ШАГЫЙРЬ БЕЛӘН ОЧРАШУ
Чиксез күккә, ерак йолдызларга
Ракеталар ничә очты бездә
Сез, кешеләр — биек йолдызлар бит,
Җитә алсам иде күңелегезгә.
Заман сулышы бөркелеп торган бу строфаның кемнеке, кайсы шагыйрьнеке булуы поэзия сөючеләр өчен сер түгелдер... Шушы бер строфада Рәсүл Гамзатов талантының, аның кешеләргә чиксез мәхәббәте тудырган ярсулы, шук, мөлаем лирикасының фәлсәфи тирәнлеге, ягымлы гүзәллеге чагыла.
«Биектәге йолдызлар» — әдипнең Ленин премиясе белән бүләкләнгән шигырьләр җыентыгы. Ниһаять, ул җыентык, Н. Арсланов, Ә. Давыдов, 3. Нури, Г. Хуҗиев, Г. Латыйп, М. Хөсәен, Ә. Баянов, Р. Гәрәй, X. Камалов һәм Н. Мадьяров кебек шагыйрьләребез тарафыннан татар теленә тәрҗемә ителеп, аерым китап булып чыкты . Җыентык белән танышкач, шул нәрсә сизелә: шагыйрьләр каләмдәшләренә игътибарлы булырга тырышканнар, Р.Гамзатов поэзиясенең матурлыгын татар укучысына җиткерү өчен күп көч куйганнар.
Р. Гамзатов иҗатында тапкыр һәм матур әйтелгән һәрбер шигъри деталь мәгънәне ачыклый, образны төгәлләндерә бара. Җылы лиризм, кешеләргә тирән мәхәббәт белән язылган ул шигырьләрдә батыр һәм эшчән дагстан халкы белән очрашасың, бик талантлы һәм үзенчәлекле шагыйрьнең үзен күргәндәй була сың. Шагыйрь йөрәгенең кайнарлыгы, егәрлеге аның шигырьләренә күчә.
Менә ир уртасы кавказлы тибын күз алдына китерегез. Чәчләре уң як кашка төшеп тора. Чал. Калынрак гәүдәле. Барлык кешеләрне дә бер очтан кочып алырга теләгәндәй, кулларын җәйгән дә, шигырь укый. Тавышы басынкы, интонацияләр сиздермичә генә үзгәреп тора.
Биек таулар итәгенә
Мендем дә мин, — җан горур,—
Елгалардан йолдыз эчтем
Учлап-учлап, әй хозур.
Чын поэзия үзенең фидакарьлеге, эчкерсезлеге, күңел киңлеге белән укучыны җәлеп итә. Андый әсәрләр белән танышканда нинди милләттән булуыңа, нинди киңлектә яшәве ңә дә карамастан, син үзеңне кешелекнең бер тамчысы итеп тоя башлыйсың, дөнья яктырып, киңәеп китә. Чын мәгънәсендәге менә бу гуманизм Рәсүл Гамзатов иҗатының көчле сыйфаты. Рәсүл Гамзатов «Туган илем турында» шигырендә «чит илләрдә туганнарың бармы?», «әсирлектә булдыңмы?» дигән салкын сорауларны да ала, шук елмаю һәм тирән лиризм белән җавап бирә — бар. Әнә аның туганнары: Стамбулның тар урамнары чатында эш эзләп йөрүче төрек карты. Күр, кыяфәте гел шагыйрьнең атасыныкы инде. Әнә аның әнисенә охшаган Кипр карчыгы — кораб артыннан кул болгап кала. Шагыйрьгә канәфер чәчәкләре бүләк иткән француз кызы аңа сеңелесен хәтерләтә. Ничә еллар салкын төрмәләрдә яткан Манолес Глезос, коллык богауларын өзгән африкалылар... Менә никадәрле аның туганнары!
Шагыйрь «әсирлектә» дә булган. Чехлар аны мәңгелек дуслык белән әсир иткәннәр, рус солдатларының каберләрен розаларга күмгән болгар халкы да шагыйрь күңелен әсир иткән. Хәер, барысын да санап бетерү мөмкинмени?!.
Әйтерсең, җир иркенәя бара һаман,
Шука күрә чын күңелдән горурланам.
Никадәрле тарсынса да җирне дошман.
