БҮГЕНГЕ РОМАННАРЫБЫЗНЫҢ ЖАНР ҮЗЕНЧӘЛЕКЛӘРЕ

Совет романы, бер яктан, үт­кәндәге бөек реалист язучы­ларның иң яхшы традиция­ләрен дәвам иттерсә, икенче яктан, ул чын-чынлап яңа, новаторлык сыйфатларына байый бара. Әгәр со­вет әдәбияты узган зур юлга әйлә­неп карасак, без, җәмгыятебез үсе­ше белән бергә, роман жанрының да даими рәвештә алга хәрәкәтен, яңа­ руын күрербез. Яңа эчтәлеккә, чор­ның яңа идея-эстетик таләпләренә ятышлы төстә, халыкның тарихы, тәҗрибәсе һәм милли традициялә­ренә бәйләнештә яңа формалар, яңа алымнар барлыкка килә. Татар романының үсеш тарихы да бу фи­кернең дөреслеген раслап тора.

Әдәбияттагы бүтән жанрлар ке­бек үк, роман да конкрет бер милли туфракта шытып чыга һәм үсә. Бу безнең әдәбиятта да шулай булган. Әмма, шул ук вакытта, татар рома­ны рус һәм дөнья романистикасы белән тыгыз бәйләнештә үсте һәм үсә бара, һәм татар әдәбиятында роман жанрының зур, шактый үзен­ чәлекле үсү юлы, тарихы бар.

Октябрь революциясеннән соң проза жанрында киеренке сюжетка корылган, тирән психологик, җанлы, пластик хикәяләү формаларын үз­ләштерү шактый озакка сузылды. Ул вакытта күп кенә яшь прозаик­лар иҗатында лирик, патетик хи­кәяләү, образларны гәүдәләндерүдә схематизм хакимлек итә иде. Г. Иб- раһимов, Ш. Камал кебек тәҗрибә­ле проза осталарының гына әсәрлә­ре үзләренең сюжетлы, образларның реаль булулары, геройларны психо­логик гәүдәләндерүнең ачыклыгы белән аерылып тордылар. Беренче татар реалистик романнарының XIX гасыр ахырларында ук язылган бу­луларына карамастан, роман жан­рының үсеше сизелерлек артта иде әле. Егерменче, утызынчы һәм кы­рыгынчы елларда романистика тәҗ­рибәсен үзләштерү, күп планлы, киң колачлы тарихи-революцион социаль-проблематик роман тудыру бу­енча эзләнүләр дәвам итте. Шул ел­ларда язылган «Юшкын», «Мөһәҗирләр» (М. Галәү), «Өч нарат» (Ф. Сәйфи-Казанлы) кебек роман­нар нәкъ әнә шул турыда сөйли. Утызынчы елларда язылган роман­нар арасында Ш. Камалның «Матур туганда» әсәре бу жанр үсешендә зур яңалык, алга китеш иде.

Милли һәм дөнья әдәбиятлары, бигрәк тә рус классик һәм совет романистикасы традицияләрен һәм тәҗрибәсен тирәнтен өйрәнү, худо­жество осталыгын камилләштерү һәм, иң мөһиме, халыкның яңа рухи күтәрелеше, иҗади кадрларның идея ягыннан үсеше нәтиҗәсендә татар совет әдәбияты сугыштан соң­гы елларда прозада, аерым алганда роман жанрында, зур казанышлар­га иреште. 1917 елдан алып сугыш­ка кадәр чорда бары 16 роман басы­лып чыккан булса, сугыштан соңгы елларда 28 роман язылды. Дөрес, эш арифметикада түгел, шулай да ул күп нәрсә турында сөйли.

Сугыштан соң прозаикларыбыз, формасы буенча да, эчтәлеге буен­ча да, күп төрле романнар иҗат ит­теләр. Алар арасында социаль-психологпк романнар да, хәрби, тарихи һәм тарихи-революцион романнар да бар. К. Нәҗми, Ә. Фәйзи, Г. Бәширов, И. Гази, М. Әмир, Г. Әпсәләмов, Ф. Хөсни, А. Расих һәм башкаларның сугыштан соң ижат ител­гән романнары Татарстанда һәм республикабыздан читтә дә зур по­пулярлык казандылар. Болар бары­сы да, әлбәттә, прозаның реалистик җитлегүен, аның бөтен татар совет әдәбиятын яңа үрләргә әйдәвен ачык күрсәтә.

Бүгенге прозабыз турында сөйлә­гәндә, аның төрлелеген, тарих һәм хәзерге заман картиналарын эпик киңлектә кыю тасвирларга омтылы­шын күрмичә китү мөмкин түгел. Шактый зур тарихи чорны эченә ал­ган, Татарстан җирләрендә Октябрь көннәрен, гражданнар сугышы ва­кыйгаларын сурәтләгән, «револю­ция һәм халык», конкретрак әйткән­ дә, «революция һәм татар крестьян­нары» проблемасын сәнгатьчә як­тырткан «Онытылмас еллар» рома­нын, Бөек Ватан сугышы чорында­гы халык героизмын, аның какша­мас көчен, җиңүгә ышануын күрсәт­кән «Саф күңел» романын һәм эш­челәр сыйныфына багышланган, коллективизм һәм интернациона­лизм идеяләре белән, иҗади хезмәт пафосы белән сугарылган «Сүнмәс утлар» романын искә төшерегез. Аларда эпик киңлек, тулы канлы характерлар бар, халык тормышын­да барган тарихи үзгәрү, революци­он аң үсү процессларының дөрес ча­гылышы бар. Сәнгатьчә эшләнешләрендәге аерым кимчелекләренә ка­рамастан, мондый әсәрләр безнең прозаның олы юлга нык аяк баскан­лыгын, социалистик реализм әдәбия­ тының новаторлык көчен тагын бер тапкыр раслыйлар.

Прозабызның тематик диапазоны һаман киңәя баруын да уңай бер күренеш, дип әйтеп үтәргә кирәк. Моңарчы безнең әдәбиятта авыл те­матикасы төп урынны алып килде, эшчеләр тормышы тематикасына җитәрлек игътибар бирелмәде. Мо­ның тора-бара әдәби-иҗат эшендә бертөрлелек, тарлык тудыруы мөм­кин иде. Һәм бу хәл, бик хаклы рә­вештә, барыбызны да борчый баш­лаган иде. Соңгы елларда чыккан әсәрләр, минемчә, бу кимчелекләр­нең бетә баруын, әдәбиятыбызның тематикасы һәм проблематикасы сизелерлек киңәюен күрсәтәләр. Та­тар халкының революцион көрәше, үткән тарихы белән кызыксыну, та­тар авылында барган яңа иҗтима­гый процессларны сәнгатьчә тикше­реп сурәтләү, совет эшчеләр сыйны­ фының героик хезмәте, бөек көрәш­тә рухландыручан көче, яңа яшь буынның чыныгып үсүе, Татарстан нефтьчеләре тормышы һәм башка бик күп темалар, күпкырлы, катлау­лы реаль чынбарлыкның төрле як­лары, төрле катлаулары бүгенге язучыларыбызның игътибар үзәген­дә торалар һәм бүгенге әдәбияты­бызның тематик колачын билгели­ләр. Монда мәсьәләләрне яңача ку­еп, яңача хәл итү тенденциясенең көчәюен дә аерым әйтергә кирәк.

