ЛЕНИН, ГОРЬКИЙ, КАЗАН

В. И. Ленин белен А. М. Горький арасындагы дуслык, аларның иҗтимагый һәм әдәби монәсәбәтләре — XX гасырдагы революцион хәрәкәт һәм иҗтимагый фикерләү тарихында гаять зур урын алып тора. Яңа гасыр — XX гасыр килер алдыннан доньяга ике титан исемнәре — Ленин һәм Горький исемнәре яңгырый: Ленин доньяда береиче социалистик җәмгыятькә нигез салучы булса, Горький донья әдәбиятында яңа араны башлап җибәрде. Боек юлбашчы һәм боек язучы уртак бер нәрсә: азатлык ечен корәштә халыкка ничек итеп яхшырак, уңышлырак ярдәм иту турында уйладылар. Горький Ленин белән боек политик һәм философ булганы ечен генә түгм, аны кабатланмас күпкырлы кеше булганы очен дә кызыксына. Горький Ленинда үзе очен бик кадерле, башкалардан бик күп эзләп тә таба алмаган сыйфатларны күрә, һәм ул В. И. Ленин турында язганда, аны боек рухының яртысы белән киләчәктә яши дип, хәзерге кенгә шушы киләчәк күзлегеннән карый белә, гадәттән тыш сәләткә — идеяләрнең киләчәктә тормышка ашуын күрү сәләтенә ия булган кеше итеп сурәтли. Ленин хакыйкатенә Максим Горький чын күңеленнән соклана. Ул Леимнда революциянең кечен күрә һәм 1918 елда ук: «Бетен доньяга яктылыгы тешкәй рус революциясенең факелы Владимир Ленин кулында»,— дип белдерә. Лемин да Горькийны яраткан һәм аңа: ■Революция эшенә чиксез бирелгән кеше»,— дип бәя биргән, аны хезмәт ияләрен азатлыкка чыгару ечен бик күп эшләгән гениаль язучы итеп таныган. —Владимир Ильич Ленинның һәм Алексей Максимович Горькийның тормыш юллары иң беренче Казанда очраша. XIX йознең 80 елларында Алеша Пешков университетка керу теләге белән Казанга кило. Ләкин аның теләго тормышка ашмый, капитализм шартларыид* тормыш тобенә ташланган кешеләр тормышы, авыр хезмәт аның очен университет булам әверелә. Шулай да ул революцион фикердәге алдынгы Казан яшьләре белән элемтәгә керә. Владимир Ильич үзәнең революцион эшчәнлеген башлаган мохит иәкъ менә шунда бит инде. 1887 елда университетта юридик факультетның 1 курс студенты Володя Ульянов катнашында булган студентлар күтәрелешенең шаһите Алексей Пешков та була. Шул ук елны ул беренче рус марксистларыннан Н. Е. Федосеев белән таныша. В. И. Ульянов член булып торган түгәрәктәге бик күпләрне Алексей Максимович яхшы белә. Ләкин шулай да алар Казанда берберсе белән таныш булмыйлар әле. Алар бер-берсе белән танышканчы шактый гына еллар уза. Моңарчы әле аларның бер үк журналларда әсәрләре дә басылып чыга. Мәсәлән, 1897 елда «Новое слово» журналында бер үк вакытларда Ленин мәкаләләре һәм Горький хикәяләре басыла. Ә икенче бер журналда — «Жизньпда «Авыл хуҗалыгында капитализм», «Нежданов әфәндегә җавап» һәм В. И. Ленинның башка мәкаләләре чыккан саннарда М. Горькийның «Фома Гордеев», «Егерме алты һәм бер» әсәрләре басыла. Владимир Ильич, әлбәттә, бу журналны даими укып барган. Шуңа күрә дә ул: «...Ярыйсы журнал! Андагы беллетристика яхшы, хәтта бүтәннәрдәгедән яхшырак!» (46 том, 26 бит. 5 басма, рус телендә),— дип яза. Бу бәя, иң элек. Горький әсәрләренә карата булуы бәхәссез. Е. Д. Стасова үзенең истәлекләрендә болай дип яза: «В. И. Ленин М. Горький язган һәр нәрсә белән бик нык кызыксына иде. һәм без. партия работниклары. Горький язганнарның һәрберсе белән аны таныштырып барырга тырыша идек». A. М. Горький да Ленин әсәрләрен зур игътибар белән күзәтеп бара, аларны игътибар белән өйрәнә. Ленин «Искраисын уку, Владимир Ильичның анда басылып килгән