Арткан саен арта бара безнең дуслар
(Г. Латыйп тәрҗемәсе)
Рәсүл Гамзатовның образлар дөньясы гаять бай һәм күпкырлы. Ул гаҗәп бер киномонтажны хәтерләтә. Шагыйрь өчен искергән образлар юк. Һәрбер образга — традиционмы ул, яңамы— Рәсүл Гамзатов каләме үзенчәлекле төс бирә.
Менә «Сандугач җыры» шигыре. Көнчыгыш шагыйрьләреннән Хафиз белән Гомәр Хәйямны гына искә төшерик. Аларда сандугач — мәхәббәт лирикасының аксессуары. Рәсүл Гамзатов исә сандугачны туган ил турында җырлата.
Мөгаен ул Ватан турында
Җырлыйдыр. Югыйсә.
Бик тиз туяр иде сандугач
Икенче жыр булса.
(Ә. Баянов тәрҗемәсе)
Рәсүл Гамзатов — мәхәббәт лирикасының зур остасы. Монда аның поэтик арсеналындагы барлык чаралар: телнең афоризмнарга байлыгы, реалистик төзеклек, шигъри бизәкләрнең нәфислеге, формада иркенлек һәм динамик йөгереклек — барысы да мәхәббәтне олылауга, мәхәббәт хисләренең матурлыгын ачуга юнәлдерелгән.
Сигез юллыклар бүлеге Рәсүл Гамзатовның чор һәм кеше турында җитди уйлануларын, тормыш куйган барлык сорауларга, шагыйрь һәм гражданин буларак, җавап эзләвен күрсәтә.
Дан! Исәннәргә кагыла күрмә,
Аларны гаять начар беләсең.
Кайчак иң яхшы кешеләрне дә,
Көчлеләрне дә син үтерәсең.
Дан! Үлгәннәргә кирәгрәк син,
Үлгәннәр өчен һич юк зыяның.
Кайнар сулышын белән яңадан
Кайтарасың син гомерен аларның.
(Н Мадьяров тәрҗемәсе)
Горур һәм батыр тау халыкла рында гасырлар буе шундый күркәм гадәт яшәп килгән: алар иярләрне, мөгез җамнарны, хәнҗәрләрне, хәтта сабыйлар яткан бишекләрне дә нәфисләп язылган афоризмнар белән бизәгәннәр. Бу язмалар, шулай ук, буркаларга, капкаларга, музыка коралларына һәм таякларга да ясалган. Алар халыкның гасыр лар кичкәндә җыйган тәҗрибәсен, акыл көчен, тапкырлыгын чагылдыралар. Рәсүл Гамзатов халык иҗатының бу энҗеләре белән гаять сак эш иткән: оста ювелир сыман, аларга тиешле форма биргән, шомарткан, ялтыраткан. Шулар үрнәгендә үзе дә яңа язмалар тудырган. Бу парчаларның эчтәлеген сөйләү авыр. Аларның кечкенә генә күләмнәрендә гаять киң һәм тирән поэтик фикерләр ята. Берәүләре аның халыкның милли характер сыйфатын чагылдыра, икенчеләрендә кеше гомеренең, яшәүнең мәгънәсе турында сөйләнелә...
Билгеле булганча, авар шигырен дә юл азакларында рифма кую система түгел. Традицион форма булып юлларда цезуралар, аллитерацион аваздашлык һәм кабатлауларның еш очравы исәпләнә. Строфа гадәттә 12, 11, 9 һәм 8 иҗекле үлчәүләргә корылган. Рәсүл Гамзатов кирәк урында, темага карап, бу үлчәүләрнең барысын да куллана.
Ә сигез юллыклар 7 иҗекле үлчәү белән язылган. Бәлки, шигырьнең нинди үлчәү белән тәрҗемә ителүе бәләкәй мәсьәләдер. Бәхәсләшеп тормастан, мисал китерик. Менә «Чибәр кызлар» шигыре:
Куллардагы тамыр кебек безнең дуслык,
Төйнәлгән ул бер төенгә һәм ул бик нык.
Туган илдән еракларда йөргәнем бар,
Кая барма, тоташалар безнең юллар.
(Г. Латыйп тәрҗемәсе)
Инде шигырьнең русчасына күз төшерик:
С товарищами дружбою горячею
Я связанный, как жилки на руке,
Обременен нелегкою задачею,
Бывал не раз от дома вдалеке
(Я. Козловский тәрҗемәсе)
Мәгънәдә генә түгел, строфаның төзелешендә дә гаять зур аерма. Татарчасындагы ритмик сурәт укучының тойгысын, ничектер. М. Гафури иҗаты башланган чорга алып китә. Русчасында исә ул заман колоритына буйсына.