Форманың баюы процессы, һич­шиксез, романның эчтәлек сферасы киңәюе белән, иҗтимагый тормыш­ тагы яңа күренешләрне, яңа факт­ларны тирәнтенрәк аңларга һәм ча­гылдырырга тырышу белән бәйле. Кеше язмышына игътибарның кө­чәюе, тарихи-социаль фонның ки­ңәюе романнарыбызның характерлы сызыкларыннан берсе булып тора. Герой характерын катлаулы, күп­ кырлы, нык ихтыярлы итеп иҗат итү проблемасы прозаикларыбызны юкка гына тирән дулкынландыр­ мый. К. Нәҗми,  Ә. Фәйзи, И. Гази, М. Әмир, Г. Бәширов һәм Г. Әпсәләмов романнарында, минемчә, со­циаль вакыйгаларны эпик планда гәүдәләндерү, хикәяләүдә җитдилек, икенче төрле әйткәндә, монументаль прозага омтылыш ачык сизелә. Бу тенденция А. Расих, Г. Ахунов, С. Рафиков, Н. Фәттах романнарын­ да да бар. Ф Хөсни, Ә. Еники, Г. Минскийлар һәм Р. Төхфәтуллин, А. Гыйләҗев кебек талантлы яшь прозаиклар иҗаты кешеләр арасын­дагы шәхси мөнәсәбәтләрне сурәт­ләргә омтылу, лирик алымнар кул­ лану белән характерлы. Бер-берсен тулыландыра торган бу иҗат төрле­леге, бу индивидуаль үзенчәлекләр роман һәм повестьлар үсешендәге киң мөмкинлекләр турында сөйли.

Романның жанр үзенчәлекләрен билгеләү хәзерге романнарыбызны классификацияләүне, билгеле бер типларга бүлүне таләп итә. Бу юнәлештәге тикшеренүләрнең теоретик яктан гына түгел, практик як­тан да зур әһәмияте бар. Беркем өчен дә сер түгел: күп кенә прозаик­лар, бигрәк тә яшьләр, жанр үзенчә­лекләренә тиешле игътибар бирми­ләр һәм, күп вакытта, роман форма­ларының жанр бердәмлеген тәэмин итә торган эчке мөмкинлекләрне (композиция, сюжет, характер һ. б. лар) файдалана белмиләр. Мисал өчен яшь һәм талантлы прозаик Э. Касыймовның нигездә уңышлы язылган «Гомер ике килми» әсәрен алырга була. Әсәрне автор «роман» дип атаган. Ә аны, үзенең эчтәлеге һәм эчке структурасы нигезендә, «повесть» дип әйтергә кирәк иде. Бу әсәрне «лирик повесть» дип ата­вы белән Ф. Хөсни хаклы.

Совет әдәбияты романның төрле формаларына бай. Роман характе­рын нинди дә булса аерым бер үзен­чәлегенә карап кына билгеләү һич тә дөрес һәм фәнни булмас иде. Бу берьяклы караш булыр иде. Жанр­ның асылын бары тик әсәрнең мор­фологик төзелеше нигезендә генә билгели торган формалистик эсте­тика принцибын совет әдәбияты ин­де күптән кире какты. Жанр спе­цификасын. формалар төрлелеген бары тик эчтәлек һәм форма берле­ген алга сөргән марксистик прин­ цип җирлегендә генә, индивидуаль стиль үзенчәлекләрен истә тотып, әсәрнең идея-мәгънә һәм структура бердәмлеге, үзара бәйләнеше ниге­зендә генә билгеләргә мөмкин. Ро­ман, бүтән жанрлар кебек үк, әдәби әсәрнең аерым бер төгәл форма­сы, художество структурасының кон­крет бер тибы. Ләкин бу форма конкрет эчтәлектән башка яши ал­мый. Мәсәлән, прозаик эпопеяның формасы, аның ирекле композиция­се, даими үсә бара торган сюжетлы сөйләме, аның сыгылмалы образлы-лыгы һәм ритмы күпкырлы, тирән эчтәлек белән сугарылган.

Әйткәнебезчә, һәр әдәбиятта ае­рым типтагы романнар милли тра­дицияләр, милли тәжрибә, халык­ның рухи үсеше җирлегендә ак­рынлап формалаша. Татар проза­сының үсеш тарихына күз ташла­сак, реалистик прозаның зур эпик формасы повестьтан, примитив ро­маннан зур социаль-психологик ро­манга кыенлык белән, көрәш аша юл сала баруын күрербез. Совет чорында, бигрәк тә сугыштан соң­гы елларда, татар романының чәчәк атуы югарыда инде әйтелде. Безнең көннәрдә татар романының эчтәлеге буенча да, формасы буенча да ак­тив баюы процессы бара. Г. Бәши- ров, Ф. Хөсни, Р. Төхфәтуллин, Ә. Еники, Г. Минский, А. Гыйләҗев һ. б. ларның романнарында һәм по­вестьларында психологик анализ­ның, лиризмның тирәнәя баруы күз­гә ташлана. Күп әсәрләрнең компо­зицион структурасы шуның белән әһәмиятле: барлык сюжет сызыкла­ры төп персонаж яки герой шәхесе тирәсенә килеп туплана. Бу — иҗа­ди эзләнүнең бик уңай тенденциясе. Прозаикларыбызның иҗатында, социалистик реализм принциплары нигезендә, бу тенденция тагы да ти­рәнрәк урын алыр дип ышанасы килә.

К. Нәҗми, Ә. Фәйзи, И. Гази, Г. Әпсәләмов, М. Әмир һәм, өлешчә, А. Расих, Г. Ахунов, С. Рафиков иҗатындагыча, романнарның күп планлы, киң колачлы монументаль формалары — аналитик, киң эпик прозаның куәтле агымы шулай ук бик кызыклы һәм перспективалы.

Г. Ибраһимов һәм Ш. Камал ро­маннарыннан соң социаль-психоло­гик анализ юнәлешенең дәвамы сыйфатында Г. Бәшировның сугыш­тан соңгы елларда иҗат ителгән «Намус» романын алырга була. Бу роман безнең прозада яңа үсеш эта­ бы булды. К. Нәҗминең тарихи-революцион типтагы «Язгы җилләр» һәм Г. Әпсәләмовның социаль-публицистик-героик пландагы «Алтын йолдыз», «Газинур» романнарына карата да шуны ук әйтергә мөмкин.

Хәзерге татар прозасындагы күп төрле роман формаларын, үзенчә­лекле стильләрне тикшергәндә, ми­немчә, безнең романнарга иң харак­терлы төп төрләрне билгеләү бик әһәмиятле. Романнарыбызны ана­лизлау шуны күрсәтә: хәзерге татар әдәбиятында романнарның төп өч төре (яки жанры) әкренләп форма­лашкан һәм ныгыган: социаль-пси­хологик, социаль-публицистик (аны

кайвакыт, документаль-публици-стик, дип тә атыйлар) һәм тарихи- революцион романнар. Әлбәттә, эч­тәлекләренә карап, бүтән төр ро­маннарны да (мәсәлән, производ­ство, колхоз, крестьян һ. б.) әйтер­гә мөмкин. Ләкин хәзерге әдәбият белемендә инде романнар, утызын­чы еллардагыча, профессиональ-тематик планда бүленмиләр. Мондый романнарның кайберләре, үзләре­нең структуралары буенча, ул заманда ук инде андый тышкы бү­ленеш рамкаларына сыймый иде. Ул заман романнарында һәм по­вестьларында да социаль, мораль, этик проблемалар куелган булуын беркем дә инкарь итә алмастыр (Ф. Сәйфинең «Өч нарат» романы, М. Әмирнең «Агыйдел», И. Туктар­ ның «81 штольня», И. Газиның «Бригадир кыз» повестьлары һ. б.).

