ХУҖИДА ҮСКӘН БАТЫР

Беренче адымнар
вылның МТСка якын булуыннандыр. Хуҗида әүвэл-әүвәл- дән
механизаторлар күп иде. Күрше-тирә колхозларда тракторчы,
комбайнчы кем — барысы Хуҗидан. Иртә яздан чара көзгә кадәр алар
басуда, я кышын ремонтта.
Очраганда тешләре генә ялтыраучы бу абыйларга карап, Дамир —
ундүрт яшьлек үсмер малай — кызыгып кала. Бик еш кына: «Тау хәтле
шул комбайн ничек кешегә буйсына, да, җилгәрә дә? Бу Таһаветдин абзыйлардагы баш миндә торган
иде. Шундый уйлар аны сигезенче класстан соң
Чаллыга, авыл хуҗалыгын механикалаштыру училищесына алып
килде. Аның бу эшен әнисе дә хуплады. Яшерен-батырын түгел,
елларның авыр вакыты иде әле ул чакта Тамакның туйганчы икмәк, өснең юньле кием күрмәгән
чагы. Ә алар бер әнисе эшләгәнгә өч кеше — абыйсы Мияссәр, әбисе, ул — Дамир — кашык
күтәрәләр. МТСта эшләүчеләр исә җиргә нык басып яши: икмәген дә. акчасын да мул ала. Дамир анда
тагылма комбайннарның төзелешен, эшләү принципларын җентекләп өйрәнде. .
1952 елның язында кулына «Комбайнчы» дигән таныклык алып. Теләче Тамак МТСына кайтты.
Аны тәҗрибәле комбайнчы Таһаветдин Шәмсетдиновка ярдәмче комбайнчы итеп беркеттеләр.
«Тере» комбайн янына кулына ачкычлар тотып килеп баскан Дамир башта шик-шөбһәгә тәште; «Менә
сиңа, мә! Училищеда «С-6». «Коммунар» өйрәндек. Ә бу «С-4».
Әмма Таһаветдин яшь егетнең техникага хиреслеген тиз абайлады. Аңа «С-4»нең серләрен
төшендерде. Урып-җыюга керешкәндә, аларның кыр корабы инде сәгать механизмы кебек эшли иде.
Менә беренче адымнар, беренче сынаулар. «Урожай» колхозы (хәзерге «Игенче») кырлары.
Штурвалда — Таһаветдин. Аның артында Дамир. Ул күзләрен иптәшенең кулыннан алмый, аның һәр
хәрәкәтен күзәтә, нәрсә эшләвен күңеленә сеңдерә. Дамирның бирелеп карап торуын сизгәндәй,
берничә тапкыр әйләнгәч тә, Таһаветдин артка таба б орылды һәм:
— Помкапитан, курыкма, бас әле штурвал артына! — дип кычкырды.
Штурвал, штурвал, штурвал аның кулында! Мең дә бер төрле нурлар белән нәкышләнеп,
диңгездәй дулкынланып утырган арыш басуы өстеннән күз яуларын алырлык тизлек белән агучы
рәшә тасмасы, күгелҗемләнеп торган урман буйлары, зәңгәр күктә уктай атылган тургайлар,
күрәсезме?! Кеше беренче тапкыр кулына кыр корабы штурвалын тота! Олы, мактаулы тормыш
юлына беренче тапкыр аяк баса! Ә куллар нык һәм ышанычлы күренә. Әнә ич, изге, хәерле сәгатьтә
дигән кебек, Таһаветдин абыйсының да күзләрендә шатлык, сөенеч нурлары балкый—
ничек үзе ура да, суга
булса, ә?» дип уйлана
алар. Кояш белән ярышып зшләделор; аннан лс~ , ’ • -ГЬ,П*Р
Атналар буе -чесе дә салам копннтелемдә
«окм п«««Р«и«р hop 6уц, и„„т ,0.6.„11И „„
һ.рк..,. .р„_ ,яс и 1Л„
У-Ү д.м>„ .... 6_, „ ф..,„ы 6увдр
.....................6“л,« .,р.„т„ М7
Ь.. Ворош.ло. ррноны Ь,р~«. ,р— VWY
Таһааетдиниың үзенә ничек булгандыр, әмма ттың ярдәмчесе Д.мир Ә.м. -ов-ә 16 яшьлек егеткә, бу
җиңү елга таба очу ечеи канат куйды. Оч чына!..
