«ЧУЛПАН»-БЕРЕНЧЕ СОВЕТ ГАЗЕТАСЫ

«Правда» газетасының 1918 елгы 17 август санында «Кем жиңәр?» исемле бер мәкалә басыла. Авторы — Ярославский, күренекле дәүләт эшлсклесе һәм танылган галим. Үзенең әлеге мәкаләсендә ул революция нәтиҗәсендә ирешелгән казанышлар белән горурлана. Советлар Россиясендә яшәүче халыкларда яңа. социалистик эчтәлекле әдәбият, культура үсүен күреп куана. Һәм. шул хакта сөйли торган мисалларның берсе рәвешендә. «Чулпан» газетасын телгә ала. Бу киңнәрдә «Чулпан>ның чыга башлавына нәкъ җиде ай тулып килә иде.
Мәгълүм булганча, «Чулпатоның дөньяга килүе икенче бер әһәмиятле вакыйга белән тыгыз бәйләнгән. 1918 елның январь көннәре. Россиянең бетен почмакларында каты көрәшләр. Совет властен урнаштыру һәм ныгыту өчен канлы бәрелешләр бара Әнә шундый авыр көннәрдә. 1918 елның 5 январенда, Пстротраднын Таврида сараенда учредительное собрание ачыла. Ләкин ул озак эшли алмый Яшь Совет хөкүмәтенең декретларын танудан баш гарт каннан сон, учредилканын контрреволюцион асылы ачыктан-ачык фаш ителә. Большевиклар һәм башка сут депутатлар эшче халык ихтыяҗларын үтәргә теләмәгән бу собранисне ташлап чыгалар. Атар арасында күренекле татар революционерлары Мулланур Вахитов белән Галимжан Ибраһимоя һәм башкорт халкының күренекле җәмәгать әшлеклесе Шәриф Манатов та була.
Шул вакыйгалардан сон күп тә үгми, Милләтләр халык комиссариаты каршында ачке Россия мөселманнары эше буенча Комиссариат (Комиссариат по делам мусульман внутренней России) төзелә1. 1918 елның 17 январенда шул хакта В. И. Ленин имзасы белән махсус декрет чыга Комиссариатның председателе игеп тагар чаткының турылыклы улы Мулланур Вахитов, аның урынбасарлары итеп Галнчжан Ибра- һнмов һәм Шәриф Манатов билгеләнә. Икенче көнне үк. 1918 елның 18 январенда. Петроградта Комиссариатның басма органы — «Чулпан» газетасы чыга башлый' «Правда» «Чулпан»ны интернационализм рухы белән сугарылган социалистик тазетв. дип атый һәм анда күренекле тагар язучысы Галнмжан Ибраһимоя та эшләячәген аерым билгеләп үтә4.
Минем алда «Чулпан» газетасы саннары тегелгән подшивка Төсе уңган кәгазь, .„желай тетелеп айчан тарап тарафлар. К»«1 2Р <<"“"Р“ ертылил-тетелеп «<■■»« Mena ..тетелм., бере.че саам Ал|« бата. рус I»» ч.ар телааренаа -ь.м.ш.. ... Лпеенаа ..«Та лееп.соцналкетпн«е“'« лапраеле «жекмагме аа алаби е, a
СОИИалкстлар .ате.а.м. »»ia« сутлар >ш« Шула. у. Шиан» тел»,
юналеш һай >и.<а,ларии шаша Лаи. "акала ypnanaraipaaaru. Әлеге аажшижа
Д,,П • Пяет'.тастенык декретлары Рус теленка ЛЪскау 1967 ел 361 бит.
