ҺИНДСТАНГА СӘЯХӘТ

Илебез халыкара хатын-кызлар байрәме — 8 мартны тантаналы рәвештә каршыларга
әзерләнгән кичтә без Шереметьево аэродромында идек. Март башы — безнең киңлекләрдә
елның шактый салкын вакыты. Мәскәү тирәсендәге кырлар, урманнар ак карга капланган,
җәяүле буран себерел тора, ә салкынлык — 15 .
Сәгать тонге уникедә ТУ—114 самолетына утырту башланды. Без, 170 пассажир,
һәркайсыбыз үз урыннарыбызга утырдык. Менә самолетның ишеген дә яптылар. Аннары
турбиналар гөрелди башлады һәм самолет йомшак кына итеп урыныннан кузгалды да очу
кырына юнәлде. Тизлеген арттырганнан-арттыра барып, бераз йөгергәч, җирдән күтәрелеп
китте һәм, куп тә үтмәде, Мэскэү тирәсендәге авыл һәм шәһәрләрнең утларын артта
калдырып, һиндстанның башкаласы Делигэ юл тотты. Без хәзер тугыз километр биеклектә
очабыз. Тизлек—сәгатенә 750 километр, һаваның температурасы 52 салкынлык. Ләкин бу
самолет эчендә түгел, тышта. Ә эчтә җылы, рәхәт. Кечкенә самолетлардагыча, селкетү дә юк.
Әйтерсең, бер җирдә, ойдә утырабыз. Һәм һәркемнең йөзендә шатлык, күңелендә канәгатьлек,
горурлык хисе. Шулай булмый хәле дә юк, чөнки бу гаҗәеп җайлы һәм тиз оча торган самолет
безнең илдә, безнең кешеләр кулы белән төзелгән бит! Әйтергә генә ансат: һиндстанга
беренче булып барган рус сәяхәтчесе Афанасий Никитингә бу ерак араны узу өчен берничә
айлар кирәк булган икән, без аны нибары берничә сәгатьтә үтәчәкбез!-
Мин шулай уйланып барганда, кайсыдыр кычкырып җибәрде.
— Карагыз әле, таулар өстеннән очабыз!
Барыбыз да иллюминаторларга текәлдек. Искиткеч матур күренеш: тирән ярыклар белән
ергаланган бозлыклар, сөңге кебек очлы тау түбәләре яңа чыгып килә торган кояш нурында
ялтырап күзләрне чзгылдыра, ә астарак тиз агышлы тау елгалары күренә. Гиндукуш таулары
бу. Үзәнлекләргә урнашкан әфган авыллары, алар тирәсендә утлап йорүче сарык, кәҗә
көтүләренә кадәр ап-ачык күренә.
Аннары таулар артта калды, тигезлек башланды. Кая карама — анда иген кырлары, сугару
каналлары, бер-беренә бик якын утырган авыллар. Кисәк-кисәк булып яткан яшел «паласлар»
арасында ара-тирә сарылар да куренгәләп кала. Игене инде җыеп та алынган җирләр ул. Һинд-
Ганг түбәнлеге бу — без хәзер Пакистан җирләре өстеннән очабыз.
Тагын байтак очкач, самолетыбыз түбәнәя башлады. Түбәндә Дели каласы. Ак стеналы,
яссы түбәле йортлар. Һаркайда куе яшеллек. Менә нинди икән Һиндстанның башкаласы!
Шереметьеводан күтәрелеп китүебезгә җиде сәгать дигәндә, без Дели аэропортында
идек инде. Ап-ак нарга төренеп яткан җирдән «мәңгелек җәй» иленә килдек тә җиттек.
Самолеттан төшүгә беренче тәэсир иткән нәрсә эсселек булса, икенчесе — чачаклар иде.
Алар шундый күп, әйтерсең, монда бетен үсемлекләр дә чәчәк атып тора, һааасы да бездәгечә
түгел, гадәттән тыш зәңгәр һәм чиста.
Без S00 миллион халык яши торган илдә |җир йөзендәге һәр алты кешенең берсе һинд).