Безнең көннәрдә авыл һәм шәһәр тормышында яңа үсеш процессы, шәһәр белән авыл арасындагы аер­маның якынаюы процессы бара. Бу катлаулы тормыш процессы хәзерге роман характерына да йогынты ясый. Хәзер «саф» производство яки крестьян романы юк инде. И. Гази­ның «Гади кешеләр», Г. Ахуновның «Хәзинә», Г. Әпсәләмовның «Сүнмәс утлар» романнарын кем производ­ство романы дип кенә әйтә алыр?!. «Гади кешеләр», «Хәзинә» романна­рының композиция, сюжет төзелеше нигезендә тормыш каршылыклары­ ның, шәһәр һәм авыл кешеләре ара­сында иҗтимагый һәм шәхси, пси­хологик мотивларның тыгыз үреле­ше, халыкның төрле катламнары арасындагы бәрелешләр ята. И. Га­зи да, Г. Ахунов та авылдан килгән нефтьчеләрнең эшләрен, омтылыш­ларын, тормышларын сурәтләргә, яңа кешенең, замандашыбызның туу, аякка басу процессың күрсәтер­гә, аларның рухи дөньясын, каршы­лыкларын һәм алар алдындагы кы­енлыкларны аңларга телиләр. «Сүн­мәс утлар», «Гади кешеләр», «Хәзи­нә» кебек романнарда социалистик хезмәт һәм социалистик җәмгыять­ тә шәхеснең формалашуы, чәчәк атуы проблемасы нигездә социаль- психологик планда чишелә.

Сугыштан соңгы прозада социаль-психологик роман буларак иң ха­рактерлы һәм сәнгатьчә эшләнеш­ләре белән бөтен булган әсәрләргә, безнеңчә, Г. Бәшировның «Намус», Ф. Хөснинең «Җәяүле кеше сукма­гы», «Утызынчы ел», Г. Әпсәләмов­ ның «Сүнмәс утлар», А. Расихның «Ике буйдак», Г. Ахуновның «Хәзи­нә» романнарын кертергә була.

Романнарның мондый төре нәрсә белән аерылып тора соң? Социаль- психологик, психологик романнарда тасвирлы сурәтләү принцибы, пси­хологик анализ, индивидуаль де­тальләр аша гомуми сыйфатларны ачу принцибы өстенлек итә. Мондый очракта герой үзенең хәрәкәтләре, әйләнә-тирәгә мөнәсәбәте, язмышы, характер үсеше белән әсәрнең сюжетын әйдәп бара. Авторның фике­ре, уйланулары геройныкы булып әверелә. (Әлбәттә, бу авторлар бү­тән төр роман алымнарын файда­ланмыйлар, дигән сүз түгел.) Пси­хологик романнарда сюжет үзәген­ дә һәрвакыт шәхес тора, сюжетны, композицияне актив оештыручы ро­лен төп герой яки төп геройлар башкара. Бу төр романнарның пей­зажны сурәтләү, хикәяләүнең үзен­чәлекле ритмы, лирик проза алым­нары (эчке монологлар һ. б.) белән тыгыз бәйләнеше турында әйтеп тә торасы юк. Г. Бәширов, Ф. Хөсни романнарына бу сыйфатлар аеруча хас.

Г. Бәшировның «Намус» романын һәм андагы вакыйгаларны, гомуми атмосфераны хәтерегезгә төшерегез. Язучы бер дә көчәнмичә, бик таби­гый рәвештә һәм салмак кына без­не вакыйгалар эченә, үз геройлары­ның реаль дөньясына алып керә, аларның катлаулы мөнәсәбәтләрен, эчке дөньяларын ача. Романдагы вакыйгалар драматизмы, үзәк герой Нәфисә драматизмы тышкы факт­ларда гына түгел, эчке логиканың эзлеклелегендә, психологик планда­гы художестволы анализ аша ачы­ла. Әсәрнең сюжет үсешендә хис­ләр, мәхәббәт мөнәсәбәтләре дә зур урын алып тора. Безнең психоло­гик романнарыбыздагы характерлы үзенчәлекләрнең берсе шул: алар­ның үзәгендә милли үзенчәлекле, үзендә халыкның иң гүзәл сыйфатларын туплаган әдәби образ тора «Намус» романында Нәфисә, «Җәяүле кеше сукмагы»нда Сәфәргали, «Ике буйдак»та Рәхим — шундыйлар. Бу романнар композиция һәм сюжет бөтенлекләре белән дә аеры­лып торалар.

Сугышка кадәрге чорда язылган күп кенә проза әсәрләренең компо­зицион структурасын һәм сюжет тө­зелешен драматик вакыйгалар һәм кискен сыйнфый көрәш билгели иде. Сугыштан соң, бигрәк тә партиянең XX съездыннан соңгы елларда, әх­лакый якка игътибар, иҗтимагый күренешләрнең һәм кешеләр ара­сындагы мөнәсәбәтләрнең психоло­гиясен тирәнтенрәк аңларга омтылу шактый зур урын алды. Әлбәттә, бу иҗтимагый вакыйгаларга игътибар кимеде, дигән сүз түгел. Үзләренең эчтәлекләре һәм стильләре белән төрле дәрәҗәдә торган «Ике буй­дак», «Гомер ике килми» әсәрләре, Г. Минский, Ә. Еники, А. Гыйләҗев повестьлары моның ачык мисалы бу­лып тора. Соңгы вакытларда дөнья­га чыккан әсәрләрдән мисалга Фа­тих Хөснинең «Утызынчы ел» ро­манын алырга мөмкин. Безнең про­зада ул әсәр җитди тарихи-иҗтимагый проблемалар нигезендә психологизмның тирәнәя баруы, тасвир­ланган чорның психологиясенә үтеп керергә омтылу тенденциясенең кө­чәюен күрергә дә ярдәм итә.

 «Утызынчы ел» — социаль-психологик роман. Ф Хөсни үзенең «Җәяүле кеше сукмагы» романы белән башланган матур иҗади тәҗрибә­сен бу романында да уңышлы дәвам иттерә, роман жанрының чиксез киң мөмкинлекләреннән файдаланып, халык тормышының яңа сәхифәлә­рен ача. «Утызынчы ел» романын укыганда каршылыклы драматизм белән тулы утызынчы елгы авыл сулышын тоясың, бөтен авыл хал­кын аякка бастырган, һәркемнең язмышын үзгәрткән колхозлашу хәрәкәтенең яңартучан көчен күрә­сең. Язучы, үткән вакыйгаларга бү­генге ноктадан карап, шул еллардагы хәлләрне һәм колхозлашу юлына баскан авыл кешеләренең эчке рухи дөньяларын, уй-тойгыларын аңлар­ га, төрле-төрле язмышларны яңа­ дан күз алдыннан кичерергә тыры­ша. Юк, Ф. Хөсни Әтәчле авылы колхозының тарихын язмый, аның ничек оешуы турында бәйнә-бәйнә сөйләп тормый. Аны, барыннан элек, җанлы кешеләр, аларның шат­ лыклары һәм күз яшьләре, алар­ның язмышлары кызыксындыра. Ф.Хөснидә үз геройларына әхлакый мөнәсәбәт нык сизелә. Роман үзә­гендә — шәхес язмышы, кешелекле­лек, кеше бәхете идеясе. Шуңа күрә дә, социаль-психологик романнарга хас булганча, язучы колхозлашу чо­рындагы авыл кешеләренең катлау­лы, каршылыклы кичерешләрен, кө­рәш эчендә туып килгән яңа иҗти­магый мөнәсәбәтләрне философик планда ачарга омтыла. Кулак семья­сында туган, ләкин совет кешеләре­нең яңа тормыш өчен янып яшәүлә­рен күреп, үзенең дә шулар рәтендә булырга теләге уянган һәм соңгы чиктә инде җәмгыятьтә үз урынын тапкан Наҗия, элекке ярлы хатыны, күп кимсетүләрне күргән, әмма ру­хы сынмаган көчле характер иясе Гайния кебек образлар нәкъ әнә шул планда ачылалар. Әсәрдәге төп геройларның берсе Котдус Вафин образы да революцион хәрәкәттә, рухи үсү процессында сурәтләнә. Без аның уңай эшләрен, романтик ашкынуларын да, яшьлек, тәҗрибә­сезлек аркасында ясаган ялгыш адымнарын да күрәбез. Кыскасы, романда тормышның, кеше язмыш­ларының катлаулы каршылыкларын ачу бар, җанлы кешеләр бар, алар турында уйлану, борчылу бар. Ф. Хөсни романында искитәрлек нечкәлек белән тасвирланган авыл, табигать күренешләре, авыл хал­кының көнкүреш, гореф-гадәтләренә бәйле әдәби детальләр дә әсәрнең эмоциональ көчен арттыралар. Ф Хөснидә пейзаж аерым яшәми, художество тукымасында актив функция үти. Әсәрнең ничек башла­нып китүен генә хәтерләгез: «тер­лекләрне тинтерәтә торган салкын җилләре, явымсыз-чәчемсез кырыс болытлары белән крестьянны тәмам аптыратып узганнан соң, январь аеннан кинәт карлы-буранлы, су­лышка җиңел һәм күзнең явын ала торган йомшак ак кыш» күренеше,  «авылга буранлы төн хуҗа булып» торуы һәм шул төндә «тау башын­дагы мәктәп бинасының тәрәзәсендә күренә торган бер ут кына, авылның борын-борыннан килгән шул иске гореф-гадәтләре белән бәхәскә кер­гәндәй, төн урталарына кадәр җе­мелдәп» януы... Өстән караганда тын гына яшәгән бер авыл кебек, ләкин чынында ул алай түгел икән, авыл кешеләре колхоз турында уй­ланалар, ә кулак Галләм хаҗи, «дөньялар үзгәрүен» сизеп, каты борчылуга төшкән. Ерткыч өненә халыкның нәфрәт давылы килеп җиткән икән. Язучы, әсәрнең ба­шыннан ук, укучыны кискен драма­тик хәлләр эченә алып кереп китә.