хезмәтләре М. Горькийга марксизмның әһәмиятен, аның революцион асылын аңларга зур ярдәм күрсәтә, иҗади үсеше очен юнәлеш бирә. 1909 епда В. Гурвич-Кожевникова В. И. Ленинга: «М. Горький «Искра» яклы аның бетен симпатиясе бары тик безнең якта, ул ихтирамга лаеклы, талантлы һәм кызыклы итеп бары тик «Искренны, иң нык һәм дәрәҗәле итеп бары безнең оешманы таный»,— дип яза. «Чын революционлыкны мин большевикларда, Ленин мәкаләләрендә тойдым»,— дип яза Алексей Максимович үзе. һәм нәкъ менә 1900 елларда ул. илдә барган революцион күтәрелеш йогынтысында, алга, революциягә юл күрсәтә торган күп кенә драма әсәрләрен иҗат итә. әсәренең герое — эшче-машинист Нилдан ачыктан-ачык: «Кем эшли — хуҗа шул», дип әйттерә. 1901 елда Е. Д. Стасова Ленинга М. Горькийның яшертен таратылган «Борынын чөйгән язучы турында» дигән памфлетын күчереп җибәрә, ә 1902 елда «борынын чөйгән язучы» тәгъбире Ленинның «Нәрсә эшләргә» китабында кулланыла. «Давыл хәбәрчесе турында җыр» әсәренең — резолюциягә чакырып кына калмыйча, аның җиңеп чыгачагын раслый торган әсәрнең — Ленинга гаять зур тәэсир ясавы билгеле. Бу җырдан алып ул үзенең «Давыл алдыннан» мәкаләсендә өзекләр китерә. 1902 елда В. И. Ленин үзенең әнисе Мария Александровнага Мюнхеннан: «.„Горькийны, Скиталецны алдым һәм гаять зур кызыксыну белән укыдым. Үзем дә укыдым, башкаларга да бирдем»1 .— дип яза, ә 1903 елның февралендә: «Немец театрында булдык. Рус Художестволы театрында буласы. «Тормыш төбендә»не карыйсы килә» 1 2 3 ,— ди. B. И. Ленин Горькийның газеталарда чыгышы зур күләмле әдәби әсәрләр иҗат итүенә комачауламавын да кайгырта. Шул ук вакытта ул, әгәр Алексей Максимович большевиклар матбугатына үз әсәрләрен тәкъдим итә икән, бик сөенә. «Италия турында әкиятләр»не күз алдында тотып. В. И. Ленин 1912 елда аңа: «Менә дигән «Әкият- ләр»егез белән сез «Звезданга зур ярдәм күрсәттегез һәм бу мине бик нык шатландырды»,— дип яза ». В. И. Ленинның Горький иҗаты белән ни дәрәҗәдә кызыксынуын «Ана» романын кулъязма хәлендә үк укып чыгуы да ачык күрсәтә. Н. К. Крупская истәлекләре буенча Ленинга аеруча «Ана», «Мещанлык турында мәкаләләр», «Лачын турында җыр», «Давыл хәбәрчесе турында җыр», «Страсти-мордасти», «Егерме алты һәм берәү» әсәр- 1 В И. Ленин. Әсәрләр. 55 том, 5 басма. 223 бит. (Рус телендә.) 2 Шунда ук. 229 бит. 3 Шунда ук. 48 том. 47 бит. nape ошаган. Каты авыру хәлендә вакытта ул Горькийның «Королечко заманы», •■Минем университетларым» әсәрләрен тыңлап яткан. Әйе, Владимир Ильич М. Горькийны уз буынының барлык суз художниклары, пролетар язучылар арасында беренче урынга куя. «Горький — һичшиксез, пролетариат сәнгатенең иң күренекле вәкиле, ул аның очен күп эшләде һәм тагын да күбрәк эшләячәк. Социал-демократик партиянең һәрбер фракциясе үзендә Горькийның булуы белән законлы рәвештә горурлана ала» ',— дип бәяли. Ә икенче бер хезмәтендә боген донья пролетар хәрәкәткә зур файда китергәч = һәм китерәчәк «...Гаять зур художество таланты» .