Җире безнекеннән 7 мәртәбә кечерәк булуга да карамастан, Һиндстан- ның халкы Советлар
Союзы халкыннан ике тапкыр артыграк.
Без аэропорттан кунак оенә юнәләбез. Монда ботаилай башка донья. Наркайда тезелеш:
йортлар ремонтлыйлар, юллар төзиләр, әмма техника дигән нәрсәнең әсәре дә юн. Барысын
да кул кече белән зшлиләр. Комны да, ташны да, кирпечне дә корзинкаларга төял, баш
түбәләренә куеп яисә коянтәга асып ташыйлар. Ә кайбер җирләрдә бер рәткә тезелеп
басканнар да тезү материалларын кулдан кулга тапшырып, ягьни «конвейерлап» күчерәләр.
Адым саен диярлек миңа инде күптәннән таныш булган велорикшалар очрап тора.
Транспортның мондый төрен беренче мәртәбә Пекин, Шанхай, Нанкин урамнарында Кытай
Халык Республикасында булган вакытымда күргән идем. Инде менә монда. Делидә дә шул ук
рикшалар. Монда да Кытайдагыдан аз түгел икән алар. Юлдашларымның мондый
транспортны беренче күрүләре инан, шунлыктан аларга гаҗәп тоела. Хәер, сәерсенмәскә
мемкин дә түгел шул: муенына сөлге аскай чал чәчле, шыр сөяккә калган ябык кына карт, япь-
яшь кенә кыз болан егетне утырткан да, җан тиргә батып, велорикша педален әйләидареп
бара. Гашыйклар, моңа һич тә исләре китмичә, бик рәхәтләнеп сөйләшеп, көлешеп, сәйранлык
кылып баралар... Юк, без ияләшмәгән мондый күренешкә! Әлеге карт, мөгаен, гомере буе
шушы рикшасында кеше ташып йөргәндер. Ихтимал, ул бу эшкә күнегел тә беткәндер инде.
Авыр эш, әлбәттә. Карт бик кызганыч. Эмма монысы әле бер хәл. Ә менә велорикша педален
көч-хәл белән әйләндереп, юан, симез әфәнделәрне утыртыл алып баручы яшь кенә
малайлар очраганда йөрәкләр чемердәп, тешләр кысылып китә. Ничек ител шул сабыйны
кызганмыйча утырып бара нкаи ул капкорсаклар! Җитмәсә авыз ерып, малайны ашыктырып
баралар бит әле!
Кызганычка каршы, Дели урамнарында һәм гомумән Һиндстан шәһәрләрендә
велорикшалар әлогә төп транспорт булып торв һәм, гадәттә, аңа байлар утырып йери.
Дөрес, соңгы вакытта моторикшалар (остенә япма куелган өч кәлчәкле мотоцикл)
күренголи башлаган инде башлавын. Алар велорикшаларга караганда тизрәк тә йөри,
уңайлыран та. Эмма алар әле аз һәм гади халык өчен бик кыйммәт.
һиндстан — филләрнең туган иле- Инде
берничә йөз еллар буена алар һиндларга гадел
хезмәт итеп килә. Йөк төяп йөрүдән тыш.
филләрне «шәһәр транспорты» итеп тә
файдаланалар.
Делигә килүебезнең икенче көнендә үк
Джавахарлал Неру һәм Лал Бахадур Шастри
каберләрен карарга бардык. «Кабер» сүзе
һиндстанда башка мәгънә- дәрәк йөри. Эш
шунда, анда мәетләрне күммиләр, бәлки
яндыралар. Мәет янып беткәннән соң, аның
колен елгага сибәләр. Мәрхүм президентларның
да мәетләрен шулай ук яндырганнар һәм янды-
рылган урыннарына мрамор плиталар куйганнар.
Һиндстан халкы үз җитәкчеләрен бик нык хөрмәт
итә. Аларның каберләренә туктаусыз килеп тора.
Биредә һәрвакыт бик күп чәчәкләр була. Без дә
президентлар каберенә чәчәк бәйләмнәре
куйдык. Шунда мин Лал Бахадур Шастри каберен
рәсемгә дә төшереп алдым.