Ф. Хөснинең иҗат уңышы, нова­торлыгы бигрәк тә яңа образлар, үз чоры өчен характерлы типлар туды­руында, алариың тормышчан һәм дөрес бирелешендә күренә. Аеруча Наҗия һәм Гайния образлары үзен­чәлекле, сәнгатьчә көчле һәм мәгъ­нәле итеп эшләнгән. Наҗия образы әсәрнең башыннан ахырына кадәр дәвам итә. Язучы тарафыннан яра­тып,  мавыгып тасвирланган образ бу. Аның тышкы матурлыгы белән эчке рухи гүзәлләге табигый һәм бер бөтен. Язучы бу образ аша без­нең илдә саф күңелле, халыкның зур идеалларына каршы төшмәгән һәр кеше үз бәхетен табарга мөмкин, дигән бик мөһим фикерне чын сән­гать чаралары белән хәл итә. Ф. Хөс­ни сурәтләгән вакыйгаларына, образларына зур идеаллар яктылы­гында карый һәм шул нигездә со­циалистик гуманизм принцибын як­лый. Нәкъ шуңа күрә дә, бу әсәр, утызынчы еллар турындагы хәлләр турында сөйләсә дә, бүген дә акту­аль яңгырый, укучылар күңеленә хуш килеп, матур хисләр уята. На­җия — Котдус линиясе романның композициясендә һәм сюжет җеплә­ренең үрелешендә үзәк урынны алуы да язучының әнә шул төп фи­кере белән бәйләнгән. Монда На­җиянең үзенчәлекле, индивидуаль характерын да истән чыгармаска кирәк. Әйе, Наҗия — кулак кызы, ләкин атасы Галләм хаҗиның ерт­кычлыгын, гаделсезлеген күрә баш­лаган һәм үги ана җәберен татыган нечкә күңелле, яшьлек һәм мәхәббәт хыяллары белән янучы бер кыз. Ул авылның бөтен яшьләре белән бер­гә җәмәгатьчелек эшенә катнашыр­га, өйдәге кыргый гореф-гадәтләр­дән котылып, ирекле саф һавага чы­гарга омтыла (китапханәгә йөрү, Бафин белән очрашулар, спектакль­ дә катнашу, комсомолга керергә те­ләү, чәчен кистерү һ. б. эпизодлар).

Яшь Наҗиядә искелеккә каршы протест уяунуы психологик яктан да бик нечкә күзәтүләр аркылы ачыла бара. Минемчә, язучы бу образны, яшьлек, мәхәббәт хисләре сфера­сыннан иҗтимагый «эш» сферасына да күчереп, активрак бер натура итеп биргән булса, ул тагын да көч­лерәк һәм мәгънәви күләмлерәк төс алыр иде шикелле. Аның логик үсе­шендә кулак атасына каршы кискен конфликтка керү ихтималы да юк түгел. Ләкин язучы моңа бармаган. Нишлисең, язучының үз сиземләве бар бит. Нәрсә һәм ничек иҗат ител­гән — шул турыда сөйләү урынлы булыр. Һәр язучы образларын реаль тормыш нигезендә тудыра, үз иҗа­тына хас «ачкычны» куллана. Әй­тик, В. Лацис «Яңа ярга» романын­да төп геройны — кулак малае об­разын, тормышка актив мөнәсәбәт­тә күрсәтеп, сыйнфый көрәшнең үзә­ генә куеп, кулакларга каршы юнәлтелгән конфликт-ситуацияләр эчен­дә сурәтләгән. Мин моны Ф. Хөсни романына ниндидер күләгә төшерү өчен әйтмим, икенче бер подход, икенче тәҗрибәнең дә әдәбиятта барлыгын искә төшереп үтәргә генә телим.

Безнең тәнкыйтьтә «Утызынчы ел» романының төп җитешсезлеге — авылдагы сыйнфый көрәшнең бөтен кискенлеге, тирәнлеге белән ачы­лып бетмәүдә, дип күрсәтелгән иде. Моның белән килешеп булмый. Ро­манның эчке төзелешендә, образлар бирелешендә шушы чор өчен харак­терлы сыйнфый көрәш, бугазга-бугаз килү, бәрелешләр бернинди роль уйнамыйлар, кеше язмышына йо­гынты ясамыйлар, дип әйтү зур хата булыр иде. Әсәрне игътибар белән укыган кеше моны әйтмәс. Наҗия, Котдус, Шамкина, Гайния, Сәүбән, Хәллә, Гайфул һ. б. язмыш лары, бөтен кичерешләре Әтәчле авылында барган сыйнфый көрәш шартлары (еш кына, бик астыртын төстә), колхозлашу хәрәкәте белән турыдан-туры бәйләнгән. Сюжетның үзәген, әсәрнең композициясен дә ике капма-каршы лагерьның көрә­ше, искелек белән яңаның көрәше билгели. Бу көрәшнең эчке пружи­насын, эчке иҗтимагый психоло­гиясен язучы тирәнрәк аңларга ом­тыла һәм, тышкы күренешләр бе­лән артык мавыкмыйча, схемага бирелмичә, истә калырлык психо­логик портретлар, типлар иҗат итү­гә ирешә. Совет дошманы, колхоз дошманы кулак Галләм хаҗи тибы­на да мин шулай ук бәя бирер идем.

Юк, Ф. Хөсни монда да схемага, штампка бирелмәгән.