2 191" е.!н“. м"рт ае'-' --------------------------------------------------------------------------------
ркетаа Петербургем Масх.уч еу« 13 саны»»., башлан. .Чул.......................................... а. -Чжжауаа
Ул соңрак Уа,к аалселнап ...«керн.™ һ>« татар-башкорт коаааасирка.аа
1С*ЛаПраеда» гааетесы- 1916 ел. 33 анаара
күренгәнчә. «Чулпан» мөселман халыклары арасындагы бөтен демократик көчләрне Совет властен ныгыту өчен көрәшкә тупларга тиешле газета була. «Чулпан» үзенә хәбәр җибәрүчеләрнең Совет платформасында торуларын шарт итеп куя һәм редакциянең тоткан юлын: «...Үз көче белән көн итүче халыкның иктисади коллыктан камил азат ителүе... мәркәздә дә. урыннарда да бөтен хакимиятнең эшче, солдат һәм авыл халкы шуралары кулында булу»ы өчен көрәшү дип билгели.
«Чулпан» ил тормышы белән яшәде. Анык һәр санында диярлек Совет власте өчен актуаль булган эчке һәм тышкы политика мәсьәләләренә киң урын бирелде. Ул һәр вакыйгага эшче, крестьян халкы интересларыннан чыгып сыйнфый бәя- бирде. Совет хөкүмәтенең политикасын эзлекле яклап, анлатып килде.
Баштарак Комиссариаттагы күп төрле эшләрне дә. «Чулпан»ны чыгаруны да югарыда исемнәре күрсәтелгән өч кеше алып бара. Газета редакциясендәге йөкнең ин авыр өлеше исә «Чулпан»нын беренче редакторы Галимҗан Ибраһимов өстенә тешә. Беркадәр вакыттан соң, Үзәк татар-башкорт комиссариаты кушуы буенча. Галимҗан Ибраһимов Псковка бара һәм биредәге мөселман солдатлары комитетын тулы составы белән (барлыгы II кеше) Петроградка кайтырга күндерә1. Комитет членнары арасында татар халкының күренекле революционерлары Иосыф Ибраһимов. Һади Кильде- бяков. Минһаҗ Коновлар да була. Алар килгәч, редакциядәге эшләрне җиңеләйтергә һәм киңәйтергә мөмкинлек туа. Газетаның авторлар коллективы да торган саен тулылана, күбәя бара.
«Чулпан» битләрендә ул вакыттагы күренекле тагар һәм башкорт революционерлары актив катнашып киләләр. Анда без Дулат-Али. Салах Атнагулов. Мостафа Сөбхи. Фатих Сәйфи-Казанлы, Һади Кнльдебяков. Шәриф Манатов кебек революционерларны һәм журналистларны күрәбез. Газетада Үзәк татар-башкорт комиссариатының председателе Мулланур Вахитовның күп кенә мөрәҗәгатьләре һәм башка материаллары урнаштырыла. «Чулпан»ның һәр санында диярлек газетаның редакторы Галимҗан Ибраһнмовның тирән эчтәлекле мәкаләләрен очратырга була. Имзасыз яки псевдоним астында чыккан материалларның да күбесе Галимҗан Ибраһимов яки Мулланур Вахитов тарафыннан язылган булыр! а тиеш.
Эшче һәм ярлы крестьян халкы интересларын актив яклаучы булганга, «Чулпан» тиз арада зур популярлык казана. Газетаны күбрәк җибәрүләрен сорап. «Чулпан» редакциясенә. Үзәк татар-башкорт комиссариатына һәм башка үзәк органнарга күп кенә хатлар килә. Архивларда хәрби оешмалардан килгән мөрәҗәгатьләрне бигрәк тә еш очратасың. Мәсәлән, Бөтенроссия Үзәк Башкарма Комитеты нәшриятының хәрби бүлеге 1918 елның 12 ноябреннан үз карамагына җибәрелә торган «Чулпан» газетасын 5.000 данәдән 10.000 данәгә җиткерүен сорый. Газета хәрәкәттәге армиягә җибәрелергә тиеш була -.
«Чулпан'да басылган мәкаләләрне халык арасында агитация-пропаганда эше алып баручы партия һәм совет хезмәткәрләре дә көтеп алалар. Бу турыда 1918 елда Казан губерна мөселман комиссариатында эшләгән, хәзер персональ пенсионер Латыйф Го- мәр кызыклы гына бер эпизод сөйли3 4 5.