Һиндлар — матур халык. Алар, гадәттә,
зифа буйлы, ачык, мөлаем йөзле, йомшак, нәфис
хәрәкәтле. Безне бигрәк тә һинд кызларының
матурлыгы таңга калдырды Бу өчраклы хәл
түгел. Капитал илләрендә ел саен матурлык
королевасына конкурс үткәрелеп тора. Махсус
билгеләнгән жюри иң матур кызларны сайлап
а ла һәм шул
һинд ирләре дә. хатын-кызлары да
һәрвакыт үз милли киемнәрен киеп йөриләр.
Һиндстанның эссе климатлы ил икәнлеге халыкның киеменнән үк күренеп тора: анда юка,
җиңел киемнәр кияләр. Ирләр, кагыйдә буларак, озын ак күлмәктән, чалбар урынына ак
материя кисәге бәйләп йөри, ә башларында кызыл, я ак яки сары тостәге чалма уралган була.
матурларның матурын җиңүче, ягъни матурлык королевасы дип таба. Минем Австрия, Париж
кызларыннан иң матурын күргәнем бар. Аларның рәсемнәрен, бетен халык күрсен өчен, кеше
күп йөри торган урыннарга ябыштырып куялар. Һәм, әйтергә кирәк, ул кызлар чыннан да матур
була торганнар иде. Ә менә быел матурлык конкурсында дөнья беренчелеген һинд кызы алган
булып чыкты. Алса да гаҗәп түгел, чөнки, инде әйткәнемчә, һинд кызлары һәм гомумән һинд
халкы бик матур халык.
Хатын-кызлар сари урап йери. Сари — биш-
алты метр озынлыгындагы материя. Аны хатын-
кызлар бик оста итеп урынлар һәм һәрвакыт бер
башын иңнәренә салып куялар. Бай хатын-
кызларның сарилары крепдешин яки ефәк, ә
фәкыйрьләренеке гади тукыма. Ә сарилариың
тосләре бик куп торле — һинд хатын-кызлары чуар
бизәкле кием яраталар.
Делидә тормыш һич тә безнекенә охшамаган.
барысы да башкача, үзенчә. Соң бер ярым яки ике
метрлы кыярларга гаҗәпләнмичә момкинмени! Ә
алар Дели базарларында гадәти күренеш. Яки
менә бу полицейскийлар. Безнең милициягә ох-
шамаган бит алар, киемнәре дә. үз-үзләрен
тотышлары да башкача.
Маймыллар да безнең ечен гайре табигый
күренеш. Ә алар Дели урамнарында да, еи
түбәләрендә дә. агач башларында да бик күп.
Хәтта һиндстан парламенты тирәсендә дә бер
кетү маймыл уйнап йорүен күрдек без. Тагын
шунысы кызык: ул маймыллар синең һәр
адымыңны бик җентекләп күзәтеп торалар, берәр
әйбереңне кулыңнан ычкындыра күрмә, кызый
ител, хәзер алып китәргә генә торалар. Кыскасы,
маймыллар тирәсендә саграк булуың хәерле.
Күп кенә маймыллар кулга ияләште- релгән.
Хуҗасы аларның «телеив бик яхшы белә. Әгәр
хуҗа барабан кагып сигнал күренеш, урам
сәхнәсенең бер тере.
бирә икән — маймыллары шундук бик һәвәсләнеп биергә тотылалар яки чын- чынлап сугыша
башлыйлар. Әгәр инде хуҗа я барабан кагып, яисә сүз белән икенче терле сигнал бирсә,
тегеләр хәзер шып булалар, әйтерсең беркайчан да биемәгәннәр дә, сугышмаганнар да.
Маймылларны болан уйнату — Дели урамнарында гадәти
Яки менә тагын безнең ечен шактый сәер
күренеш. Шәһәр мәйданнарының берсенә күп
кенә халык җыелган. Мәйдан уртасында озын
кара чәчле һинд. Ул шыбыр тиргә баткан.