Наҗия үзенә карата укучыда җы­лы мөнәсәбәт уятса, аның атасы — кулак Галләм хаҗи исә нәфрәт хи­сен, чиркану тойгысын тудыра. Бер тәнкыйтьче әйткәнчә, Галләм хаҗи «җылыда мырауларга яратучы бо­хар мәчесе генә булып» калмый. Бу зәһәрле «бохар мәчесенең» күп еллар буена «алла исеменнән» авыл халкының канын эчеп, халык хиса­бына баеп яшәгәнлеген язучы бик оста фаш итә. Галләм хаҗи тыш­ тан бик диндар, «рәхимле», «изге» кеше булып күренә, ә чынында ул— ерткыч, комсыз, бозык холыклы ку­лак. Дөресрәге — агулы елан ул. Кулакларга, иске тормыш калдык­ларына совет чынбарлыгы нинди хөкем чыгарганлыгын ул бик тиз си­зә һәм моңа каршы чаралар эзли башлый. Юк, ул көрәшсез бирелер­гә теләми. Авыл кешеләренә элек- электән сеңдерелгән иске гореф-га­дәтләрне, динне, мәчетне, крестьян­ нардагы хосусый милекчелек той­гыларын файдаланырга тырыша, кулына корал алудан да тартын­мый. Галләм хаҗиның бу «эшләре» романда шактый тулы ачылган. Менә ул мәчет картларын җыя, өй­ ләренә йөреп үгетли. Менә ул бер­ сенә икмәк бирә, икенчесен аракы белән сыйлый һәм өченчесенең ку­лына револьвер тоттыра. Авыл «агайларының» шактый өлеше (ур­талар һәм бер төркем ярлылар да) бу «изге» кешенең явызлыгын, дошманлыгын тиз генә аңлап җиткер­миләр, авылдан куылгач та әле, кайберләрендә икеләнү бетми, хәтта укытучы Шамкина да башта бик нык ялгыша һәм бу гамьсезлеге аны авыр хәлгә төшерә. Галләм хаҗи­ның астыртын, мәкерле кулак бу­луы романда ышанырлык итеп күр­ сәтелгән. Мондый типлар, соңыннан колхоз эченә кереп, аны эчтән дә җимерергә маташтылар. Галләм ха­җи кебекләр Бөек Ватан сугышы елларында, М. Әмирнең «Саф кү­ңел» романында күрсәтелгәнчә, кот­очкыч өрәк булып кайтып, совет дошманы Хәтерле Фәхрүшкә әйлән­деләр.

 «Утызынчы ел» романында төп об­разлар булсын, ярдәмче персонаж­лар булсын, һәркайсы үзенчәлекле характерлары, холыклары, эчке дөньялары белән сурәтләнәләр. Об­разлар кабатланмыйлар, бер-берсенә охшамыйлар. Язучы һәр харак­терның үзенә хас детальләр таба белә. Шуңа күрә Хәтерсез Хәллә дә, Бытбылдык Әхмәтҗан да, Мүкләк Гайфулла да, эшендә һәм шәхси тормышында буталып беткән, дөрес юлдан язган Сәүбән дә күз алдына тере кешеләр булып килеп басалар.Ә бу, һичшиксез, язучының осталы­ гы турында сөйли.

Хезмәт иясе хатын-кыз образла­рыннан иң уңышлысы,әйткәнебез­чә, ярлы тол хатын Гайния. Яшьлеге әле сүнмәгән, усал сүзле, кызу хо­лыклы бу матур хатын, кайчак үзен тупас тотуына да карамастан, кешелеклелеге, турылыгы, тырышлыгы һәм гомумән эш өчен януы, башка­лар турында кайгырта белүе беләң бездә соклану, хөрмәт тойгысы уя­та. Ялгызлык, фәкыйрьлек, шуның өстенә кимсетү сүзләрен ишетүләр Гайнияне рухи газаплыйлар, хур­ландыралар. Ләкин ул бирешми, ак күңелле кешеләрдә, колхоз активы һәм коммунистлар арасында үзенә таяныч таба. Гайниянең аякка нык басу, рухи яктан үсү процессы ро­манның идея-эстетик кыйммәтен кө­чәйткән иң әһәмиятле якларыннан берсе, дип әйтергә кирәк.

Әсәрнең романтик пафосы, тор­ мыштагы яңалыкны яклау дәрте, эчке ялкыны яшьләр образларын танык сизелә дисәк, ялгыш булмас. Наҗия образы турында әйткән идем инде. Монда авыл яшьләрен оешты­ручы һәм колхозлашу хәрәкәтендә алгы сафта булган, комсомолец һәм яшь коммунист Котдус Вафин обра­зын да өстәргә кирәк. Язучы аны алгы пландагы уңай герой итеп би­рергә тели. Ләкин бу образга тирән­лек, рухи үсешендә бөтенлек, эзлек­лелек җитми. Тормышка кайчак җиңелчә каравы, дорфа кыланышлары Вафинның әле җитәкчелек эшенә җитлегеп өлгермәгән кеше икәнле­ген күрсәтәләр. Ләкин образның әһәмияте анда түгел. Вафин обра­зындагы бу йомшаклыкны язучы үзе дә сизгән булса кирәк. Колхозга тәҗрибәлерәк яңа җитәкчеләр кил­гәч, Вафинның аннан китүе дә ят бер нәрсә түгел. Моның эчке логи­кассы, сәбәпләре дә ба,  Вафин На­җиягә гашыйк. Нажия дә аны яра­та Ләкин тормыш хәлләре бу ике яшькә бәхетле булырга мөмкинлек бирми. «Ә Вафин, моңа хәтле тик кешедән ишеткән, китаптан укыган акыл белән генә яшәгән беркатлы Вафин, бу минутта, менә бу ачылып калган юллар алдында, ниһаять, үз акылын жигеп, үзенчә уйлап кара­мыйча, чынлабрак уйлап карамый­ча кала алмады. Аның кеше кайгы­сы белән тулган башы, кургашын тутыргандай, авыр иде, шулай да бер сорау аңарга тынгы бирмәде: «Нишләргә соң хәзер миңа?»

     Язучының Вафинга биргән харак­теристикасы. аның кичерешләрен күзәтүе бик дөрес. Ахырда Вафин Коми ягына эшкә, дөресрәге, сөй­гән кызы Наҗия артыннан китә. Волком секретаре Батталов та моңа каршы килми, егетнең хәлен аңлый. Колхозда эшләр иң кызган чакта Вафинның болай китүе дөрес адым­мы, аны аклап буламы? Әлбәттә, аклап булмый. Язучы моңа туры җавап бирмәсә дә,  үз мөнәсәбәтен комсомолец Латыйп сүзләре аркы­лы сиздереп үтә шикелле. Котдүс­нең читкә китәргә теләвен ишеткәч, Латыйп аңа: «Син волкомнан сора­ ма, син иң әүвәл үзеңнең күңелеңнән сора: күңелең кушамы шундый бер чакта безне ташлап китүне?» — ди.

«Мәхәббәтнең үз законы бар», ди­ләр. Дөрес сүз Вафинның да мәхәб­бәтенә турылыклы булып калуын гаепләп булмый. Ф. Хөснине «ни өчен Вафинны кулак кызы артын­нан җибәрдең», дип шелтәләү урын­сыз булыр иде. Хикмәт анда түгел. Минемчә, бу очракта язучыны Ва­финның Наҗиягә баштарак игъти­барсызлык күрсәтүенең һәм соңгы адымнарының сәбәпләрен, иҗтима­гый мәгънәсен тирәнрәк ачуга, сән­гатьчә анализлауга игътибар итеп җиткермәве өчен тәнкыйтьләргә ки­рәк. Романның мәхәббәт сызыгын­дагы «конфликт» авылдагы зур иҗ­тимагый вакыйгалар белән тагын да тыгызрак бәйләнештә бирелгәндә, әсәрнең реалистик көче, иҗтимагый мәгънәсе тагын да ачыла төшәр иде.Шуңа күрә дә Вафинның кыз ар­тыннан китүе, ничектер, бер «казус» рәвешендә тәэсир итә. Билгеле, әдә­би әсәрдә мондый «казусларның» булуы бик мөмкин. Әдәби әсәр тор­мышның күчермәсе түгел бит.  Бу «казусны», В. И. Ленин әйткәнчә, конкрет образның үзенчәлекле ха­рактерына, психикасына карап кы­на аңларга мөмкин.

Ф. Хөсни сәнгатьнең җанын үтерә торган схематизмга, тормышны би­зәп күрсәтүгә каршы. Ул тормыш­ның каршылыклы, күңелсез, авыр якларын да ачып салырга курык-мый. Яңа белән искенең көрәше ал­дан хәзерләнгән тип-тигез, такыр юлдан гына бармавын яхшы аңлый.

