ДАГСТАН—-ШИГЪРИЯТ ҖИРЕ

Бала чактан ук бөек Пушкин. Лермонтов. Толстойларның әсәрләреннән укып, якичт до .асыдай к)з алдына баскан чал Кавказ, җырларда макталган Каспий буйлары батыр, кыю җанлы тау халыклары, поэтик җәүһәрләр тудыручы ашуг- шры — Сөләйман Ста.тьский Һәм Гамзат Цадасалар белән күңелдә яши иде Да:- стан
Үткән елның январь аенда, ниһаять, бу таулар илен күрү мөмкинлеге туды мин Махачкалада һәм Дагстанның берничә районында булдым
Тәэсирләр бик зур. Махачкаладан атаклы Гунибка кадәр автобуста бару да. тау 'ардагы шоссе юл. юл буендагы тополь, алча, груша агачларының матурлы ■ ы да. автобустагы кызларның анар һәм лезгин җырларын җырлау тары. биек таулар — Кавказ сыртлары тарлавыклар. шаулап агучы елгалар — барысы дч күңелдә онытылмаска калды Дагстан — күп кенә шәһәрләр һәм тау биттәренә тезелгән кат-кит йортлардан торган ивыт.тар иле Халкы күп төрле анар, кумык, тезгин, даргин, лаклар Авыл тар һәрберсе үзенчә атаклы Кубани авылында — оста көмешчеләр нити. Унцую-л авы тында бөтен Союзга атаклы таяк тар ясала. Анднда бурка һәм папахалар эшләнә.
Гуниб — крепость. лс.ендар Шамилнең соңгы ставкасы хәзер район үзәге Дагстанның ботен авыллары диярлек тарихка, легенда һәм җырларга бай Гуниб та аварлар туенда булганда, без изарның шактыен ишеттек, кунакчыт хуҗа тар безгә күп нәрсә тәр сөйләделәр
Авар лиригы — гашыйк .Шллцл) җырлары атаклы тезгинка биюе, пандур һәм чаганада уйнау белән бергә. Шамил һәм Хт/Җи Морат турындагы тарихи җыр тар да яңгырады бу мәҗ тестә
Хочбир турында җыр бик үзенчә текле Җырда феодаллар — нуца i тарга каршы көрәшкән ярлы егет чакта та Утта яндырырга хөкем ителгәч ул нуцатның ике улын да j зе белән бергә сөйрәп, ялкынга ташлана П Чох исемле зур авылда Камали.т Бәшир турында легенда ишеттек Бусында Чох авылы егете, әкияттәгечә матур бер батыр тирында сөй.тшл Аны күргән хатын-кыз, ирен, семьясын ташлап китә торган булган Халык таләп итүе буенча. Бәширне әтше үтерә Хатын кыз. тир аның каберен ачып, хәтта мәетен дә урлап китәләр Характерлы детальләр Бәшир нирлы ак йөзле егет була, аңардан җиргә М ,«.w төшми, си эчкәндә, тамагымнан су > <■ ренеп тора икән һ б
Легендар Шамилгә бәйләнешле җырлар да күп Гунибта Шамилнең, плен а төшкәч, сөйләшүләр ч тып барган беседкасы бар
..Кавказ матур Шашкын сулы Койсу елгасы, куп санлы тау чишмәллпе дә аның җырыдыр |ми«- Дәкнн. барыннан ди бигрәк халкының җырлары, моңнары белән көч 1 Кавказ Бай фольклор һәм язма әдәбият — аның горурлыгы Бүгенге чорда, коммунизм төзүче совет халкын сок тондыручы Дагстан поэзиясе, аның вәкиле Рәсүл Гамзатов һәм башкалар иҗаты. > <-нең традицияләре бетән искиткеч бай тирән эчтәлекле иҗатка—халык җырларына халыкның беренче шагыйрьләре Батырай.тирга тоташаI XtDlPtDI
Дагстан халык Җырлары
Себергә сөрелгән улына ана җыры
(Даргинчадан)
с
^ин яшәгән якта. улым.
Тешәме томан түбән?
Әгәр син яшәгән якта
Түбәндә булса томан;
Бел. улым: шушы томан — әниең сагышыннан.
Син яшәгән якта. улым.
Кук күкриме җәй көне?
Әгәр күкләр күкри икән Җир өстендә кай көнне.
Бел. улым: бу — әниеңнең Кайгыдан салган өне!
Син яшәгән якта янгыр
Явамы кайчакларда?
Әгәр дә янгырлар яуса Син яшәгән якларда.
Бел күктән төшкән ул тамчы — Ике сенеленнеи яше!
Ана һәм кыз
(Аварчадан)
— U ни. әни. уян әле. Бер гаҗәп хәлгә кара: Яшел үлән үскән әнә Тирә-юньдәге карда
Әнн. түбәгә күтәрел. Бер сәер хәлгә кара: Тауларда бозларны каплап. Чәчәкләр үсеп бара.