«Чулпан»да басылган материаллар, ул материалларның эчтәлеге һәм характеры турында күп һәм озак сөйләргә булыр иде, Без исә газета зшчәнлегендәге кайбер моментларга һәм безнең карашка аеруча әһәмиятле күренгән аерым мәсьәләләргә генә тукталырга уйлыйбыз.
1918 ел шартларында контрреволюцион учредительное собраиненең чын йөзен фаш итү бик кирәкле һәм мөһим мәсьәлә санала иде. «Чулпан» газетасы бу юнәлештә зур эш башкарды. «Учредительное собрание куылды һәм куылырга тиеш иде. Чөнки ул халыкка ип кирәк булган декретларны кабул итмәде»,— дип язды. Г. Ибраһимов үзенең «Сайлаучыларта хисап урынында» исемле мәкаләсендә.
Совет дәүләтенең башка типтагы барлык идарәләрдән чагыштыргысыз өстен бу-
3 I Ибраһимов Бөек Октябрь революциясе һәм пролетариат диктатурасы. Казан.
4 Р. Нафигов. Мулланур Вахитов. Таткннгоиздат. Казан. 1960. 130 бит. (Рус телеңдә.)
5 J1. Гомәр. Әдип ҺӘМ көрәшче, Галимҗан Ибраһимов турында истәлекләр. Татарстан китап нәшрияты. 1966 ел. 185—187 битләр.
,yU h.« аны, гына «,„а, ,аакым с,
шуааа у. pm б.ре„.,е [а„н1рин1;. , Саш,ааи
“ мг» <(> ■ һам «аааа aya ana ааааиаар Соаа. ваас.таа ашаш, аиаа аешаг ааааренен уа ....... анааау „е с„„, fcp„„
асарстларын ,ааар уалааа «„«„а „у Һ1И „„ би1аа 6at,upup ,u,lp),„ .Чулп... уалап аһама.але бурычм „„„ иа<аа.,а.„раа
«налет,» билгеаау«- .Чулп.н.аа „„„ һаи Го„г ор1аи,ары <Пр.а-
да» Һам «Известия» газеталары зур ярдәм күрсәттеләр «Чулпан» редакциясе, бу газеталардагы хәбәрләрне тәржемә итеп барды, аларны татар һәм башка терки халыклар- ♦ га җиткерә килде_
«Чулпан» большевиклар партиясенең һәм Сопст хекүмәтснен милли политикасын. < бигрәк тә анын тынычлык һәм халыклар дуслыгы иле булуын һәрвакыт яктыртып- -2 күрсәтеп барды «Империализм, халык революциясе һәм милләтләр хокукы» исемле < имзасыз мәкаләдә ачыктаи-ачык болан диелә: «Социал-демократ большевиклар мил- u ләтләрнсн аерым үзләре теләгәнчә торуларына бервакытта да каршы килмәделәр. £ килмәячәкләр. Бу эш аларга тугры да килми . Милләт ягыннан кешене кысуны, кеше- О не шул яктан берсен югары, берсен түбән куюны алар бервакытта да ихтыяр итәчәк түгелләр»6 7’. Чөнки, диелә анда, әгәр дә бер милләт икенче милләттән өстен куелса. ул вакытта эшчеләр арасында дошманлык туачак һәм бу —эшче сыйныфы файдасына 3 каршы бару булачак.
«Милләт ягыннан кысылудан куркырга Керенский... заманында урын бар иде. ~ Октябрь революциясеннән сон инде милләт ягыннан курку бик гаҗәп эш'» — ди «Чул- . пан», буржуаз газеталар йогынтысында икеләнүчеләргә, шикләнүчеләргә мөрәҗәгать < итеп. Газета барлык милләт эшчеләрен һәм крестьяннарын буржуазиягә каршы көрә- шергә чакыра, халыклар арасындагы дуслыкнын һәр милләткә дә бик кирәк булуын 2 күрсәтә: «Без, төрле милләттәге ярлылар яклы кешеләр, бер беребезне аңлаша алма- ' сак, Россия эчендәге капиталистлар, шунпрдан оста файла итеп, төрле милләт вә төр- ♦ ле милләтнең байлары бергәләшеп, тагын безне кол итәрләр»’. я
Шулай итеп. «Чулпан» илебездә Совет властсиыи җинсп чыгуы өчен пролетар ° интернационализм принципларын тормышка ашыруның ни кадәрле әһәмиятле булуын “ тирән төшенде, бөтен дөнья хезмәт ияләренең көрәшенә теләктәшлеген белдерә килде rt һәм аларны социализм идеяләре өчен көрәшкә туплашты.
