ДУСЛЫКНЫҢ МАТУР ҮРНӘГЕ

Пролетар интернационализмнык 11 ленинчыл принципларына нигез- л әнгән туганнарча дуслык, бердәмлек һәм үзара ярдәмләшү Советлар иле халыклары тормышында хәлиткеч көчләрнең берсе булып тора. Совет властеның ярты тасырга якын тарихында без моның бик матур үрнәкләрен күрә алабыз.
Киев. Харьков һәм Украина ССРның башка шәһәрләрендәге партия һәм дәүләт архивларында татар халкы белән украин халкы арасындагы дуслыкны, үзара ярдәмләшүне чагылдырган бик күп документлар саклана.
1921 ел. Яшь совет власте ачлыктан һәм империалистик сугыш китергән бәла- казалардан җәфа чигә. Эчке һәм тышкы дошманнар хезмәт ияләренең авыр көрәштә яулап алынган азатлыгын буарга һәрьяклап кул сузалар.
Шушы авыр шартларда В И. Ленин, коммунистлар партиясе илебез халыкларын тыныч гөзелеш эшен башларга, социалистик экономиканың нигезен салуга, эшчеләр һәм крестьяннар союзың һәм төрле милләт хезмәт ияләренең бердәмлеген тагы да ныгытуга юнәлдерә, аларны җимереклеккә. ачлыкка каршы көрәшкә туплый алды.
Советлар иле халыклары алдындагы интернациональ бурычын яхшы аңлаган Украина хезмәт ияләре Идел буенда, шул исәптән Татарстанда ачлык кигергән бәла- казаларны бетерүдә рус һәм башка халыкларга зур ярдәм күрсәтте. By елларда Украина партия оешмасы бөтен масса-поли- тик эшне Советлар илендәге тугандаш халыкларга ярдәм итү буенча ’ чын-чынлал интернациональ йөкләмәне үтәүгә юнәл-дерде.
Үзе җитди авырлыклар кичерүгә карамастан. украин халкы сыйныфташ туганнары белән, социалистик киләчәк өчен көрәштәшләре белән барлык нәрсәсен бүлеште.
«Идел буена ярдәм — теләктәшлек белдерү генә түгел.— дип язды Лоненкипа чыга торган <■ Всероссийская кочегарка» газетасы (1 /. IX. 1921 ел).— Ьез идел буе язмышына бетен Россия язмышы бәйле икәнен беләбез. Идел буе һәлакәткә дучар Сула икән, без дә бетәбез... Идел буен коткарып. без революцион бурычыбызны гына үтибез».
Коммунистлар партиясе чакыруы буенча. Украина эшчеләре яңа хезмәт вахтасына бастылар, йөзләрчә өмәләр үткәрделәр. Алардан килгән акча ачлык белән җәфа чигүчеләр фондына җибәрелде. Екатерино- слав шәһәрендә генә дә 1921 елның сентябрь аенда хезмәт ияләре өмәләрдә 10 миллион сумлык эш башкаралар. Араларында меңнәрчә гатарлар булган Донбасс шахтерлары өмәләр ясап 4 миллион пот өстәмә күмер чыт аралар. В. И. Ленин һәм Коммунистлар партиясе чакыруы буенча. Украина крестьяннары да Идел буе хезмәт ияләренә зур ярдәм күрсәтәләр.
1921 елда Украинада Татарстан өчен 138 502.32 пот борчак. 3100 пот вика. 28 627,23 пог арпа. 595 пот көнбагыш җитештерелә -. 1922 елның ноябрь аенда гына да Подольск губернасыннан тугандаш татар, мари һәм калмык халыкларына икмәк белән 83 олау җибәрелә. Совет Украинасы хезмәт ияләре Татарстан республикасына һәм Идел буендагы башка өлкәләргә куп кенә махсус дәвалау һәм туклану’ пунктлары оештырып җибәрәләр.
Украина хезмәт ияләре Идел буеннан килгән ун меңнәрчә балаларны ачык чырай белән кабул игә. Винницк губернасына Татарстаннан 1924, Харьков шәһәренә 602 бала килә. Украина эшчеләре һәм крестьяннары аларны гәрбиял.тү һәм укыту өчен бәген мөмкинлекләрне тудыралар. Граҗ- Д“ннар сугышы герое, турылыклы ленинчы В Примаков җитәкчелегендәге Кызыл казачество корпусы сугышчылары бу балаларны тәрбияләүдә зур каг.гыртучанлык күрсәтәләр. Кызыл казаклар үз акчалары гәм болай да аз паеклары хисабына күп
Хкрлнна КП ҮКныц партия тарихы институты партия архивы, фонд 32. оп 1. сгк. бер. 173. 49 бит.