Муенына, хатын-кызларныкы кебек, ниндидер
муенсалар аскан. Өстендә һиндларга хас
булмаган кара кием. Күрәсең, ул кара озын
күлмәк белән киң юбканы башкалардан
аерылып торыр өчен ки- тәндер инде. Шуның
естенә үзе, туктаусыз кычкырып, нидер сөйләнә,
кулларын, аякларын болгый-болгый, җирдә
яткан ящик тирәсендә бөтерелеп йөри. Аннары
ул әлеге ящикны ача һәм, аннан яман ачы сыз-
гырышып, елан башлары килеп чыга. Менә һинд
бер еланны кулына ала. Безнең аркалар
чымырдап куя. Ә һинд, исе дә китмичә, юан буар
еланны үзе ничек тели — шулай бөгә...
Соңыннан белдек, еланнар өйрәтүче кеше икән
ул.
...Делинең үзәк урамы. Анда төрле ма-
шиналар мыж килеп тора, һәм шул ук урамда...
сыерлар. Алар урам читләрендә, хәтта шәһәр
мәйданнарында ашыкмыйча гына утлап
йөриләр яисә күшәп яталар. Кирәк тапсалар,
машиналар кайнап торган
Светофорда нинди ут януында эшләре юк алар- ның рәттән
яткан очракларын бик еш күрергә мөмкин. Алар
халыкка комачаулыйлар, әлбәттә. Әмма беркем дә
ризасызлык белдерми. Алай гына да түгел, җае чык
барлык төрләре дә юл бирә, чөнки һиндстандә да,
хайван санала. Тар гына тротуарларда берничә сыер
китәләр әле.

Иске Долине караганнан сон, һиндстанда сыерлар тормышы ярлы кешеләрнекеиә
караганда күп тапкыр әйбәт икән, дип куясың. Әйе, без Делинең иске, ярлы халык яши торган
өлешендә дә булдык. Эшчеләр. кустарьлар, вак хезмәтчеләр, ялчылар һәм эшсезләр яши
анда. Урамнар шапшак, йортлар төссез, җимерек. Хәтта аләрда кешеләр яши икәнлегенә
башта ышанасы килми тора. Адым саен фәкыйрьлек, ачлык ялангачлык иузгә бәрелә.
Бетенлой йортсыз-гңирсез кешеләр дә куп. Андыйлар семьялары белән ачык һавада, агач
ышыкларында кон күрәләр. Балаларын да урамда коендыралар, керләрен дә шунда юалар,
ашарга да шунда пешерәләр, иске-москыларына төренеп, шунда ук тон дә үткәрәләр. Меиа
бу рәсемдә — шундый семьяларның берсе. Хатыны баласын юатып утыра, ә ире. естенә
нидер ябынып, йоклап ята. Елның коры вакытында болан яшәүгә, ярый, түзәргә дә
мәмкиндер әле. Ә яңгырлар башлангач нишли икән соң бу бичаралср! һиндстанда айлар
буена яңгыр яуган чак-’ лар була лабаса!..
Менә шул йортсыэ-җирсез кешеләргә карыйсың да, аларның түземлегенә хәйран
каласың... Хәер, барысын да бер юлы хәл итеп булмыйдыр шул. Колониализм тарафыннан
шушындый коточкыч хәлгә дучар ителгән халыкның тормышын яхшырту ечен, 17 ел вакыт бик
аз бит. Киләчәктә һинд халкы да үз дигәненә ирешер, хаклык тантана итәр дип ышанырга кирәк.
Нигә каһәрләмәскә соң колониализмчы! Англиянең ике йөз елпык колониаль режимы
шушы хәлгә тешергән бит бу халыкны! Ә байлар! Әллә сез алар әлеге иске Делидә яши дип
уйлыйсызмы! Юк! Алар хәтта бу якка килеп тә карамыйлар. Алар башка җирдә — яңа Делидә.
Анда урамнар да киң һәм туры, йортлар да зур һәм матур. Алар агачлар арасында утыра. Тмрә-
якларында — чәчәкләр. Элек монда инглизләр яшәгән, ә хәзер һнндстан байлары яши.