— дип яза. В. И. Ленин һәм А. М. Горький 1905 елның ноябренда беренче тапкыр әчрашаглр. — Бу ике боек кешенең очрашуы турыида М. Ф. Андреева болай дип яза: - «1905 елның ноябренда, ниһаять, Петербургка китәргә җыенгач, Алексей Максиме = еич поездда миңа иң элек «Новая жизнь» редакциясенә керәчагебезне әйтте... Каршы J алырга килгән туганнар һәм дуслар әйберләребезне алып калды. Горький белән без о вокзалдан ерак түгел. Невский проспектына урнашкан редакциягә юнәлдек. Менә шунда Горький һәм Владимир Ильич Ленин беренче мәртәбә очрашып та- Е ныштылар да инде. Хәтерлим: Ленин арттагы ка кыдыр бүлмәләрнең берсеннән чыкты = да кызу гына атлап Алексей Максимович янына нилде. Алар озак кына бер-берсенең кулын кысып тордылар. Ленин шатлыклы колде, ә Горький, нык кына каушап, шул ук ф вакытта гадәтенчә узен аеруча җитди тотарга тырышып, калын тааыш белән һаман бер сүзләрне кабатлады: — Әһә, менә сез нинди... Яхшы, яхшы) Мин бии шат, бик шат) s Горький белән Ленинның бу очрашуы РСДРП Үзәк Комитетының кораллы восста- < ние һәм беренче легаль большевистик орган — «Новая жизнь» газетасын чыгару а мәсьәләләренә багышланган утырышында булды». «Новая жизнь» газетасы большевистик партиялелекиең чын байрак йортүчесе о ролен үти. Горький очен Ленин редакцияләгән бу зур большевистик газетада эшләү Ә менә дигән идея-политик һәм иҗат мәктәбе була. Ленин газетасы язучыны вакыйгалар ~ агышында тол нәрсәне күрү һәм революцион күренешләрне дорес гомумиләштерә = белү сәләтенә ойрәтә. ~ Бу газетаның дүрт санында Горькийның «Мещанлык турында мәкаләләр»е басыла, бу газетада 1905 елда В. И. Ленинның «Партия оешмалары һәм партияле әдәбият» мәкаләсе чыга. Ленинның бу даһи хезмәте боек язучының иҗади методы формалашуда зур роль уйный. Нәкъ менә шул вакыттан башлап Горьким, «дәбиятның партия- лелеге принцибына таянып, социалистик реализмның күренекле әсәрләрен — «Ана» романы. «Дошманнар» пьесасы кебек денья һәм рус әдәбияты тарихында беренче талкыр эшчеләр сыйныфын тарихның әйдәүче һәм хәлиткеч коче итеп күрсәткән әсәрләр тудыруга керешә. Ленинның «Ана» романының революцион хәрәкәт үсешендәге әһәмиятенә ничек бәя бирүе һәркемгә билгеле. 1905 елдан, аеруча партиянең V съездыннан соң (1907 ел| Ленин һәм Горький арасында чын дуслык башланып китә. В. И. Ленин Горькийны боек язучы, җәмәгать эшлеклесе буларак кына түгел, кеше буларак та бик зур хермәт итә. Моны раслый торган документлар бик күл. «Ленин ечен Горький кебек якын монәсәбәттә булган кешеләр күп түгел иде.— дип яза М. И. Ульянова.— Алексей Максимович белән күрешкәндә, аның йозе һәрвакыт ничектер җанланып китә иде. Ул аның белән сәгатьләр буена сойләшел утыра ала һәм күренеп тора: бу әңгәмәләрдән ул чын-чынлап канәгать кала иде. Горьким молаем, гади, сойкемле кеше иде. һәм бу аларны бер-берсенә якынайтты». «Владимир Ильич сезне бик ярата иде»,— дип яза Н. К. Крупская Горькийга язган хатында. Ленинның Лондонда Алексей Максимовичка карата зур кайгыртучанлык күрсәтүе турында М. Ф. Андреева да яза. «Гостиницадагы Горький номерын Ленин үзе кереп карады,—ди ул,—яктылык җитәрлекме, чисталык ничек, простынялар дымлы түгелме — барысын дә тикшерде. • Шунда ук. 19 том. 251 бит. 2 Шунда ук. 31 том. 49 бит. Горькийның үзе турында кеше кайгыртып йөргәнен яратмаганны белгәнгә, пышылдап кына болай диде: — Простынялар бөтенләй дымлы бит, шушы хәерсез камин алдында булса да, аларны киптерергә кирәк. Безнең Алексей Максимович йоткерә башласа, бу бит бердә әйбәт булмас*. 