8 И. М. Климов. Совет хөкүмәтенең һәм бөек р\с халкының 1921 — 1922 елларда ачлыкка каршы көрәштә Татарстан хезмәт ияләренә ярдәме. Казан университеты гыйльми язмалары. 114 том, 5 китап. 1954 ел. 121 бит.
кенә балалар йортлары тоталар. Украина язучысы. шул корпус составындагы полк командиры И. Дубинский Литии шәһәренә китерелгән татар балалары турында болан дип яза: «Шәһәрдән саегып ка.ган Згар елгасы тамагына таба, шау-гөр килеп, чуар киемле балалар колоннасы килә. Алар кызыл казаклар тарафыннан күптән түгел генә оештырылган балалар йортыннан. Анда тәрбияләнүчеләр ачлыктан интегүче Татарстаннан китерелгәннәр. Ко- лонканын башында аларнын начальнигы, взвод командиры, элеккеге Кривой-Рог шахтеры Почекайбрат бара Ул кечкенәләргә азыкны да үзе әзерли, ертык-портыкларын да тегә, киендерә һәм. яшь казак Семен Вовков белән бергәләп, хәреф танырга да өйрәтә. Балалар үзен яхшырак акласын өчен, ул еш кулланыла тортах татар сүзләрен өйрәнеп алган. Кама һәм Идел буйларында туган балаларга Ук раина гүзәле — Днепр, шахтерлар хезмәте. кызыл казак.тарный данлыклы эшләре турында сөйли. Ьәлки менә нәкъ шуңа күрәдер дә. Почекайбратнын түбәтәйле тәрбияләнүчеләре, кызыл лампаслы галн- фе чалбарлар киеп, үзләренчә фыртасп йөриләр*.1
1921 ел башында Украинада татар балалары өчен 120 бала тар учреждениесе оештырыла. Аларда тәрбия эшләре һәм укыту балаларның үз ана телләрендә алын барыла.
«Правда* газетасы ул көннәдә татар балаларын Украинадан тутан илләренә озату күренешен гүбәндәгечә сурәтли:
« Ниһаять, авыр аерылышу сәгатьләре килеп житге Балалар киенеп бетеп, тәрбиячеләр Һәм үзләренең украин дуслары белән саубуллаша башлагач, елашу китте—һәм бу табигый да. чөнки май аеннан бнрле алар шатлыкларны да. авырлыкларны да уртаклашып яшәделәр Ип мөһиме шул. балалар бирелә үзләренә карата эч-керсез. самими аналарча мөнәсәбәт күрделәр Хәтта, мона кадәр тел кыры.. йөзле булып күренгән карт сугышчы казак, хәзерге хужалык мөдире дә елап алды, аннары исенә килеп, олаулар әзер икәнлетен белдерде»
Украина хезмәт ияләре гражданнар сугышыннан сон Украинада яшәп калган га- тар халкы вәкилләренә карага да һәрьяклап туганнарча кайгыртучанлык күрсәтте ачлык һәм жнмереклек елларында Татарстаннан күчеп килгән меңнәрчә эшчеләрне ачык чырай белән каршы алды. Бу туганнарча бердәмлекнең, пролетар ннтерна- кнонализмнын конкрет чагылышы иде
Архив материалларыннан күреигәнч* 1921 елда Украин т герригориж ендә 90 мен татар булган. Шу .тарным 40—50 меие Донбасста. калганнары Киен. Харьков. Одесса һәм башка шәһәрләр тә яшәгәннәр 1921 елда Донбасска көн саен йөзгә якын татар эшчеләре килеп торган.
Гагар хезмәт ияләре арасында масса- тәрбия эшләре алып бару өчен Украина
' И. Дубинский Сурмач! сурмлята три-ногу 1961 ел. 171 бит.
