ТАГЫН ИБРАКИМ ХАН ЯРЛЫГЫ ТУРЫНДА

Ә. Булатов иптәшнең Ибраһим хан яо-
лыгындагы кайбер сүзләрне ничек уку һәм
аңлатуга иарата язылган рецензиясен ур-
ик.1й1лтРЬ1 я ■ Р”анчия дөрес эшләгән Хакыйкать
бәхәстә туа. диләр. Ләкин Ә Бу" М*******
†††††††Иа’,асеида *бУ хата», «бу ялгыш», дип
күрсәтелгән әйберләрнең байтагы белән килешеп
булмый. Шуңа күрә, әлеге ярлыкны матбугатта
чыгарырга әзерләшкән авторларның берсе
буларак . рецен- ЯПГЬ1Ш төзәтмәләре ханында үз
фикеребезне язарга уйладык: Т
а) Ә. Булатов тарафыннан ярг өченче
юлындагы «йибәрелгән» сү: бәргән- дип төзәтелә.
Ләиин яр/ лаи ук акланмый. Сабыйга
(җитмәсә, «кол» малайга) тарханлык хокукы
бирелү бернинди юридик
нормаларга сыймый.
Шулай да. рецензент фикерен «кабул итеп», әлеге
сүзне текстка куел карыйк: «Бу азат йибәрелгән
кем ирсәләрнең алты лшьлеи Гел-Бос- тарханлык
алырлык улы булган...
°> «Билгесез»не «танык, дигән тәрҗемә- до
кабул иттек ди «Болардин таныксыз кем кем ирсо
урманларына йөремәсенләр- Мәгънә бөтенләй
бутала. Кем ул «болар?. (Килеш Һәм тартым
кушымчаларына игътибар итегез.) Тархаилыи
алучыларның үзләреме? Алайса, алар кем
кулындагы урманнарга йөрмәскә тиеш? Яии
һәрбер «таныклы» кеше аларның урманнарына
йорел. юкә каезлый башласа, тархан булудан ни
файда?!
г) Гарәп хәрефләре белән язылган «сан-
мәгънәгә зыян нитерми.
Д) «Чура» сүзенә карата әйтелгән урында
автор аның янындагы башка сүзләрне дә имгәтеп
уза Мәсәлән, «чура»ның (рецензентча: колның)
хуҗалары булган Гөлбостанны. улы белән бергә,
кол ясый («ХәйдәрГали кол булып саналган тол
хатын Гөл-
Бостанны»... — Ә. Булатов) Ярлыкта меә Хуш-
Килде исемле иеше, аларның, ягъни Гел-Бостан
ханым һәм аның улы Мөхәммәт Газизләрнең
«чурасы» дип, тартым кушымчасы ярдәмендә ике
мәртәбә телгә алына. Авторның «чура» сүзендә
«хезмәткәр, ирекле ялчы, хезмәтче» мәгънәләрен
күрүдән баш тартуы нигезсез. Безнең финер
башка документлар белән дә дәлилләнә. Шулар-
дай берсен генә китерик. XVI гасыр азагында
яшәгән татар тарихчысы Кадыйр- Гали-бәи
«Җәмигъ-әт-тәвәрих» исемле әсәрендә
Туктамыш-хан белән Идегә морза турында болай
яза: «Бу Туктамыш-хан Идел мәузыйгы(н) да үтте:
Иотлы-Кыя утлы
Идегә Күчүи аның чурасы ирде»— (ИДУ. Гыйльми
китапхаиә. Шәрык секторы, т. 40 номерлы
кулъязма. 61-а бит). Шаять. Алтын Урда дәүләте
башында ат уйнатып, тәхет өстендә ханнарны
биеткән Идегә морзаны беркем дә кара колга
әверелдерә алмас. (Бер сүзнең берничә мәгънәне
эченә алуы һәм атамаларда мәгънә үзгәрүе тел
белемендә бик мәгълүм күренеш бит) .
е) «Сабан» сүзендә »н» хәрефенең төшеп
калуында рецензент ниндидер закончалык эзли.
Ләкин төркичә сүздәге «әлиф» өстендә, башиа
истәлекләрдәгечә, тәнвин- фәтхә (параллель
сызыкчалар) куелса, ул. чыннан да. законлы
булыр иде. «Ирсәлә»- дәге соңгы «р»ның төшеп
калуы да орфографик хата гына, чөнки ярлыкта
ул сүз тагын ике җирдә азактагы «р» белән «ир-
саләр» формасында дөрес язылган. Димәк, бер-
ине ялгышка таянып, «борынгы татар телендә
мондый очракларда», дип «кагыйдәләр» иҗат
итәргә нигез юн әле.
ж) Ярлыкның беренче авторы кем булуы
хакында мәгълүматыбыз азлыгын рецензентка
хәтле әйткән идеи («Казан утлары». 1965. Ni 8.
148—149 битләр). Сорауны кабатлаудан гына
җавап табылмый бит.
Югарыдагы мисаллардан бер нәтиҗә чыга:
тарихи документларның текстын, өзгәлән. һәр
сүзне аерым-аерым өйрәнүдән бигрәк, төгәл әсәр,
бетон организм хәлендә синтезлау алымы белән
тикшерергә кирәк. Аерым сүзләр тирәсендә
чокчына башласак. колларга тарханлык,
аксөякләргә исә коллык өләшеп, алты яшьлек
сабыйлардай балалар таптыру әллә ни гаҗвп
булмас Мәсьәләнең әдәби текстология фәнобез
очен менә шулай принципиаль булуын исәпкә
алып, бу җавапны язу лаек табылды.