1908 һәм 1909 елларда В. И. Ленин Горький янына Капри утравына, ә 1911 елны Парижга килә. Бу очрашулар гаять тә дусларча була, һәм алар язучының идея-политик үсешендә бик зур роль уйныйлар. Революция юлбашчысы Россиядә социалистик революциянең һичшиксез җиңеп чыгачагына Горькнйда ышаныч тудыра, партия эчендәге ул вакыттагы кәрәшнең мәгънәсен аңлата. Шул замандагы тормышта, әдәбиятта язучының тоткан урынын күрсәтеп, В. И. Ленин Горькийның идея позициясендәге чатаклыклар турында, аларга карата үзенең тискәре карашы турында ачыктан-ачык әйтә. Ленин аны шул замандагы иҗтимагый агымнарны аңларга өйрәтә. В. И. Ленинның фикерләре, киңәшләре, тәнкыйте Горькийның бөтен әдәби эшчән- легенә дә, аның киләчәктәге бөтен язмышына да зур йогынты ясый. А. М. Горький Н. К. Крупскаяга болай дип яза: «Капри утравында шул замандагы әдәбият турында сөйләшкәндә, ул минем буын язучыларын бик үткен итеп характерлады, рәхимсез һәм җиңел итеп аларның чын асылын ачып салды, минем хикәяләремдәге кайбер кимчелекләрне күрсәтте, һәм аннары: «Юкка гына сез үзегезнең тәҗрибәгезне кечкенә хикәяләргә бүлгәлисез, сезгә аларны бер китапка, нинди дә булса зур китапка тупларга вакыт»,— дип үпкә белдерде. Мин аңа бер семьяның 100 ел, ягъни 1813 елда Мәскәу шәһәре торгызыла башлаганнан алып бүгенге көннәргә кадәрге вакыт эчендәге тарихын язарга исәбем барлыгын әйттем. Ул бик игътибар белән тыңлады, сорашты, аннары: «Менә дигән тема, әлбәттә, кыен, бик күп вакыт таләп итәчәк, мин моны сез булдырып чыгар идегез, дип уйлыйм, ләкин күрмим: сез аны ничек тәмамларсыз! Хәзерге чынбарлыкта аның ахыры юк. Юк. моны революциядән соң язарга кирәк, ә хәзер «Ана» кебек берәр әйбер яхшы булыр иде»,—диде. Кнтапның ахырын, әлбәттә, мин үзем дә күрми идем әле». М. Горький, нәкъ В. И. Ленин әйткәнчә, бу теләген Бөек Октябрь революциясеннән соң гына тормышка ашыра: капитализмның, һичшиксез, череп таркаласын һәм җимереләчәген сурәтләп, менә дигән роман — «Артамоновлар эше» әсәрен яза. Ленин тәэсирендә Каприда трилогия язу фикере туа. Бу турыда М. Ф. Андреева болай дип хәтерли: «Алексей Максимович Владимир Ильичка Нижний Новгород, Идел, үзенең балачагы, яшьлеге, читтә йоруләре турында, әтисе, әбисе Акулина Ивановна, бабасы турында сөйләде. Ленин аны гадәтенчә очкынлы күзләрен кысыбрак гаять зур игътибар белән тыңлады һәм җаен туры китереп Горькийга: «Язарга иде, атакаем, бу турыда сезгә! Боларның барысы да бик тә гыйбрәтле, менә дигән...»—диде. Горький кинәт туктап, тынып калды, каушап йеткергәләде һәм күңелсез генә: «Язармын әле, кайчан да булса».— дип куйды». Горький бу вәгьдәсен дә үти. Аның «Балачак», «Кешеләрдә», «Минем университетларым» трилогиясе — патша Россиясендәге түбән катлам халыкларның авыр язмышын сурәтли. В И. Ленин дустының сәламәтлеге турында да туктаусыз кайгырта. 1913 елда, Алексей Максимовичның упкә авыруы көчәйгәч. Владимир Ильич Каприта болай дип хат җибәрә: «Сезнең авыруыгыз турында язуыгыз мине бик нык борчуга төшерде— Ул Италиядә беренче класслы врачлар бармы!..» Ә 1921 елда, үзе авыру хәлендә булуга карамастан, Владимир Ильич, Горькийның сәламәтлеге начарлануы турында ишеткәч, болан дип яза: «_.Сез кан төкерәсез, ә үзегез китмисез!! Бу намуссызлык һәм сансызлык— Китегез. дәваланыгыз. Киреләнмәгез, утенәм Сездән!» Ленин, Горькийга якын дусларча мөнәсәбәт белән караган хәлендә, аңа карата гаять таләпчән һәм принципиаль дә була. Реакция елларында һәм соңрак, 1917—18 елларда. А. М. Горький җитди генә политик ялгышлар җибәргәч, В. И. Ленин аның тормышында гаять зур роль уйный. Горький реакциянең беренче елларында дөрес булмаган позициягә баса: ул. социалистик революция әле әзерләнеп җитмәгән, дип исәпли. Ә инде шулай да революция җиңеп чыккач. Горький, пролетариат крестьяннарга