Икенче бер мисал:
Йөрәгемә таулар якын,
Мин тауларга илтәм йөрәгемне.
Аста — роза үзәнлеге
Һәм виноградлары Фракиянсң.
Бу юлларның тәрҗемәсе тәҗрибәле шагыйрь Г. Хуҗиевныкы булуына һич тә ышанасы килми. Ә бит шагыйрь шул ук «Болгария дәфтәре» циклында гажәп матур поэтик бизәкләрне саклый белгән, күп шигырьләрне бик уңышлы тәрҗемә иткән. Тәрҗемәдәге чатаклыкларның күбесе игътибар җитмәүдән ки лә. «Туган илем турында» шигырен генә алыйк. Лирик герой җир йөзендә яшәүче барлык яхшы күңелле кешеләрне үзенең туганнары дип атын. Әсәрнең төп идеясе шул. Шигырьнең икенче исеме дә бар — «Туганнарым турында» («О моей родне»). Сюжет лирик геройның сәяхәте вакытындагы кичерешләре формасында үсә. Тәрҗемәче, юлда йөрүче геройның хисләрен татарча бирү өчен, фигыль формасын дөрес сайламаган.
Тар урамнар почмагында очрый да ул
Ярлы йортлар тынып калган кичке якта,
Үз улына карагандай карын миңа,
Күңелендә ышаныч һәм өмет арта
(Г. Латыйп тәрҗемәсе)
«Очрый», «карый» булгач, эшнең кабатланып торуы, тәмамланмаган булуы аңлашыла. Ә бит шагыйрь ул картны бер генә кат күреп кала.
Монда «очрады», «карады» дигән форма кирәк иде. Русчасына гына игътибар итик.
Где бедной улицы теснина
Утихла на закате дня,
Он, повстречавшись, как на сына,
Взглянул с надеждой на меня
Аннан соң, урамнар почмагында дип әйтү дә татарча түгел, дөресе— урам чаты, урамнар чаты.
Бәхеткә каршы, җыентыкта мондый кимчелекләр сирәк очрый. Чатаклыкка караганда, уңышлы яклар, матур табышлар күп һәм алар турында сөйләү кызыклы да булыр, урынны да байтак сорар иде. Без язмалар бүлегенең матур тәрҗемә ителүен әйткән идек инде. Укучы, шулай ук, «Дөнья барда» (Ә. Да выдов тәрҗемәсе), «Тау бөркетләре», «Сөям сине, бәләкәй халкым», «Кан һәм күз яше» (3. Нури тәрҗемәләре), «Дагстаным минем», «Әнкәйгә» (Р. Гәрәй тәрҗемәләре), «Безнең авыл елгасы», «Сандугач җыры» (Ә. Баянов тәрҗемәләре), «Вакыт турында» шигырьләр һәм Фидель Кастрога совет кешеләренең кайнар мәхәббәтен чагылдырган «Эчкерсез, саф сөю турында мин» (Г. Хуҗиев тәрҗемәләре), сигез юллыкларны тәрҗемә иткән Н. Мадьяровның тырышлыгын һәм кайбер уңышларын күреп куаныр.
Рәсүл Гамзатов — хәзерге совет поэзиясендә иң талантлы лирикларның берсе. Көнчыгыш, рус, Европа ның иң зур акыл иясе шагыйрьләре иҗатыннан, дагстан халыкларының гаҗәп бай фольклорыннан куәт алып үскән бу поэзия бүгенге көн кешесенең рухи дөньясындагы гаять тирән кичерешләрне мул төсмерли һәм нәфис бизәкле итеп сурәтли. Рәсүл Гамзатовның поэзиягә мөнәсәбәте, аның эстетикасы безнең талантлы шагыйрьләребездән Һади Такташ, Хәсән Туфан, Муса Җәлил һәм Сибгат Хәкимне хәтерләтә.Татар укучысына ул якын һәм аңлаешлы. Җыентыкның чыгуы бик урынлы. Өстәп шуны гына әйтәсе килә: әйдә, «Биектәге йолдызлар», рәхим ит укучы күңеленә, үз артыңнан шагыйрьнең яңа тәрҗемәләрен да иярт.