Урып-җыю тегәлләнеп, МТС гадоти уз тормышы белән яши башлаган гына иде. Чаллы
механизация училищесында укырга кеше кирәк икән, дигән сүз таралды. Дә- ф мирның тагын да
укыйсы килә иде. Тик ул МТС директоры С. Петров янына кереогә s шикләнеп йерде. Әмма
соңыннан тәвәккәлләде. Директор сүзне кыска тотты:
— Син инде законлы комбайнчы, таныклыгың бар, укыганын җитәр. Бездә само- учкалар да
бар бит. Гарәфи абыйларны әйтем. Әнә шулерны таныклык алган ком- > байнчы итәргә кирәк безгә,—
диде
Бу сейләшүдән соң озак үтмәде, директор ниндидер курска укырга китте, аиың п урынында баш
агроном Г Шәрәфиев калды. Директор тәмьдиме буенча ул. укырге к җибәрергә дип, Гарәфи аганы
чакыртты, тик тегесе алай-болай боргалана инде олы- в гайдым, семьядан башка яшәве авыр,
булдырып булмас, дигән терлә сәбәпләр ки- 5 терә башлый. Бу сейләшүдән соң яшь агроном
Дамириы чакыртып алды
— Барасыңмы?
— Китом!
...1953 елның октябрь аенда егет яңадан Чаллы авыл хуҗалыгын метоникалашты- ру
училищесының ишекләрем ачып керде Тырышып, бетой күңелен биреп укыды Дамир. Менә 1954
елның 5 апреле, Бу кенне ул, барлык имтизаинәрны бары тия «5»легә генә биреп, «Механик-
комбайнчы* аттестаты алды. Ул яңадан Т Тамак МТСына кайтты. Аңа Таһаветдин комбайнын
бирделәр. (Ә Таһаветдин үзе бу вакытта Чистай авыл хуҗалыгы техникумында укый иде.) Ремонт
узел методы белән үткәрелсә дә, Дамир комбайнның һәр узелын, частен үзе яңадай карады,
тикшерде, тозекләндерде.
Комбайнга местәкыйль утырган бу кемнәре әле дә исендә Дамирның. Ул вакытта әле аеры уру
дигән ысул нэн иде. Барлык иген турыдән-туры урыла. Чык тешмен коинорне иртән дә, кичем дә
ургычның ияртүче валына юеш үлән урала, ургыч тыгыла, аел кыза, күп очракта сына. Шушы
бәладән комбайннар ему очрагы да булмады түгел, булгалады.
«Нишләргә? Моннан ничек котылырга?»
Урам аша гына яшәүче күршесе Габдрәфыйкны да бу мәсьәлә борчый ул да комбайнчы.
Тырышкан таш ярган дигәндәй, бергәләшеп уйлаштыргач, әмәлен дә таптылар. Авыш
транспортерның ияртүче валы белән иярүче валы арасында фәи.рдаи Х.ЛГ.Л УО.Л.рл.УЫМ
Ь, — 6— —
ды. Икенче елны ул фанерны калайга алмаштырдылар.
Алга сикереп булса да, әйтеп үтик: коиструкторпяр дя авыл рец-оиал-зетор- М»ни»,орл.р..и..м 6,
—шш оз.лл.-мй ..лолл«р™м»».» <>’ ’• у—
■СК-3-, «СК-4. .о.бвйкиар. үргым.л. бу «•*«-<-• Г* -у." -.'•Ом*.
..... ............... Кыр .ср^м „л.рч...«. SK-.- •>»>» *. Д—Р
Ь.р^л.л.лл. алмас. «, <.зо— Р -—*•
тәмамлады: 587 гектар мәйданны урып-жыиды.
1955 ел д. шулай киеренке хезмәт белы- үтте Бу елны Да-ир герлетел туй есеп, ?зе кебек ук уңган
кыз Хеки в болей тормыш корып жнберде
Икесе дә уңган булып
Тырышкан таш ярган
ХУЖНДА VCHOU НАТЫИ
Ватан солдаты
1956 елның көзе аеруча явым-төшемле булды һәм урып-җыю озакка сузылды. Шундый
көннәрнең берендә Дамирга повестка тоттырдылар. Ул, комбайн штурвалыннан төшкәч, ял да итә
алмады, Совет Армиясе сафына китте.