«Милләт Һәм сыйнфый көрәш» исемле теоретик планда язылган редакцион мәма- х ләдә дә милли мәсьәлә һәм сыйнфый көрәш турында дөрес марксистик караш алга = сөрелә. Октябрь социалистик революциясеннән сон «...һәрбер милләтнең диярлек бур- * жуазиясе. милләт пәрдәсе астына качып, эшче вә авыл халкына каршы көрәш баш- . лады»,—ДИП яза газета. «4y.iri.ni> татар буржуазяасеяан W шушы ук метолны кулланып, үз хакимлеген саклап калырга омтылуын һәм аның милләт турында бөтенләй кайгыртмавын фаш итә Бу көннәрдә халыкларны мылет буенча түгел, а балки сыйнфый яктан карап аерырга кирәклеген, нлдә барган көрәшкә нәкъ менә шул күзлектәй чыгып карарга кирәклеген «Чулпан» аеруча басым ясап лялата.
«Чулпан», ил тормышыннан алынган конкрет мисалларда, татар буржуазиясен һәм анын «Ил», «Корылтай». «Алтай» кебек рупорларын ачы фаш итте, «ларга каршы каты ндео.нггик көрәш алып барды Бу • Советла» М«үии«ет Коммунистлар партиясенең милли программаны тормышка ашыру юлындагы практик эшләрен як тырту. аеруча автономия мәсьәләләрен анлягу зур әһәмияткә ия иделәр Бүген, реензб- ликабыз хезмәт ияләре Татарстан Автономияле Совет Социалистик республикасының 50 еллыгын каршыларга хәзерлә................................................................
милли автономия төзү өчен барган көрәш тарихыиып беренче адымнарын искә алу урынлы булыр дип уйлыйбыз.
Милли автономия төзү мәсьәләсе влекке изелгән халыкларның барлык катлаум»
1 Бу турыла ул вакы ЛЫП Л11ЛӘГ.П1, . .1ҢГ.1ННӘ1 Максуд та хәтер: • 111 нәшрияты I9M> HI » «Чулпан» газетасы
7 Шунда ук.
рында диярлек зур кызыксыну уятты. Бу — анлашыла торган нәрсә, билгеле. Партиябез һәм яшь Совет хөкүмәте дә бу мәсьәләгә житди игътибар бирделәр.
Совет автономиясе тезү эше илебезнең барлык почмакларында диярлек милли буржуазия белән каты көрәш шартларында барды. Татар буржуазиясе шулай ук үзенчә автономия өчен көрәште һәм бу_көрәш Октябрь революциясе көннәрендә аеруча кискен төс алды. 1917 елның 20 ноябреннән 1918 елның II январена кадәр Уфада эчке Россия һәм Себер мөселманнарының «Милли мәҗлесе» җыелды.