партия оешмалары каршында татар секция ире оештырыла Шундый ук секция республикабызның Мәгариф халык ко-миссариатында да була. Бу секцияләр Украинадагы татар халкы арасында милли культура төзелеше, культура агарту мәсьәләләрен, мәктәп һәм мәктәпкә кадәр- те тәрбия учреждениеләре эшләрен киң жәелдерүдә актив роль уйныйлар
Украина Коммунистлар партиясе, татар хезмәт ияләре арасында политик-масса эшләрен алып барганда, бөек рус халкы Һәм Советлар илендәге башка халыклар белән берлектә революцион көрәштә чыныккан татар коммунистларына таяна. Тагар коммунистлары пролетар интерна-ционализм идеяләрен эзлекле рәвештә тормышка ашыру буенча күп эш башкаралар, үзләрен хезмәт ияләре массасы арасында политик-масса эшләрен жәелдерү буенча Коммунистлар партиясенең турылыклы ярдәмчеләре итеп таныталар
Коммунистларның һәм татар хезмәт иялә-ренең алдынгы вәкилләренең идея-теоретик әзерлек мәсьәләләренә житди игътибар юнәлтеп. Украина Коммунистлар партияле Үзәк Комитеты һәм партиянең губерна оешмалары партия мәгарифе системасы буенча аларнын марксистик белемнәрен күтәрүдә зур кайгыртучанлык күрсәтәләр. Украина Коммунистлар партиясе Үзәк Комитеты каршындагы югары партия мәктәбендә укырга куп кенә татар коммунистлары алына Украинада татар телендә совет-партия мәктәбе оештырыла, ә Донецк губерна совет-партия мәктәбендә тагар бүлеге ачыла. В. Куйбышев күрсәтмәсе нигезендә. 1922 елның маенла Донбасстан 50 тагар коммунисты. укуларын дәвам иттерү өчен, казанга, берләштерелгән югары совет партия мәктәбенә жибәрелә. Донбасс шахталарындагы татар коммунистлары ячейкаларын ныгыту өчен Харьковтан Киевтан һәм Татарстан республикасыннан тәҗрибәле коммунистлар чакыртыла.
Татар хезмәт ияләре арасында марксизм-ленинизм һәм пролетар интернационализм идеяләрен пропагандалауда 1921 елның башыннан татар телендә чыга башлаган «Эшче тавышы» газетасы зур роль уйный Газетаны бастыруда һәм кирәкле материалларны булдыруда Украина Коммунистлар партиясе Үзәк Комитетының агита- ция-пропатанда бүлеге зур ярдәуг күргәзә. • Эшче танышы» УКП Үзәк Комитетының рәсми орт аны «Коммунист» газетасы типографиясендә басыла. Татарстаннан 42 пот татар хәрефләре китерелә
Тагар хезмәт ияләренә шулай ук туры- дан-туры Татарстаннан «Эшче». «Татарстан хәбәрләре». «Эш». «Чаян» һ. б газета-жур- наллар алдырырга мөмкинлек тудырыла. Бары 1921 елның I апреленнән I июненә кадәр вакмг эчендә Донецк губернасындагы татар хезмәт ияләре арасын га 12583 газета, журнал һәм китап таратыла.
Партиянең Донецк губерна комитеты кар.кындагы татар секциясе татар совет- партия матбугаты фай тасына даими ярдәм фонды оештыру инициаторы була. Татар милләтендәге Донбасс шахтерлары 1922 ел
ның декабре, 1923 елның январь ае хезмәт хакларының бер өлешен «Эшче газетасы файдасына җибәрергә карар чыгаралар
Республиканың партия комитетлары, хәрби частьлары, предприятие һәм заводлары каршындагы тагар секцияләре Украинада яшәүче татар хезмәт ияләрен яна экономик политиканы тормышка ашыруга, совет җәмгыяте тормышын яна социалистик башлангыч нигезендә коруга мобилизацияләү буенча зур политик һәм оештыру эшләре башкаралар.