— Әйбәт яшәгез, өч ел тиз үтәр, менә әйләнеп тә кайтырмын,— диде ул, Хәния, әнисе, әбисе
белән саубуллашып. Аннары бишектә яткан бер айлык кызы, әле бердәнбере, кадерлесе Әлфияне
алып сөйде.
...Механизатор булгангамы, әллә, кем әйтмешли, бәхете шуннан булгангамы, ул тагын тимердән
аерылмады: танк частена эләкте, Приморье краенда хезмәт итте, бер ел механик -водительлеккә
укыды.
Әмма, кайгы агач башыннан йөрми, адәм башыннан йөри, ди бит халык. Бер көн шулай, танк
йөртергә өйрәнү занятиесеннән кайту белән, аңа телеграмма китереп тоттырдылар. Бер мәлгә күз
аллары караңгыланып китте Дамирның. Телеграмма блаикасындагы хәрефләр сикереште...
«Кызыбыз... үлде».
«Кайтып җитеп булмас, ерак, мин кайтканчы күмеп куярлар. Аннан, мин кайтып кына терел теп
булмый. Нишләргә соң?»
Башта әнә шундый чуалчык уйлар кайнады. Кайгысын взвод командирына — өлкән лейтенант
Михаил Тюкинга сөйләгәч кенә җиңелрәк булып китте Дамирга. Кече күңелле Тюкин Дамирның
кайгысын үзенекедәй кабул итте, аны ничек тә оныттырырга теләп, ярдәмчесен эш белән күмде.
Үткән көннәр, искән җилләр әкренләп күңел ярасындагы җөйләрне төзәтә башлады.
Курсантларны өйрәтү белән тулы көннәр бер-бер артлы үтте. Кинәт взвод командиры авырып,
операциягә керде. Аннары, терелгәч, ул хәрби Академиягә укырга китте. Дамир, хезмәт срогын
тутырганчы, взвод командиры вазифасын башкарды.
Армия сафында ул үзлегеннән укып, беренче класс механик -водитель таныклыгы алды.
Киеренке хезмәт еллары
Акрын гына яңгыр сибәли. Авыл урамы буйлап кулына чемодан тоткан сержант атлый. Аны
шунда ук танып алдылар.
— Дамир абый, Дамир абый кайта!
Койма ышыгында уйнаучы бала-чага, әнә шулай дип кычкыра-кычкыра, Гаүһәр ападан сөенеч
алырга йөгерде. Менә капкадан җилдә шактый каралган йөзле, чәчләрен бәс сарган әнисе,
күзләреннән шатлык нуры бөркеп торган Хәния йөгереп чыктылар:
— Исән кайттыңмы, улым!
— Дамир!..
Хәния артык сүз әйтә алмады, иртән үлән яфраклары очыннан тамам-тамам дип торган чык
тамчылары кебек, күзләрен яшь пәрдәсе каплады, теле көрмәләнде
— Тәненә нидер чыкты... Больницадан алып кайтканда, салкын тиде... Мин, мин генә... гаепле!
Кавышу шатлыгын кинәт моңсулык күләгәсе каплады Дамирның да тамак төбенә ниндидер төер
утыргандай булды. Ул читкә карады һәм тирән итеп сулыш алды да:
— Ярар. Хәния, әнкәй, үлгән артыннан үлеп булмый Үзегез ничек яшәдегез соң?
— Әйбәт, тик әбиең генә сукырайды.
— Шулаймы? Кызганыч! .
Өйгә керделәр. Койкада бөгәрләнеп утырган әбисе бик кызганыч тоелды Дамирга. Авыр сугыш
елларында әнисе көне-төне сарык фермасында эшләп йөргәндә, аны тәрбияләп үстергән әбисенең
күзләре күрми!