Әгәр синең чәч алдырасың яисә сакал-мыек кырдырасың килә икән, зур кезгеле, йомшак
креслолы парикмахерскийлар эзләп йормә. Делидә парикмахерскийлар, кагыйдә буларак,
урамда. Тузанлы тротуарга бетен кирәк-яракларын җәеп салып, чәч алдыручыларны яисә
сакал-мыек кырдырырга туктаучыларны котеп утырган парикмахерларны чат саен күрергә
була. Теләге булган кешене турыдан-туры әлеге тузанлы тротуарга утырталар да кирәк икән
— чәчен ала, кирәксә — сакал-мыегын кыралар икән. Һәм аларга беркем дә комачауламый да,
игътибар да итми. Парикмахерлар күп булганлыктан, беркайда да чират юк. Теләсә кайсы оста
янына бар да утыр, берсе дә эш хакын кыйммәт алмый.
Без яшәгән кунак өй Дели мәктәпләренең берсеннән ерак түгеп, һәр кон иртән безнең
турыдан, шау-rop килеп, мәктәпкә баручы кызлар һәм малайлар үтел китә. Ялан аяк, арзан
материалдан тегелгән сәләмә киемнән булсалар да, аларның йөзләре ачык, күңелләре
күтәренке, чөнки алар мәктәпкә укырга баралар бит! Һәркайсының бер кулында уку әсбаплары
салынган ситса букча, икенче кулында —- куна тактасы сыманрак итеп ясалган дүрт почмаклы
тоткалы такта кисәге.
Һиндстанда балалар, гадәттә, урамда укый. Без башта бу такталарны асларына салып
утыралардыр, күрәсең, дип уйлаган идек. Әмма алай булып чыкмады. Әлеге такталар ул
балаларга дәфтәр хезмәтен үти икән. Аларга акбур белән язалар да
соңыннан бозалар һәм тагын язалар икән. Кыскасы, «гомерлек» дәфтәрләр икән ул такталар...
Сораша торгач, тагын шул да мәгълүм булды;
һиндстанда балалар биш яшьтән үк мәктәпкә
йори башлыйлар икән. Тик шунысы кызганыч,
мәктәптә хәллерәк кешеләрнең балалары гына
укый, ярлылар балаларын укыта алмыйлар икән
әле.
һнндстанда халык бик күп. Халык саны
ягыннан бары тик бер Кытайдан гына калыша ул.
Ярлылар яши торган иске Делидә. саыл
җирләрендә халык аеруча тыгыз урнашкан. Кая
карама — анда бала-чага. Хәер, шулай булмыйча
момкии дә түгел, һәр һинд семьясы унар-
уникешәр бала үстерә!
Хәзерге вакытта һиндстанда ачлык хе- кем
сорә. Күп кенә семьялар тәүлеккә нибары бер
ашау белән яшәргә мәҗбүр. Бу кыенлыкның
сәбәбен ил башлыклары халык күллек белән
аңлаталар. Шунлыктан хәзер халык саны артуга
каршы корәш алып барыла. Юл читләрендә,
шәһәр мәйданнарында «Кечкенә семья — иң
бәхетле семьяг дип язылган плакатларны һәм
шуп рухтагы
Больница характерындагы ул учреждениеләр
ярлы халык аеруча тыгыз утырган районнарда
урнашкан. Безгә Делидә шундый бер пунктның эше бепәи танышырга мөмкинлек бирделәр
Ике бүлмә. Шуларның берсендә клиентларга профилактика ясала, врач тарафыннан киңәш
бирелә, ә икенҗирләрнең күбесе эре җир билә челәр
рәсемнәрне бик еш очратасың.
Бу — халык саны артуга каршы көрәшнең бер тәре. Шул ук вакытта икенче, тәэ-
сирлерәк төре дә бар. һиндстанда «Семья планлаштыру пунктлары» оештырылган.
чесендә операции ясала икән. Пункт пре-
зидентының безгә әйтүенә караганда, бу оешма
биш ел эчендә ике мең кешегә хезмәт
күрсәткән. Монда операция бөтен кешегә дә
бушлай ясала. Шул ук президентның әйтүе
буеича. һиндстанда миллионнан артын ирләр
һәм хатын-кызлар операция ясаткан икән инде
һәм алар киләчәктә нәсел арттырмаячаклар
икән. Операциягә яткан кешеләргә хәтта
билгеле бер күләмдә акча да бирелә икән.