 «Утызынчы ел» романы авылны социализм юлына бору, авыл тор­мышын үзгәртеп кору җиңел генә килмәве турында сөйли. Халык тор­мышыннан алынган, лиризм белән тулы реаль картиналары, җанлы об­разлары белән кадерле безгә бу әсәр. Дөрес, романның әдәби яктан эшләнеше тигез түгел. Романның ахырында композицион бөтенлек җитми, төп образларның логик үсе­ше, үзгәреше кайчак артык «җиңе­ләйтеп» күрсәтелә, әсәрне ничек тә «очларга» ашыгу сәнгатьчә фикер­нең төгәллегенә дә зарар иткән.

Колхозлашу хәрәкәтенә, кулаклар­ны авылдан сөрүгә, авыл яшьләре, комсомоллары тормышына багыш­ланган романның баштагы өлеше (романның иң зур өлеше) тулырак, әдәби яктан көчлерәк бирелгән. Мон­да Ф. Хөсни үзен иркен сизә, рус­лар әйткәнчә, судагы балык шикел­ле йөзә. Ә менә вакыйгалар Коми якларына күчкәч, аның каләмендә, ничектер, кыюлык, иркенлек йом­шый башлый, тасвирлар да сүрәнлә­нә, үткен әдәби детальләр дә кими. Ник болай? Чөнки язучы үзе якын­нан белмәгән башка шартларга ки­ леп керде, иҗат фантазиясенең дә реаль җирлеге тарайды. Ә бу хәл, билгеле, үзен сиздерми калмый. Монда Наҗия белән Вафин образ­ларын сурәтләгәндә дә баштагы пафос,  романтик хыял, омтылышлар тоныкланып китә. Шатлыклы, якты тонда язылган эпилог та роман ахы­рындагы сүрәнлекне каплап бетерә алмый.

   Гомумән, укучы романны бөтен килеш кабул итә, һәм безне дә аның көчле, уңышлы яклары дулкынлан­ дыра.

Сугыштан соңгы прозабызда пси­хологик анализ тенденциясенең кө­чәюе хәзер инде һәр кемгә аңлашы­ла булса кирәк. Сугыштан соңгы зур прозабызда Г. Бәшировның «Намус»ы белән башланган бу тен­денция хәзер инде «Җәяүле кеше сукмагы», «Утызынчы ел», өлешчә, «Хәзинә» романнарында һәм А. Ра­сихның «Язгы авазлар» белән «Ике буйдак» романнарында тагын да үс­терелде, камилләштерелде.

Роман типлары турында сөйлә­гәндә, әлбәттә, без теге яки бу тип романны башка төрләрдән өстен итеп куярга теләмибез. Социалистик реализм әдәбияты, бердәм иҗат ме­тоды нигезендә, әдәби иҗат форма­ларының байлыгын, төрлелеген як­лый, һәм безнең бөтен әдәбият та­рихы да шуны раслый. Һәр язучы­ның үз иҗат манерасы, почеркы, үз эзләнүе һәм табышы бар. Һәр чын талант әдәбиятка яңалык өсти. Ә аның бу үзенчәлекле табышы, иҗа­ди ачышы тормыш чынлыгын дөрес аңлауга комачауламый, киресенчә, тормышның катлаулы булуын, кыс­касы, тормыш хакыйкатен тулырак күрергә ярдәм итә. Шушы мәсьәлә уңае белән совет әдәбиятының атак­лы язучысы Фадеев бик туры җавап биргән иде: «Тормышыбызны һәм иртәгесе көнебезне классик реали­стик романнарга хас форма белән дә, ягъни көнкүреш нигезендә дә, шулай ук «Фауст»ка яки «Демон»га тартым формада да, ягъни роман­тик формада да, яки әкият алымы белән дә, ягъни шартлы рәвештә дә, гомумән, дөреслекне күрергә мөмкинлек бирә торган һәр форма­ да сурәтләргә мөмкин» («Литера­турная газета», 29 сентябрь, 1955 ел).

Яңа роман материалын, форма­сын табу җиңел эш түгел — ул «өске катламда» күренеп ятмый. Монда язучының хәзерлекле булуы, иҗтимагый тормыш һәм иҗат тәҗ­рибәсе, позициясенең ачыклыгы хәл­ иткеч роль уйный. Халык тормышы­на, кеше язмышына югары идеал­лар ноктасыннан карап иҗат иткән романчы гына чын халыкчан әсәр­ләр иҗат итә ала. Үкенечкә каршы, безнең кайбер яшь романчылары­быз моңа җитди игътибар биреп бетермиләр, шуның нәтиҗәсендә уңышсызлыкка да очрыйлар. Мин мисалга М. Хәсәновның «Саф җил­ләр» романын күрсәтер идем. Социаль-психологик планда язарга уй- ланылган бу романда автор, тор­мыштагы яңаны ачу юлы белән ба­ру урынына, еш кына әдәби схемага, башкалар тарафыннан инде сурәт­ләнгән образларны, әзер сюжетны файдалануга бирелеп китә. Димәк, язучы тормыштагы яңалыкны үзен­чә ачу өстендә җитәрлек эшләми. Катлаулы тормыш яңалыгы исә — «мин күргән», «үземчә күргән» яңа­лык — үзенчә формалаштыруны да, үзенчә әдәби калыпка салуны да та­ләп итәчәк.

«Саф җилләр» турында матбугат­ та ачык фикер әйтелгән иде инде. Яңадан кабатлауның кирәге . М. Әмир дә, Ф. Мусин да һ. б бу турыда яздылар инде. Биредә яшь тәнкыйтьче Ф. Мусинның дөрес бәясен искә алып китәсе килә. М. Хәсәнов романның «икенче өлешендә ин­де ул тормыш логикасыннан бигрәк автор ихтыяры буенчарак яктырты­ла. Авылда һәртөрле яңалыкка, иҗадилыкка каршы торган, шәхес культы гадәтләрен алга сөргән көч­ләр — Борһаннар һәм Хаҗилар бик тиз җиңеләләр. Геройлар арасында конфликтлар, тормышта һәм кеше­ләр аңында яңа белән искенең кө­рәше бетә. Язучы игътибары харак­терлар бәрелешен, үсешен сурәтләү­дән хуҗалык мәсьәләләрен хәл итү­гә күчә... Җыеп әйткәндә, язучының монда төп кимчелеге — тормыш­ның, кеше рухының үсешен кон­фликтлардан башка чагылдыруда» («Совет әдәбияты», № I, 1965 ел, 128 бит). Ә менә бу исә роман фор­масының төгәллегенә дә зыян итә, роман ахырга таба композиция һәм сюжет ягыннан да (чөнки характер логикасы җимерелде!) сыеклана, җегәрсез була бара. Эчке тормыш логикасын, характерлар үсеше логи­касын йомшарту аркасында роман­ның формасы да «җимерелә» бара. Билгеле, бу яшь романчының тәҗрибәсезлегеннән дә туган хәл. Лә­кин, башка жанрлар кебек, роман кебек зур эпик жанр да язучыдан аеруча зур таләпчәнлек, сизгерлек, киң караш һәм иҗади кыюлыкны сорый.

    Социаль-психологик роман тибы, әлбәттә, төрле язучыларда төрлечә иҗат ителә, һәр язучының талант үзенчәлеге, стиль үзенчәлеге бар. Н. Г. Чернышевский сүзләре белән әйткәндә, «Психологик анализ төр­ле юнәлеш алырга мөмкин: бер ша­гыйрьне характер сызыклары күб­рәк кызыксындырса, икенчесен — характерларга иҗтимагый мөнәсә­бәтләрнең һәм көнкүреш бәрелеш­ләренең йогынтысы, өченчесен — хисләрнең хәрәкәтләр белән бәйләнеше, дүртенчеләрен — кеше кичерешләрендәге киеренке моментлар­ны анализлау кызыксындыра» (Н.Г Чернышевский, Сайланма әсәрләр, рус телендә, III том, 422 бит).

