 1919 елның 4 сентябрендә кабул ителгән ■> 1415 номерлы приказы нигезендә•, наданлыкка каршы көрәш, кызылармеецларны укый- язарга өйрәтү, аларнын гомуми белем дәрәҗәсен күтәрү Кызыл Армиядә массовый төс Е алды. Хезмәт йөкләмәсен үтәү йөзеннән, бик күп укытучылар мәҗбүри рәвештә кы- 3 зылармеецларны укыту эшенә тартылдылар. Үзәк мөселман хәрби коллегиясенен политик бүлеге татар кызылармеецлары арасыннан укый-яза белмәүчеләрнен исәбен алуны оештыра, мәктәпләр ача, аларны укытучылар һәм дәреслекләр, язу кирәк-яраклары rj белән тәэмин итә. 1920 елнын мартында политбүлек Төркестан.тагы Беренче татар 2 бригадасына 6 укытучы, бик күп китаплар җибәрә*, апрель аенда запас армнянен “ 4,5, Г> нчы полкларында татар кызылармеецлары өчен мәктәпләр ача *. 1920 елнын 27 апре-лендә коллегия татар кызылармеецларын укыту өчен тагар телендә әлифба чыгару мәсьәләсен карый һәм бу эшкә 20 000 сум күләмендә аванс бирү турында карар чыгара.
Коллегия үзенең эшенә тагар ингеллигенциясенен Совет власте платформасында торган алдынты вәкилләрен дә тарта. 1919—20 елларда политбүлектә куп кенә татар галимнәре, язучылар, артистлар зшли 7. Архивларда татар интеллигентларын политбүлеккә эшкә чакырган бик күп документлар саклана. Менә шуларнын берсе. Ул 1920 елның 5 январенда Ш. Усманов тарафыннан запас армиянең политбүлегенә җибәрелгән. Бу язуда Ш. Усманов запас армнянен 5 нчс полкында 4 нче ротада хезмәт итүче студент Урманчеевны коллег иянең политбүлеге карамагына җибәрүне сорый. Язуда Урманчеевның Казанда бердәнбер татар художнигы икәнлеге әйтелә һәм анын тылдагы, шулай ук фронттагы татар гаскәри бүлекләренең сәнгать өлкәсендәге ихтыяҗларын үтәү өчен, календарьлар чыгару һ. б. өчен политбүлеккә бик кирәклеге
• Шунда ук. 84 саклану берәмлеге. 120 бит.
• САҮДА 17 фонд. 1 тасвирлама 57 саклану берәмлеге 545 бит һәм 86 саклану берәмлеге >7—*8 битләр
• «Краен.гя Армия» газетасы 1920 ел. 8 март.
• САҮДА 17 фонд. 1 тасвирлама. 76 саклану берәмлеге. 16 бит.
• Шунда ук. Ы сакланч берәмлеге. 99 бнт.
38 Шунда ук. 119 саклану берәмлеге. 47 бнт.
7 Яхин А мөселман хәрби коллегиясе һәм татар язучылары. «Совет әдәбгяты» Журналы. 1959 ел. 10 сап.
•йтелоШ. Усмановнын үтенече канәгать.чәядерел», һәм хәяерге вакытта Татарстанмын күренекле художнигы Бакый Урманче шул чанга Үзәк мөселман хәрби коллегиясенең политбүлегенә эшкә алына һәм бераздан I политбүлек каршындагы сәнгать мастерское мөдире булып эшлн башлый.
Ш. Усманов югарыда саналган эшләр белән генә чикләнеп калмый. Ул һаман яңага омтыла, яна эшләр эзли. Политик эшнең яна формаларын табарга омтыла. Менә ул татар телендә, татарлар тормышын чагылдырган һәм революцион эчтәлекле кинофильмнар эшли башлауны оештырыр!а рөхсәт сорап Республиканың революцион хәрби советына мөрәҗәгать итә. Үзенең мөрәҗәгатендә ул политбүлек чыгарачак андый фильмнарны башка мөселман халыклары арасында да таратырга мөмкин булачагын да белдерә• һ. б. һ. б.
Ш. Усмановның гражданнар суыншы елларындагы хәрби-политик эшчәнлеге Үзәк мөселман хәрби коллегиясе җитәкчеләре тарафыннан югары бәяләнә. Коллегиянең 1920 елның 10 февралендә кабул ителгән карары нигезендә. Республиканың революцион хәрби советы исеменнән Ш. Усманов суыншчан тагар гаскәрләренең беренче оештыручысы һәм фронтларда дан казанган 1 иче татар бригадасының элекке комиссары буларак, сугышчан шәхси батырлыклары һәм бригаданың сугышчан хәрәкәтләре белән оста җитәкчелек иткән өчен алтын сәгать белән бүләкләнә39 40 41... Соңрак күренекле татар язучысы һәм җәмәгать эшлеклесе булып танылган Шамил Усманов үзенең легендар хәрби хезмәт юлын әнә шулай башлап җибәрә. Бу талантлы хәрби оештыручы, батыр сугышчы, ялкынлы комиссар — үзенең рухи туганнары Дмитрий Фурманов, Аркадий Гайдар кебек талантлар белән бергә — гражданнар сугышы елларында шундый данлы юл уза. Соңрак ул үзенең бу юлда үткәннәрен укучыларыбыз тарафыннан яратып укыла торган хикәяләренә һәм повестьларына нигез нтеп ала.
39 САҮДА.