— Кызым, калын кар астыннан Калкып чыгалмый үлән.
Сич күрәсең, яз кебек Бик яшь булганга күрә.
Кызым! Чәчәкләр үсми бит Тауларда кыш аенда. Син гашыйк. —
шуна чәчәкләр Күрәсен хыялында.
(Аварчадан)
атыннар. сез тудырмагыз куркак уллар! — Кайгы булыр андый улның булуы һәм. тапмагыз, сез хатыннар. —
батыр уллар.
Бик зур кайгы андый улның үлүе!
Т
• нрә-якта тынлык — Ә куркаклар шаулый.. Яу шау-шуы купса - Куркак якын бармый..
Кайда туй мәҗлесе — Куркак чыга алга... Яуга дәшкән чакта Куркак чигә артка.
(Лакчадан)
актанма,
Ут шикелле ~г-л ___________________________________________ __ .. ______
Хагын гына ирне чын ир итә ала, Мактаналсан, мактан —
Биек таулар
(Лезгинчадан)
Бетте минем җырым!
(Нугайчадан)
*-*ср яшемдә — ак тирмәдә тәпи йөрдем. Ике яшьтә — сөйләштем мин. «әни»,— дидем. Оч яшемдә—дуслар белән уйнап йөрдем. Дүрттә туктаттылар уенымнан мннем Биш яшемдә — алтын белән чигү чиктем Алты яшьтә — матур дигән исем йөрттем. Сигез яшьтә — ясанырга өйрәттеләр Ә тугызда — жанда кайгы көйрәттеләр. Ун яшемдә — ярык аша күзләде бай. Унбер яшьтә — яучы килде, раббым. ходай! Уникедә — мина калым килеп җитте... Унөч яшьтә—алып китте — җырым бетте.
Куркаклар
(Куныкчадан)
ир. син үзеннен тунын белән, ярсу чапкан атын белән.
яхшы хатын белән!
Т
* уган якнын биек таулары, Итәгендә — чишмә сулары,
О, матур таулар!
Ул тауларда — йезем бакчасы.
Ә бакчада минем җанашым!
О, бәхетле таулар!
Ерак таулар,
Биек таулар.
Матур таулар, Бәхетле таулар.
Ташкын сулар бигрәк салкын ла Күләтәдән аккан чагында.
О. матур таулар!
Энном бирми мине ярыма,
Сөймәгәнгә ничек барырга?
О. бәхетле таулар!
Кешеләрдә кайгы аз түгел.
Ин зур кайгы йөртә бу күнел.
О. матур таулар!
Күпме кара бу ак дөньяда.
Мәхәббәт бар.
бәхет юк а::да.
О. бәхетле таулар!
Ерак таулар!
Биек таулар!
Матур таулар!
Бәхетле таулар!
Мактана бит куркак:
— Мин. ди ул. чын батыр!
Яула кача үзе.
Сайлый таулар артын.
КӘЛӘШ җыры
(Татчадан)
Б у төндә һәркем йокысыз. Туктамый-тынмый елын кыз: Ой, дәдә! Ой!
Әтисенә текте бүрек.
Булмады тегеп бетерен.
Ой. дәдә! Ой!
Энесенә яулык чикте.
Чигелми калды бер чите.
Ой. дәдә! Ой!
Нәгышләре — чуар иде...
Иртүк йортка яучы килде.
Ой. дәдә! Ой!
Инде эшне әни. апа.
Төгәлләргә сезгә кала.
Ой. дәдә. ой.
Омарла Батырай
(Даргин ашугы, 19 гасырның икенче яртысында яшагэн.)
Таулар-ташларны жимерер көч — Давыл йөр тәм күзләремдә.
Белмим, кайчан үземне дә Очырыр ул җилләрендә.
мавыккан кебек сина Мавыксаң әгәр син дә. Елганы боз каплар иде Җәйнен кызу көнендә.
Мин яраткан кебек сине, Ярата алсан син дә.
Бозда үлән үсәр иде Бик салкын кышкы көндә.
с
ин дингез ярында. Җиде төсле чәчәк. Бер төсле булсаң син, Сине кем сөячәк?!
27*
** ара урманда күк бүре. Юлдашым булчы минем.
Кеше күзеннән качыйм мин Сукмагын белән синен.
е^7ингез артыннан калыккан Кояштан, чыксан. өйдән, — Су өстендәге камыштай. Калтырар минем тәнем.
Күктәге кара карчыга!
Син дустым булсаң минем — Эзләремне калдырмыйча Авыллар үтәр идем.
Тау артыннан чыккан айдай Тәрәзәдән карасан. Камышлыктагы кош кебек. Сискәнер минем җаным!
Лшап-эчкән чакта Кызыл йөзле куркак. Уклар очкан чакта Куркак йөзе ап-ак...
71үкрәгемдә ут йөртәм мин. Урманнарны яндырыр ул. Белмим, кайчан үземне дә Шулай көлгә калдырыр ул?!