Фәкыйрьлектән һәм ачлыктан котылу өчен
Һинд- стан хөкүмәте менә шушындый чаралар
кулланырга мәҗбүр.
Авыл хуҗалыгының бик түбән дәрәҗәдә
торуы да илдәге ачлык сәбәпләренең берсе.
Дәрес, һнидстаи җире уңдырышлы, юмарт.
Анда елына бер җирдән 3—4 тапкыр уңыш
алырга мөмкин. Ләкин, шулай булса да. ул җир
үз халкын туйдыра алмын. Крестьяннар, бер
караңгыдан икенче караңгыга тикле кырда
эшләсәләр дә. ярым ач яшәргә мәҗбүр. Хикмәт
шунда, әлеге әйбәт
кулында, • бии куп крестьяннарның җирләре бөтенләй юк. Җир участогы булган кешеләр дә
аны тиешенчә эшкәртә алмый, чөнки аларның бернинди дә асыл хуҗалыгы техникасы юк, алар
җирләрен ашлый да алмыйлар. Шунлыктан уңыш бик түбән була, һиндстанның авыл хуҗалыгы
белән танышу өчен, без байтак кына авылларга, тәҗрибә станцияләренә бардык, әмма,
кызганычка каршы, анда бер генә трактор да. бер генә комбайн да күрмәдек һәм, гомумән,
мотор тавышы ишетмәдек. Бөтен авыл хуҗалыгы эше сыер җигеп яки кул кече белән
башкарыла. Болар барысы да әлеге шул Бәе]; Британия алып барган колониаль изүнең
нәтиҗәсе инде.
һиндетанда безгә һинд туенда да булырга туры килде Парламент члены, һиндстән
яшьләре оешмасы президенты Хида әфәнде безне үз малаеның туена чакырды. Аның әеиә
туйга каршы коние килдек. Хида әфәнденең зур йорты кунаклар болан тулы иде. Алар бүген ял
итәләр, җырлар. биюләр ойренәләр. кыскасы — туйга әзер ләналәр икән.
Икенче кәнне егетне кыз янына озату тантанасы башланды. Ишек алдыча терпе алтын
әйберләр белән бизәлгән бик матур ак ат чыгардылар Аңа комсш подноска салынган ниндидер
азык ашаттылар. Аннары ул атка кияү менеп атланды. Унтугыз яшьтә генә булса да. кияү үзен
хәйран иркен тота. Ә кунакларның исәбе-хн:абы юк! Кияүне кинога һәм фотога тәшерүчеләр
дә бик күл Барыем да бу тантаналы минутны злактереп калырга тырыша. Шулай булмый хәле
дә юк —бан малае оиләнә бит! Аннары кияүнең дус һәм туган егетләре, кулларына факеллар
тотып, капкага юнәлде Алар артыннан милли инструментлар оркестры китте. Аннары кияү,
аннары кунаклар кузгалды.
...Без кәләш йортында. Монда кунаклар тагын да күбрәк. Барысы да кияүне кета. Менә,
ниһаять, оркестр тавышы ишетелә башлады. Димәк, кияү яиыьлашып килә. Менә ул кәләш
йорты каршына килеп җитте. Атыннан теште. Өйгә үтмәкче булган иде дә Барып чыкмады —
кәләшнең иптәш кызлары аның юлына каршы тоштеләр ниндидер җыр җырлыйлар, кияүдән
нәрсәдер сорыйлар, әмма кияү «ларны тыңларга да теләми, боҗраны ерып, кәләше янына
омтыла. Тик аның юлы тагын бүленә — кәләшнең әти-әниләре тоткарлый. Алар кияүдән нидер
сорыйлар Күрәсең, бер-берегезне хормот итәрсезме, турылыклы булырсызмы, ди
торганнардыр
Аннары туй йолалары башланды Кияүгә су. доге сиптеләр, танып та булмаслык хәлгә
китергәнче торле буяулар белән биген буядылар һәм муенына чәчәк бәйләме асып куйдылар.