Күпчелеге буржуазия вәкилләреннән торган «Милли мәҗлес» Идел һәм Урал буендат ы территориядә автономияле штат төзү турында карар кабул итте, һәм шул карарны тормышка ашыру өчен аерым коллегия дә төзеде. Билгеле, «Милли мәҗлес» буржуаз автономия төзү турында уйлый һәм Совет хөкүмәте игълан иткән үзбилгеләнү принципларын үз файдасына әйләндермәкче була иде. Совет һәм мөселман революцион оешмалары бу милли автономиядә хөкүмәт башында эшче һәм крестьян вәкилләре торырга тиеш диделәр һәм шул максатка ирешү өчен кискен көрәш башлап җибәрделәр. Бу көрәштә Үзәк татар-башкорт комиссариаты һәм «Чулпан» редакциясе актив катнаштылар һәм хезмәт ияләре арасында армый-талмый анлату эше алып бардылар. «Чулпаи»да бу мәсьәлә буенча күп кенә мәкаләләр урнаштырылды. Галимҗан Ибра- һнмов тарафыннан язылган «Федерация, туфраклы мөхтәрият һәм шуралар хакимияте», «Идел-Урал җөмһүриятендә хакимият мәсьәләсе», «Туфраклы мөхтәрият хакында» исемле һәм башка күп кенә мәкаләләрдә бу мәсьәләләргә принципиаль бәя бирелә, татар буржуазиясенең планнары фаш ителә Милли автономиядәге хакимиятнең кем кулында булу мәсьәләсе «...безнең өчен зур, гадәттән тыш зур. яшәмәк яки үлмәк дияр дәрәҗәдә зур бер мәсьәлә...» дип язды Галимжан Ибраһимов.
Башка кайбер урыннардагы кебек үк, «безнең булачак җөмһүриятебездә дә үз буржуазиябезне җимереп, изеп читкә ыргыту өчен, үз өлкәбездә хакимиятне эшче, солдат вә ярлы авыл халкы кулына бирү өчен» кан түгәргә килү ихтималы барлыгын газета алдан ук кисәтеп куйды. 1918 ел башында контрреволюцион татар буржуазиясе тарафыннан «Болак арты республикасы» төзергә маташу бу кисәтүнең бик урынлы булуын тагын бер кат раслады.
Шушы катлаулы көннәрдә «Правда» газетасы Совет хөкүмәтенең (Үзәк татар- башкорт комиссариаты катнашында эшләнгән) «Татар-Башкорт Совет республикасы» төзү турындагы декретын бастырып чыгара. Башка дәүләт эшлеклеләре белән бергә. Мулланур Вахитов. Шәриф Манатов һәм Галимжан Ибраһнмовлар кул куйган бу документ рус һәм татар телләрендә «Чулпан» газетасында да басыла. Буржуазия тарафыннан алданган яисә икеләнүче гади халык массаларын Совет власте тирәсенә туплауда бу документның зур әһәмияте булды. Ул «Болак арты республикасын» тизрәк таратырга ярдәм итте. Соңрак танылган татар большевигы Камил Якубов бу декретны татар буржуазиясенең тамыры киселүе белән чагыштырды.
Билгеле булганча, Идел һәм Урал буенда гражданнар сугышы башланып китү сәбәпле, Татар-Башкорт Совет республикасы проектын тормышка ашыру эшләре тоткарланып тора. Соңыннан, татар һәм башкорт хезмәт ияләренең үз теләкләре буенча, һәр ике халык әчеп аерым автономияле республикалар төзелә.
Кыска гына күзәтүдән дә урыннарда Совет властен урнаштыруда, татар, башкорт һәм башка төрки халыклары арасында социализм идеяләре таратуда «Чулпан» газетасының зур роль уйнавын күрергә мөмкин. Дөрес, хәзерге көн күзлегеннән чыгып караганда, газетаның кайбер мәкаләләрендә аерым житешсезлекләр. баштарак сул эсерлар политикасына карата берникадәр иллюзияләр чаткысы күрергә мөмкин. Ләкин катлаулы бөек революция көннәре күзлегеннән караганда, ул моментлар тулысынча анлашыла һәм газетаның, гомумән алганда, Коммунистлар партиясе платформасында торуын күрергә комачаулык итмиләр.
Сүз уңаеннән шуны да әйтергә кирәк, «Чулпан»да басылган мәкаләләр тарихи яктан бик әһәмиятлеләр. Кызганычка каршы, бу газета әле тиешенчә өйрәнелмәгән. Аны төрле яктан өйрәнү, тикшерү бу катлаулы һәм данлы елларда рус булмаган халыклар арасында Совет власте урнаштыру өчен бар:ан каты көрәшне тулырак ачыкларга. һичшиксез, ярдәм итәчәк,
Р. ХӘИРЕТДИНОВ. тарих фәннәре кандидаты