«Докторларга чурсетерга „о,«|. _ „„„ д„„
"•" <..а« булган „ ул. ебие.и ....„, *„.6y,.„ ррфрр
арачлар ол.р.ц-а карг. ...,роы.„„,р д.мир „„„„ .,,, 0„.о.а„ уң мш„ „.ш П лшчооч М.фртта at, ,.,ер д, а1аи
рр д„ис_„
“““' Лили. г.л m .лдыик.и ,.шм„, д,„ .,ppW
белән әбисенең җыерчыклар сырган битен сыйпый, иркели. *
...Армиядән кайтып, 10-15 к.и үткәч. 1959 елның 9 ноябреида Дамир үзе = эшләгән МТСка
юнәлде Бу вакытта МТСл.р PTC ит.п үзгәртеп корылган тевника 5 колхозларга сатылган иде РТС
директоры — шул ук С П. Петров Дамирны ул җылы J каршылады Исән-имин кайтуы белән котлагач
та слосарь-монтежчы эше reeve— = ипе. Кышны автомашина, комбайн моторлары, ремонтлап
үткәрде Дамир
„1960 елның урак әсте якынлашып килә иде. Филиалга (ул вакытта Т Тамам "" РТСы Сарман
РТСының филиалы итеп калдырылган, элекке Ворошилов районы бе- $ терелеп, аның бер елеше
Минзәләгә, күлчелек хуҗалыклар Сарман раионыиа ку- 2 шылган иде.) Сәмәкәйдән »Авангард»
колхозы председателе елардай булып килгән Еларлыгы да бар. Урып-җыюга санаулы кеииәр
калып бара, ә колхозның үз комбайнчылары җитми. МТС вакытында бу үзен сиздермәде Килделәр
де зшләп кит- ♦ теләр. Ә хәзер, техника үзеңдә булгач, үз кадрларың кирәк
Филиал директоры Хәйдәр Сафии Хуҗи егетләрем чакыртты. Менә алар — Дамир. Габдрәфыйк,
Әсгать. Хәииянең абыйлары Мәҗит һәм Шәрифҗа- — директор “ кабинетында -Авангард» колхозы
председателе Җаббаре» сандугач булып сайрый _
Хуҗи егетләре ул елны сәмәкәйлеләрнен бармак белән генә санарлык комбайнчыларына эшләп
тә күрсәттеләр күрсәтүен Дамир 497 гектар, Габдрәфыйк — 495, Мәҗит 517 гектар мейданиың
игеннәрен урып-җыиды Ә Сәмәкәи комбайнчылары 200—300 гектардан арттыра алмадылар.
...1961 елгы урып-җыюда да Дәмирга үз колхозында зшләрге туры килмәде «Чулпан»
колхозында яңа гына председатель булып эшли башлаган Хемнр Хеирет- динов. Дамирның күптәнге
танышы, филиал дирекциясенә ярдәмгә комбайнчылар сорап мерәҗәгать итте һәм үзе күптән белгән
Дамир Әсгать һем Шәрифҗа—ы җибәрүләрен үтенде. Бу инде сабан туйлары үткән вакыт иде
Комбайннарны ремонтлап бетереп булырмыТ — Егетләрне әнә шул борчыды PTC директоры Ә
Мехегдииов тизрәк зшкә керешергә кушты мен» алар «ол.оз паркында. Комбайннар шул чаклы бетчеи
Дамир үз «бәхетенә. элеккәи комбеВюхы. агач терәүләр белән ныгыта-ныгыта, кеч-xan белен PTC
ихатасына алып кайтты Озак та үтмәде тырыша торгач булды тагын егетнең комбайны «ырга
чыгарга езео -до ииде. һәм ул бу юлы да сынатмады Иптәшләре де Дамирдан ч.ль ш-ады Агар урып-
җыюның ИҢ кызган кәниәрендә сафка басып. 10 кенд. 2 иомба-га 540 гектар тә- кыр корабы штурвал.
әллә ниләр вәгъдә итә, егетләргә -кармак» сала. Сүзгә
Сафин да кушыла.
— «Мәгариф, колхозында, гомумән безнең зонада -омбайнчыпар җитә, күрше- $
ләргә ярдәм кулы сузыйк, егетләр! Алар ипие — безнең ипи. ил ипие бит.. -
— Бармый булмас, без риза, иптәш Сафин
Хуҗи егетләренең бу сүзләреннән Җаббаровның түбәсе күккә ’-де Ул канатла- " ныл кайтып
китте
земнәрне җыеп суктырдылар
Әмма чип. «рекорд, «уеп и.руч. .О-Х.-И—мр -м.г.риф’ ренең «уңел.»