Бары тик шуннан соң гына кәләшне кияү янына алып килделәр Кәләшнең битенә пәрәнҗә
сыман итеп ак ефәк япма капланган. Аннары кияү белән кәләш үзләре очен әзерләнгән
бүлмәгә кереп киттеләр, ә кунаклар |ике йозгә якын кеше| сый-хермет куелган остәлләр яны из
таралыша башлады. Әле яз башы гына бу луга карамастан, кыл-нызыл помидорлар, зур зур
иыярлар һәм бананнар белән остәл лар тулган. Болар барысы да бу елгы уңыш.
Өстәлләр йортның ишек алдына куелган Әмма алар тирәсендә бер генә урындык та юк.
Һәркем басып ашый. Берәүне дә кыстап-сыилап кермиләр Нәрсә телисең, бер да үзеңә кнрегон
алып аша...
Кыскасы, ике ион кунак булдык без ул туйда. Һәм милли һинд ризыкларын да ашадык.
Коймак ашый башлап, авызларын яндырып алучыларыбыз дә булды — һинд лар коймакка күп
итеп борыч сибеп пешерәләр икән. Тагым шунысын да әйтеп ни тәрго кирәк: ике иои кунак
булып, ки ир. ни хатын-кыз затыннан хәмер зчкән кешене күрмәдем без амда. Хәтта шундый
зур 'унда да булмый икән ул нәрсә. Һиндетанда ■ иоры закон» икем. Әмма аңа карап кына
тунның яме китмәде. Һнидләрның бик кү ҢОЛЛӘ, музыкаль халык иконлагеиә боз шунда тагын
бер тапкыр ышандык Сәгатьләр буема җырлыйлар, биилор алар. Туйда олылар белән бергә
үк бала-чагалар да күңел ача икән.
һиндстанның кайсы гына шәһәренә барсаң
да, һинд осталары кулы белән эшләнгән архитектура корылмаларына сокланмыйча мвмкин
түгел. Моннан берничә йоз еллар элек эшләнгән
булсалар да, алар әле яңа гына җиткерелгәндәй
мәһабәт күренәләр.
Бернинди тезү техникасы булмаган за-
маннарда салынып, әкияттәгедәй матур бизәлгән
бу храмнарны ничек эшли алды икән ул һинд
осталары? Аларның һәр бизәгендә халыкның эш
сөючәнлеге, акылы чагылып тора.
Менә без Кутб-Минар манарасы янында.
Двлидән 20 километр чамасы ераклыкта торган
бу манара 13—14 гасырларда ук ясалган. 85 метр
озынлыктагы ул манара герле тестәге ташлардан
салынган. Ә стеналарында зур гарәп хәрефләре
белән язулар язылган, күрәсең, коръәннән алын-
ган сүзләрдер инде алар. Бу манара салынганга
инде күпме вакыт үткән, күлме җил искән, күпме
яңгыр яуган һәм аны кояш күпме кыздырган, әмма
ул әле яңа гына эшләнеп беткәндәй матур булып
балкып тора.
Манара эченә бормалы баскыч ясалган.
Әгәр менә калсаң, утырып ял итәр ечен
балконнары да бар. Башың әйләнмәсә,
манараның очына ук менәргә мемкин. Әмма аның
очына менеп җитүчеләр, менеп җитеп гә,
курыкмыйча җиргә караучылар, ихтимал. сирәктер. Һәрхәлдә, безнең яшьләр делегациясеннән
берәүнең дә моңа кодрәте җитмәде. Аны тозучеләр шул тикле биектә ничек итеп шул
балконнарны һәм бизәкләрне эшләделәр икән! Җитмәсә. Кутб-Минар манарасы бернинди
фундаментсыз эшләнгән диләр әле. Моннан биш йез еллар элек шушындый могҗизалар
тудырган һинд халкының әле һаман да туйганчы ашарлык ризыгы булмавы гына бик кызганыч.
Һиндстанның борынгы шәһәрләреннән
берсе булган Яакхнаудагы архитектура ко-
рылмалары да хәйранга калдырды безне.