түгел, ә башлыча интеллигенциягә, фән һәм культура эшлекдэләренә таянырга тиеш, дип саный. Шул вакытларда да Ленин Горькийның бу ялгышлыкларны җиңеп чыгачагына, чын пролетар, эзлекле революцион позициягә аяк басачагына шик тотмый. «Аның миңа монәсәбәте,— дип яза Горький узе дә,— кырыс остаз һәм мәрхәмәтле, кайгыртучан дус менәсәбәте иде». Горький узенең соңгы кеннәренә кадәр В. И. Ленин хезмәтләрен ейрәнә. Ленин улем алдыннан Горький әсәрләрен тыңларга теләгән кебек үк, Горький да якты донья белән саубуллашыр алдыннан аның турында, аның белән очрашулары турында сойли, боек юлбашчы тормышындагы, характерындагы һәр детальне, һәр сыйфатны онытып калдырмаска тырыша. А. М. Горький В. И. Ленин турындагы беренче истәлекләре белән 1920 елда чыга. Ләкин әлегә бу зур теманың кереше генә була. 1924 елның 21 январенда В. И. Ленин үлә. Юлбашчының үлеме А. М. Горький ечен—гомуми зур кайгы гына түгел, тирән шәхси трагедия дә. «Мин Владимир Ильичны тирән һәм кайнар ярата идем,— дип яза Горький,—һәм беркайчан да үземне ул үлгән елдагы кебек шундый ятим итеп, шундый кәчсеэ ител тойганым юк нде». Ул Ленин турында язуны, аның мәңге онытылмас образын сурәтләүне үзенең иҗат бурычы итеп куя. Һәм 1924 елда ук инде А. М. Горькийның «В. И. Ленин» дигән очеркы басылып чыга. 1930 елда язучы бу очеркьм кабаи эшкәртә һәм тулыландыра. «В. И. Ленинв очеркында Горький Ленинның йозен, аңа характерлы хәрәкәтләрне, аның портретын бик ачык һәм рельефлы итеп, даһи кешенең эчке асылын күз алдына китерерлек итеп сурәтли. Горький Владимир Ильичны Плеханов белән түбәндәгечә чагыштыр*. «Мине Плехановка тәкъдим иткәндә,— дип яза ул узенең очеркынд*.— ун (Плеханов — ред.), кулларын күкрәгенә куеп, җитди һәм эчпошулы кыяфәт беләнрә* карал тора иде, үз бурычларыннан ялыккан укытучы тагы бер яңа шәкертенә шупанрак карый. Ул миңа бик гадәти генә бер фраза әйтте: аМин сезнең талантыгызга гашыйкмын»,— диде. Шуннан башка ул милем хәтеремдә калырлык бер генә нәрсә дә әйтмәде. Һәм съездның бетен дәвамында аңарда да, миндә дә «эч серләрен ачып» сейпәшү теләге тумады. Ә бу пеләш, сакау, тыгыз тәнле, нык гәүдәле кеше, бер кулы белән Сократныкы тосле маңгаен угалап, икенчесе белән минем кулны тарткалап, гаҗәеп җанлы күзләрен ягымлы ялтыратып, шунда ук минем «Ана» китабымның кимчелекләре турында сейли башлады, ул аны кулъязма килеш И. П. Ладыжниковтан алып укыган буша чыкты. Мин китапны ашыгып язганлыкны әйттем, яәкин ни очен ашыкканлыгымиың сәбәбен аңлатырга олгермәдем. Ленин, раслау билгесе итеп башын селкеп, момы үю аңлатты: ашыккан булуың бик яхшы, китап кирәкле, бик куп эшчеләр революцион жврэкәттә аңсыз, стихияле рәвештә катнаштылар һәм хәзер алар «Ана»ны укыл үэпт»раиэ зур файда алырлар. «Бик вакытлы язылган китап». Бу аның бердәнбер комплименты, ләкма* минам очен гаять зур комплименты булды...» Н. К. Крупская, А. М. Горькийның бу очеркын укып чыкканнан соң, авторга болай дип яза: «Сезнең Ильич тере. Лондон съезды турындагы язганыгыз бик яхшы. Барысы да дерес. Сез Ильичны ярата идегез. Яратмаган кеше болай яза алмас идев. А. М. Горький Ленин идеяләренең мәңге яшәячәгем» ьяваиыо яза. Шуңа күрә дә аның сүзләре хәзер дә яңа коч белән яңгырый: «Владимир Ленин үлде. Аның акылының һәм ихтыярының варислары исәннәр. Исәннәр һәм эшлиләр, шундый итеп эшлиләр, доньяда бероүмең дә беркайчан да беркайда да болай уңышлы эшләгәне юк әле». НИКИФОРОВА И. К. А