Татар хезмәт ияләренең идея-теоретик һәм гомуми белемнәрен күтәрүдә татар клубларында үткәрелгән чаралар да зур роль уйный. УКП Үзәк Комитеты һәм Украина совет хөкүмәте шундый алты клуб оештырырга мөмкинлек таба. Бу клублар тиздән чын-чынлап политик-масса һәм куль- тура-агарту, татар хезмәг ияләренең поли-тик анын күтәрү үзәгенә әвереләләр. Клубларда Советлар иленең эчке һәм тышкы политикасына багышланган тематик кичәләр митинглар, җыелышлар үткәрелә, лекцияләр һәм докладлар укыла, җанлы газеталар оештырыла Бигрәк гә Харьков шәһәрендәге тагар эшчеләре һәм кызылармеецларның Үзәк политик клубы бу өлкәдә актив эшли. 1921 елның өч ае эчендә генә дә (1 апрельдән 1 июньгә кадәр) бу клубта 5 митинг- концерт. тагар яшьләре өчен махсус мигинт үткәрелә. Анда Беренче Май бәйрәме тан-таналы рәвештә билгеләп үтелә, бәйрәм унае белән махсус листовка чыгарыла һәм шәһәрдәге барлык татар хезмәг ияләре арасында таратыла Шулай ук партиянең Луганск өязе Брянск район комитеты каршындагы клуб. Дебальцев өязе Петровск клубы, Юзовкадагы В И Ленин исемендәге горни- зон клубының тагар секциясе дә уңышлы эшләп килгән.
1922 елны партиянең губерна комитеты каршындагы татар секциясе Донбасстагы татарлар арасында революцион хәрәкәт тарихы. Бөтенроссия кочет аркасын торгызу өчен аларның хезмәттәге энтузиазмы турында материаллар җыярга керешә.
Тагар клубларында педагогия, әдәбият, драма, музыка түгәрәкләре эшләп килә.
1920 елның ахырында Харьков шәһәрендә ачылган алты айлык татар студиясе әзерләгән артистлардан тагар театр труппасы оештырыла. Алар башкаруында татар эшчеләре өчен күп кенә спектакльләр куела.
Украинада яшәүче тагар хезмәт ияләре арасында мәгариф эшен яхшырту өчен 1920 елда 8 миллион сум. 1921 елда 15 миллион сум акча бүленә. Шул үк елны тагар мәктәпләренә чит илләрдән дәреслекләр сатып алу өчен республиканың мәгариф органнары алтын белән 1000 сум акча бнрәләр.
1921 елның башында татар укытучылары һәм мәктәпкәчә яшьтәге балалар тәрбиячеләре өчен курслар ачыла
Эшчеләр өчен тау -эшләре, слесарьлык һәм авыл хуҗалыгы бүлекләреннән торган татар телендә һөнәр мәктәпләре оештырыла Шулай ук татар хезмәг ияләрен укырга- язарга өйрәтү буенча күп кенә махсус пунктлар ачыла, клублар каршында кичке мәктәпләр эшләп килә Донбасстагы татар мәктәпләрендә эшләү өчен Татарстаннан 25 татар укытучысы чакыртыла
Республиканың партия оешмасы татар коммунистларына тагар һәм украин халыклары арасындагы дуслыкны какшатырга тырышучы буржуаз милләтчеләрнең астыртын эшләрен фаш итүдә ярдәм итә. Шулай ук Украина буржуаз милләтчеләре дә Украина халкының башка тугандаш халыкларга ярдәмен тоткарларга маташалар Украина Коммунистлар партиясе буржуаз милләтчеләрнең башка милләт халык вәкилләрен республиканың дәүләт, экономика һәм культура төзелеше эшләренә ка тнаштырмау һәм шуның белән Советлар и генен әһәмиятле әйдәүче көчен—халыклар дуслыгын какшатырга тырышуларына каршы көчле отпор бирә.
Татар секцияләре, җирле партия оешмалары ярдәмендә, мәктәпләрне руханилар йогынтысыннан аралау буенча зур эш баш-каралар. Мәсәлән. Донбасста башында реакцион руханилар һәм милләтчеләр торган советка каршы оешма фаш ителә .
Татарлар арасында дингә каршы кэрәш буенча Донецк комсомол оешмалары зур эш башкаралар; лекцияләр, әңгәмәләр, де-монстрацияләр үткәрелә
Татар эшчеләре Донбасс шахталарында, рудникларында республиканың завод һәм фабрикаларында фидакарь хезмәг активлыгы күрсәтәләр. Советлар Украинасының халык хуҗалыгын торгызуда үзләренең интернациональ һәм сыйнфый бурычларын намус белән үтиләр.
Юзов районында яшәүче тагар шахтер-ларының (1921 елда алда 5 мең тагар шахтеры эшләгән) героик хезмәге аеруча игътибарга лаек. 1921 елның апрель аенда гына да анда 500 өмә үткәрелә. Ул өмәләрдә 70 мең кеше катнаша Хезмәттәге батырлыклары өчен 1921 елда РСФСР Үзәк Башкарма Комитеты Юзов шахтерларын Кызыл Байрак белән бүләкли.