«ыуынпый Ь»»» Ьр-М" —«—««■ уз.б.здо »ж».. диген н.р.р д. «"бу"
Д—Р" «•
.V, «о„,о,.,ң„« зе.пеу е.б.У <е •.—»» Ч*"" "
рың «уз .пдыид. узе Ууеннеи у.ен 6..М берп-гж «.леи пыр. тасы килми»,
дип уйлый иде ул үзе дә
_Әи. шушы е.ныиг.д.» <о« 1»*» >“•» Л"”"’
___ ..ееч-еашче.. ЬчЛЫП ВШЛӘДТ
Тырыш хезмәт дан китерә
— Артельдә беренче урынны яулаган өчен Дамир Әхметовны кышкы пальто белән бүләкләргә!
— Район комбайнчылары ярышында икенче урынны алган Дамир Әхметовка баян
тапшырырга!
— Районыбыз чемпионы — «Мәгариф» колхозы комбайнчысы Дамир Әхметовка «ИЖ-
Планета» мотоциклы бүләк итәргә!
Соңгы елларда һәр сезон Дамир өчен әнә шулай тәмамланды.
Әйе, тырышып, маңгай тирен түгеп эшләгән хезмәт җимешне мул бирә һәм ул дан китерә.
Хөкүмәтебез Дамир Әхметовиың фидакарь хезмәтен югары бәяләде. Аңа СССР Верховный Советы
Президиумының 1966 ел 23 июнь Указы белән Социалистик Хезмәт Герое исеме бирелде.
* * ♦
Былтыр, сентябрь ае ахырларында, колхозларда инде тары, карабодай кебек соңгы
культуралар уңышы да бураларга салынган, игенче инде бер кавым киң сулыш алган көннәрдә,
Сарман урамында очраттым мин Дамирны. Әнә ул, гади кепкасын бераз кырынрак салып, хром
итекләрен елтыратып, район авыл хуҗалыгы идарәсенә таба атлый. Ерактан ук елмаеп килә.
Укырга китеше икән. Казанга, авыл хуҗалыгы институты янындагы 6 айлык курсларга, колхоз-
совхозларга кече командирлар әзерләү мәктәбенә. Әмма күңеле әле һаман шик -шөбһәдән арынып
бетмәгән кебек.
— Булмас ул, малай, миннән андый кеше, командир дигәннәре, чыкмас. Эш кушарга
өйрәнгәнмени мин?.. Аны эшлә, моны эшлә, дип кешегә ничек әйтәсең?- Ярый ла барысы да үзе
белеп эшли торган җиргә эләксәң. Укып бетергәч диюем- Эшне үзең, үз кулың белән эшләүдән дә
рәхәте юк инде аның. Әллә ник шунда риза булып ташладым, укырга барырга, дим.— Дамир шулай
дип, Сарман урамын әле нигә таптап йөрүен аңлатты да әйтеп куйды. — Икенче яктан, укымый да
булмый, заманасы шуны сорый бит. Ике-өч елдан комбайнның да әллә ниндиләре чыгар әле— Без
аерылыштык. Ул кызу адымнар белән идарә капкасыннан кереп югалд ы.
Дамир узган ел да үзенең кыр корабы белән күпме «диңгезләр» кичмәде! Көзен җырлап торган
күтәренке күңел, гаять зур һәм кыйммәтле байлык белән тыныч бухтага якорь салды ул. Юбилей
елында Дамир, чын батырларча, алай гыиа түгел, пәһлеваннарча эшләп, бөтен районны гына да
түгел, республиканы таңга калдырды Ул 505 гектардан 9.939 центнер гәрәбәдәй бөртек җыеп алды!
Әнә шулай, кыр корабы белән шаулы да. данлы да муллык диңгезләрен кичкән саен, канатлары
һаман ныгыды Дамирның.
Ә курслардан укып кайткач, «кече командир» таныклыгы белән генә чыгарсалар да. эшнең
зурысын тапшырдылар аңа: Социалистик Хезмәт Герое Дамир Әхметов «Ленинчы» колхозында
партия оешмасы секретаре итеп сайланды.