Моселман мәчетләрендәге кебек оста итеп
эшләнгән мәчет манаралары, белмим, башка
җирдә бармы икән!
Әйе, һиндстанда архитектура истәлекләре бик куп. Әмма аларның иң яхшысы, ихтимал,
Агр шәһәрендәге бетен деньяга билгеле булган Таҗ-Махалдыр. Юк, аның ботен матурлыгын,
күңелгә ничек тәэсир итүен сейләп яки язып кына аңлату һич тә мемиин түгел. Аны үз күзең
белән күрергә кирәк. Таҗ-Махалның бетен матурлыгын шунда гына тоярга мемкин.
Унҗиденче гасырда Таҗ-Махал мавзолеен 20000 оста тезегән. Аны тезүгә 20 елдан артык
вакыт киткән. Сейләүләргә караганда, аның
тезелү тарихы менә болай.
Заманында һиндстанда Шаһ-Джахан исемле
патша булган. Ул Мемтаз исемле фарси кызына
гашыйк булган һәм шуңа әйләнгән. Соңыннан
алар бер-берен яратышып унсигез ел бергә
яшәгәннәр. Шул унсигез ел эчендә Мемтаз
ундүрт бәла тапкан. Аннары ул авырып киткән
һәм үләр алдыннан иренә, ягъни Шаһ-Джаханга,
оч васыять әйтеп калдырган, әйләнмәскә, ба-
лаларын укытырга һәм деньяда тиңе булмаган
сарай-мавэолей тезетергә кушкан.
Менә шулай ак мәрмәрдән әлеге Таҗ- Махал
барлыкка килгән. Мәрмәр симфония Махалны
күрмәгән кеше — Һиндстанда да
Әйтерлекләре дә бар шул. 7S метр
биеклегендәге ул мәһабәт корылманың ма-
турлыгы әйтеп кенә бетерә торган түгел.
Мавзолей бинасы естендәге гембәзе генә дә ни
тора аның: үзе шундый зур, ә үзе шундый җиңел
булып тоела, әйтерсең, ул һава тутырылган зур
шар һәм менә-менә очып китәр тосле. Гембәзе
генә түгел, 6о- тенләе белән шундый нәфис һәм
җиңел булып тоела ул. Ихтимал, стеналары ал-ак мәрмәрдән салынган булганга шулайдыр.
Аның стеналарындагы мәрмәргә ювелирларча тошерелгән бизәкләрнең тәгәллегенә кем генә
хәйран калмас икән! Таҗ-Ма- халкың дүрт ягында да, сакчы каланчалары сыман булып, дүрт
зифа манара басып тора. Хәзер ул манараларга менәргә рохсәт ителми: үз исемнәрен Таҗ-
Махал белән бәйләп калдырыр очен, ул манаралардан сикереп үлүчеләр булгалагаи, ди.
Мавзолей каршында зур гына бассейн. Анда фонтаннар эшләнгән. Җилсез кемнәрдә Таҗ-
Махал шәүләсе, нигезеннән түбәсенә тикле, шул бассейнда чагылып-күре- неп тора.
Таҗ-Махалның эче тып-тын. Тавыш чыкмасын очен. анда кергәндә ави киемен салып
керәсең. Мавзолейның аскы катында ике табут юра. Алар шулай ук ак мәрмәрдән ясалган.
Берсендә — Мемтаз, икенчесендә Шаһ Джахан узе күмелгән.
— Таҗ-Махалны гомерендә бор генә тапкыр булса да күреп калырга хыялланмаган һинд
юктыр һиндстанда,—диде безне мавзолейга алып барган шофер.
Әис, сокланып карарлык нәрсәләр күп шул анда! Шундый искиткеч сарайлар тезегән һинд
халкын боек халык дип атамыйча мемкинмс соң! Юк. бу халык гел болан ярлы яшәмәс.
Колониализм богавы гына хәлен алган аның. Ул богау езелде тиде. Күп тә үтмәс, һиндстан
тагын бан, алдынгы илгә әйләнер.
дип атыйлар аны. Ә һиндләр исә: «Таҗ-
булмаган», — дип әйтәләр.