Донбассның Альчевский руднигындагы татар шахтерларының гомуми җыелышы резолюциясендә: «Без. тагар эгочеләре. барлык халыкларга яңа. ирекле тормыаг төзүдә тигез һәм азат хокуклар биргән Совет властен сакларга сүз бирәбез. Яшәсен Совет власте! Яшәсен Коммунистлар партиясе!» дип күрсәтелә Криндачев. Ирмен. Екагериндон. Луганск һ б рудникларда һәм шахталарда э ләүче татар эшчеләре дә шундый ук резолюцияләр кабул игәләр
Донбассны торгызуда сос тайларында йөзләрчә тагарлар булган хезмәг отрядлары зур роль уйный. 1921 елда махсус оештырылган ВУЧК дивизиясенең 90 проценты тагарлардан торгам . Бу днвнгия Донбасс
1 Октябрь революциясенең УССР Үзәк дәүләт архивы, фоң.: 539. оп. 1. сак. бер. 827. 42 бит
3 УКП ҮКның нартря тарихы институты партия архивы, фонд 3. он. 1. сак. бер. Зоо. 57 бит.
- Октябрь революциясенең УССР дәүләт архивы, фонд 539, ип. I. сак. бер. 443. 91 бит.
шахтерларына — миллионнарча тонна күмерне тояүдә һәм бушатуда. күчерүдә губерна крестьяннарына — чәчү һәм урып- <кыю кампанияләрен үткәрүдә зур ярдәм күрсәтә.
I уберна халкы арасында дивизия су-гышчылары зур анлагу эшләре алып баралар. Дивизиянең команда һәм политик составы барлык кызылармеецларны халык арасында политик araprv эшләренә тарта. Кызылармеецлар асыл халкы арасында Коммунистлар партиясенен һәм Совет хеку- мәгенең карарларын актиа i ропатанлалый- лар. Украина буржуаз милләтчеләрнең идеолог иясен, банкрот.ташкай анархизмның үрнәге булган махновшинаны фаш итүдә зур роль уйныйлар.
Украина хезмәт ииләре өчен тыныч төзелеш шартлары тудыру эшендә татарлар турыдан-туры I әм актив катнашалар Мәсәлән. 1*120—1921 елларда Донецк губернасы территориясендә хәрәкәт иткән Махно һәм Петлюра башкисәрләрен тар-мар итүдә ВУЧК дивизиясенең роле таять зур. Шхнын белән бергә дивизиянең политик составы губернадагы крестьяннарны кулак бандаларына каршы көрәшкә күтәрү буенча да зур эш эшли.
Махсус хәрби частьлар составындагы йөзләрчә меңнәрчә татар сугышчылары Украина милләтчеләренә, ку лак-бандаларына караты көрәштә зур батырлыклар күрсәтә. «Рәхим Гыйматуллин, Исмәгыйл Ишимба- ев. Гали Мурзин — 7 Кызыл казаклар полкы үзенен даны белән әнә шул сугышчан бөркетләргә куркусыз батырларга бурычлы» дип яза элекке полк командиры, югарыда исеме әйтелгән азучы И. Дубинский.
Петлюра башкисәрләренә каршы операция вакытында тагар балаларының якын дусты — балалар йорты директоры Панас Почекайбрат батырларча һәлак була «Коммунист» газеталы язганча, «бандитизм, а каршы көрәштә һәлак булган төрле милләт вәкилләре илебез халыкларының туганнарча союзын үз каннары белән ныгыттылар»
Архив документлары Совет властеның беренче елларында үк украин эшчеләре һәм крестьяннары белән татар хезмәт ияләре арасындаш эчкерсез дуслык мөнәсәбәтләрен бик ачык күрсәтәләр Бу дуслык һәм туганнарча бердәмлек социалистик бишьеллык -ар чорында тагы да ныгыды. Бөек Ватан сугышы елларында таты ла чыныкты, тагы да беректе
Социалистик интернационализмның ле-нинчыл прииипларына нигезләнгән Советлар иле халыклары арасындагы дуслыкны какшатырлык көч юк. Бу дуслык тугандаш халыкларның гүзәл киләчәккә, коммунизмга бару юлын көчле факел булып яктырта
Ю РИМАРЕНКО, Киев
I «Коммунист» газетасы. 19 чарт. 1922ел.