Характерларны психологик план­ да, төрле юнәлештә сурәтләү, ха­рактер үсеше белән аерылгысыз бәйле сюжет төзү — мондый үзен­чәлекләр безнең язучыларда да бар. Г. Ибраһимов, Ш. Камал, хәзерге прозада Г. Бәширов һ. б. әсәрләрен­дә «характерларга иҗтимагый мө­нәсәбәтләрнең һәм көнкүреш бәрелешләренең йогынтысы» төп роль уйный, геройның эчке дөньясын ач­канда да алар шул яктан карап эшлиләр. «Кичерешләрдәге киерен­ке моментларны анализлау» ниге­зендәге романнар өчен дә ул ят тү­гел. Әмма шулай да бу төр әсәрләр­ дә төп игътибар «кичерешләрдәге киеренке моментларны анализлау»га юнәлтелгән була. Бу сыйфат биг­рәк тә Ф. Хөсни әсәрләре һәм Ә. Ени­ки повестьлары өчен характерлы.

Шуның белән бергә, теләсә нинди психологизм дөреслекне, образның көчен һәм тирәнлеген ачарга ярдәм итмәгәнлеген дә әйтергә кирәк. Со­циалистик реализм иҗтимагый тор­мышка, халык тормышына ят булган берьяклы, рухи ярлы кешеләрнең вак хисләрендә казынуга, рухи гариплек эстетикасына каршы. Бил­геле булганча, классик реализм һәм социалистик реализм әсәрләрендәге тирән психологизм зур дөреслекне, чын халык рухы дөреслеген худо­жестволы итеп ачып бирергә хезмәт итә, ачык фикер белән сугарылган була, кешенең көчен һәм гүзәллеген алга сөрә.

Соңгы вакытта әдәби тәнкыйтьтә еш телгә алынган, дөресен әйткәндә, артык урынсызга күпертелгән «ли­рик проза» турында да әйтеп үтү төп мәсьәләдән безне читкә алып китмәстер. Хәзерге татар романы турында фикер алышу тәртибендә Р. Мостафии, И. Нуруллин һәм Н.Юзиевнең тәнкыйть мәкаләләре басылып чыккан иде. Бу иптәшләр­нең чыгышлары, үткен тәнкыйть сүз­ләре бүгенге ромаынарыбыздагы җитди кимчелекләрне ачулары ту­рында мин элекке бер мәкаләмдә язган идем инде. Аларның күп сүзлелеккә, максатсыз тасвирлауларга каршы чыгулары, роман язу оста­лыгына (композиция, архитектони­ка, сюжет төзеклегенә һ. б.) өндәү­ләре бик яхшы, урынлы. Ләкин шул ук вакытта, минемчә, мәсьәләнең куелышында берьяклылык та сизе­леп үтте. И. Нуруллинның тәҗри­бәле әдипләрне романны ничек язар­га, җөмләләрне ничек төзергә «өй­рәтүләрен» җитди нәрсә, дип әйтеп булмый. Атаклы рус әдибе Констан­тин Федин әйткәнчә, романның ни­чек язылганын, нинди роман булу­ын өйрәнеп, әйтеп булса да, романны ничек итеп язарга өйрәтеп бул­мый (сүз биредә дәреслекләрдәгечә гади аңлату турында бармый, әл­бәттә) .

Кайбер мәкаләләрдә «лирик про­за» әсәрләрен башкалардан өстен кую, башка төр, башка стильдәге әсәрләрнең үзенчәлегенә игътибар биреп җиткермәү тенденциясе дә чагылып үткән иде. Атаклы америка язучысы Хемингуэй стилен күз алдында тотып, бер тәнкыйтьченең «айсберг методы» белән язарга өн­дәве дә шуның белән бәйле булса кирәк, һичшиксез, экспрессив-лирик проза төрләре, стиле дә үсәргә, бу юлда да яңа эзләнүләр алып бары­лырга тиеш. Әмма нинди дә булса бер жанрны алга сөрү, бер стильне генә законлаштыру ялгыш адым бу­ лыр иде. Совет әдәбияты төрлелек­не, иҗади байлыкны яклый бит. Ә «лирик проза»ның исә шактый чик­ле булуын искәртеп үтәргә кирәк. Лирик прозага хас булган беренче заттан язу, эчке монолог, хат, көн­дәлек, истәлек-чигенешләр кебек алымнар белән артык мавыгу роман кебек зур эпик жанрда язучының мөмкинлекләрен шактый чикләве күптән билгеле. Мондый әсәрләрдә герой еш кына хәрәкәтсезлеккә ду­чар була, көрәш, драматизм үткен­леге кими, хикәяләү темпы сурәнлә­нә. Мәсәлән, Э. Касыймовның «Го­мер ике килми» исемле әсәрендә нәкъ шул йомшаклык нык сизелә дә.

Роман яки зур җитди повесть тор­мышны объектив рәвештә сәнгатьчә анализлауны, М. Горький әйткәнчә, эпик-пластик сурәтләүне таләп итә.Шул ук вакытта эпопея лирик-ро­мантик элементларга да һич каршы килми Классикларның тәҗрибәлә­ре дә,  хәзерге язучыларыбызның (И Гази, Г. Бәширов, М. Әмир, Г Әпсәләмов һ. б.) практикасы да моны ачык раслый. Типиклаштыру, кешенең эчке рухын ачу, социаль- психологик романнарга хас булган башка сыйфатлар, әлбәттә, бүтән төр романнарга да ят түгел.

 Социаль-публицистик һәм тарихи- революцпон романнар киң колачлы, эпик әсәрләр булып торалар һәм алар җәмгыятьне тулысы белән үзэчләренә алалар. Социаль-публи­цистик романнарга документальлек, тормыш фактларын тикшерү, кие­ренке сюжет, тарихилык хас. Пуб­лицистик романда еш кына берни­чә сюжет сызыгы була, әсәрнең композицион структурасын билге­ләүдә вакыйгалар өстенлек итә. Мондый романда геройлар, психоло­гик роман белән чагыштырганда, сюжетны оештыруда ул кадәр зур роль уйнамыйлар.

    Социаль-публицистик романның иң характерлы мисалларын без Г. Әпсәләмов иҗатыннан таба ала­быз. Г. Әпсәләмовның «Алтын йол­дыз», «Газинур», «Мәңгелек кеше» романнары эчтәлекләре белән дә,  формалары белән дә, татар проза­сына яңа агым алып керде, аны со­циаль-публицистик яки документаль-публицистик романнар белән баетты. Образлы публицистик стиль Г. Әпсәләмовка үз әсәрләрен роман­тик буяулар белән сугаруга һич тә комачауламый. Аның сугыш турын­дагы роман һәм повестьларындагы кырыс, реалистик образлар героик романтика белән сугарылган. Г. Әп­ сәләмов шулай ук бүтән пландагы роман да иҗат итте. Аның «Сүнмәс утлар» исемле социаль-психологик романы бүтән әсәрләреннән бик нык аерылып тора.

Г. Әпсәләмовның «Ак чәчәкләр» романы, аерым образлары (Гөлша­һидә һәм Мансур) психологик пландарак эшләнсә дә, төбендә социаль- публицистик (яки документаль-публицистик) романнар характерында язылган. Язучы художестволы пуб­лицистиканы монда да мул итеп һәм оста куллана.

Публицистик роман турында сөй­ләгәндә без образлы типиклашты­руның классик язучылар тарафын­нан ук тудырылган (мәсәлән, Гер­цен, Салтыков-Щедрин, Чернышев­ский) үзенчәлекле бер формасын күз алдында тотабыз. Рус әдәбия­тын тикшерүчеләр И Эренбург, К. Симонов, П. Павленко, Б Гор­батов, В. Кожевников, Б. Полевой, А. Бек һ б. лар иҗатында хәзерге заманда бу төр романның үзенчә­лекле үсеш алуын күрсәтәләр.

Минемчә, М. Әмирнең «Саф күңел» әсәре дә бу төр романнар рә­тенә керә. Әлбәттә, романның беренче кисәге («Ялантау кешеләре») икенче кисәгеннән бик нык аерылып тора. Анда автор сугыш чорындагы искиткеч кыенлыклар, совет кеше­ләре кичергән зур сынаулар, алардагы патриотик хисләр, бердәмлек көче, совет халкының рухи бөекле­ге турында сөйли. Бу, үз чиратын­ да, бик табигый, романның структу­расын, эчке пафосын билгели. М. Әмир күренешләрне чынбарлык­тан турыдан-туры күчереп алмый, ә аларны типиклаштырып һәм гому­миләштереп, ул вакытлардагы бул­ган бөек вакыйгаларны киң эпик планда документаль төгәл итеп гәү­дәләндерергә омтыла. Шунлыктан романның стилендә еш кына публи­цистика калкып чыга.

М. Әмир романының беренче ки­табында геройларның психология­сенә ул кадәр тирәнтен үтеп керү юк әле. Анда патриотизм, дуслык, совет кешеләренең бердәмлеге идеяләре, алар арасындагы мөнәсәбәт бик күп катлаулы вакыйгалар аша ачы­ла. Әмма персонажларның, герой­ларның индивидуаль үзенчәлекләре романның икенче кисәгендә көчле­рәк һәм тулырак. Аның «Саф кү­ңел» дигән исеме дә җисеменә бик туры килә.

Татар романнарының өченче тө­ре — тарихи-революцион, тарихи романнар — сугыштан соңгы татар әдәбиятында зур гына урын алды. Бу төр романнарның үсеше — яңа­дан тууы дисәк тә була — безнең прозабызда җитди әдәби вакыйга, новаторлык булды. Мин монда бу жанрда Г. Ибраһимов традициялә­рен дәвам иттергән «Язгы җилләр», «Тукай», «Онытылмас еллар» ро­маннарын күз алдында тотам.

Ә. Фәйзинең «Тукай» романы (М. Галинең Каюм Насыйри турын­дагы язылып бетмәгән әсәрен искә алмаганда) татар әдәбиятында бе­ренче чын тарихи, дөресрәге, тари-хи-биографик роман. Ә. Фәйзи ро­манының үзәгендә — тарихи шәхес. Бөек шагыйрьнең балалык һәм яш­үсмер елларын сурәтләгәндә, Ә. Фәй­зи шул чордагы халык тормышы картиналарын киң гәүдәләндерә. Романның төп фикере Тукай харак­терын формалаштырган халык чы­ганакларына, революцион-демократик поэзия чыганакларына юнәлде­релгән. Роман хроникаль-биографнк планда язылган. Бу нәрсә кайвакыт эпик хикәяләүдә, чорның иҗтимагый-политик тормышын бөтен кат­лаулыклары белән сурәтләүдә ав­торның мөмкинлекләрен чикли. Ро­манның икенче китабы — җитлек­кән шагыйрьне гәүдәләндергән кисә­ге — икенче пландарак булырга тиеш кебек иде. Ләкин, кызганычка каршы, ул язылып бетмәде — Ә. Фәйзи вакытсыз арабыздан кит­те. Шуңа да карамастан, романның беренче кисәге яшь Тукай турында төгәл әсәр булып кабул ителә. Ә. Фәйзинең онытылмас тәҗрибәсен һәм иҗатын дәвам иттерүче роман­чылар табылыр дип ышанам. К. На­сыйри, Г. Тукай, X. Ямашев, Г. Иб­раһимов, М. Вахитов, М. Җәлил һәм халкыбызның башка күренекле улларының үлмәс образлары зур эпопея әсәрләренә лаек.

Тарихи-революцион роман үсеше­нең ныклы милли традициягә, зур тәҗрибәгә ия булуы бәхәссез, аның зур перспективасы бар. И. Гази­ның күп планлы һәм киң колачлы «Онытылмас еллар» романының ике кисәге басылып чыгу факты да шу­ны расламыймыни?

«Онытылмас еллар» — киң колач­лы эпик әсәр. Аны, безнең уебызча, халык тормышында, илдә булган кискен бер тарихи чорны, тарихи- революцион борылыш чорын чагыл­дырган роман-эпопеяләр рәтенә ку­ярга мөмкин. Язучының аны «по­весть» дип атавы моңа һич каршы килми. И. Гази монда «повесть» төшенчәсен киң мәгънәдә, М. Горь­кий һәм Г. Ибраһимовлар үзләре­нең кайбер әсәрләренә карата кул­ланган мәгънәдә алган. Билгеле, романда тарихи хроникальлек сый­фаты булуы да аны «повесть» дип атау фикерен тудырган булса кирәк. Әдәбият тарихында андый фактлар аз түгел («Клим Самгин тормышы», «Чапаев», «Тимер ташкын» һ. б.). Кыскасы, «Онытылмас еллар»ны эч­ тәлегенә һәм структурасына карап, һич икеләнмичә, роман дип бәяләр­гә нигез бар. Минем уемча, автор бу капиталь хезмәтнең өченче кисәген, йомгак­лау өлешен дә язар әле. Чөнки икен­че кисәктә күп кенә тәмамланмаган, әйтелеп бетмәгән, логик үсешне һәм чишелешне таләп иткән нәрсәләр күп. Эш сурәтләнә торган чорның дәвамын үстерүдә һәм яңа персо­нажлар кертүдә түгел. Автор ва­кыйгалар агышына тирәнтен үтеп керергә, романның төп геройлары­на (Якубка, Хәлимгә һ. б. га) тулы­рак ачылырга мөмкинлек бирергә тиештер кебек. Ул вакытта роман­ның философик-әдәби концепциясе тагын да ачыграк һәм төгәлрәк бу­лыр иде.

Тарихи-революцион роман үсеше роман-эпопеянең үзенчәлекләре ту­рындагы мәсьәлә махсус яктыртуны сораган зур мәсьәлә булганлыктан, без биредә аны якын киләчәккә кал­дырып, гомуми бәя белән генә чик­ләнәбез.

Безнең әдәбиятта роман жанры­ның төрләре киләчәктә тагын да киңәер, классика, совет әдәбияты һәм милли әдәбият традицияләре нигезендә яңа типтагы романнар туар әле, дип ышанабыз. Ни өчен, мәсәлән, безнең прозаикларыбызга философик роман, фәнни-маҗаралы роман, көнкүреш, мәхәббәт-семья романы, сатирик роман һ.б төрләр турында да уйланмаска? М. Ю. Лер­монтовның бер идеягә буйсынды­рылган повестьлар «бәйләме» рә­вешендәге роман тибы яки хәзерге Украина язучысы О. Гончарның но­веллаларга корылган «Тронка» ро­маны тибындагы әсәрләр формасы да бик кызыклы, үзенчәлекле. Бу форма бигрәк тә Ф. Хөсни, Р Төхфәтуллин,. Ә. Еники. А Гыйләҗев, Э. Касыймов талантлары, стильләре өчен бик хуш килер иде шикелле. Кыскасы, роман формасы иҗади эзләнү өчен киң мөмкинлек бирә.

   Татар романы үсешендә кызыклы һәм әһәмиятле процесслар бара. Бу процесслар романчыларыбызның үз әсәрләре өчен геройларны сайлау­ларында,  киң эпик колачка омты­луларында, композицияне яңа эле­ментлар белән баету формалары буенча эзләнүләрдә күренә. Ул, һич­шиксез, роман эчтәлеге сферасының киңәюе, реализм, халыкчанлык һәм югары идеялелек принципларының үсеше, тирәнәюе белән бәйле