ИЛҺАМ АВАЗЫ

ащәп кенә булды бу хикәянең тумышы. Кеше белән бер генә мәртәбә очраш та, имеш, шул бер очрашуда ук ул сиңа, үзе дә абайламастан, гомерендә һич кемгә сөйләмәгән күңел тарихын ачып салсын! Ә аның күңеле үзе бер дөнья. Тыңладың син ул кешене, үзен яраттың, дусларча кул кысышып саубуллаштың да үз юлыңа киттең^ Рәтләп рәхмәт тә әйтмәдең. Кинәт шулай күңелен ачкан өчен кешегә телдән рәхмәт әйтү дә әллә ничек бит ул. Икмәккә кибәк белән кайтарган кебек. Күңел ачыклыгына күңел ачыклыгы гына ярый. Ел да үтми, сиңа әйтәләр: «Беләсеңме, теге кеше үлде бит...» — диләр. Ул, чыннан да, вафат булган. Ул юк инде... Ә мин аның күңел тарихын беләм. Ул күңелнең иң татлы һәм иң ачы серләре минем күңелдә... Ул серләр минем хәтердә генә йомылып, онытылып калырга тиеш түгелләр. Мин аларны укучыга җиткерергә мәрхүм танышым алдында бурычлымын. Аңа бердәнбер рәхмәтем шул гына. Минем шулай бер генә очрашып сөйләшкән кадерле танышым — совхоз бухгалтеры Исмәгыйль Газизов дигән кеше иде.. Очрашуыбыз болай булды. Бер матур җәйне мин Башкортстан районнарында йөргән идем. Юл таныштыра да, сөйләштерә дә. Урал тавы итәкләрендәге Өчтирәк дигән бер татар авылында клубка авыл артистлары концертына бардым. Концерт бетеп, квартирга кайтышлый, ир урталары берәү белән сөйләшеп киттек. Бу кеше ягымлы тавышы белән, башын сабыр, уйчан бер кыяфәттә кырынрак салып сөйләшүе белән мине кызыксындыра төште. Пиджагының бер җиңе иңбашыннан ук буш иде аның. Юлдашымның өе турына җиткәч, капка төбендәге тәбәнәк утыргычка утырдык. Көйрәтеп җибәрдек. Күктә йолдызлар җемелдәшә. Яртылашып килгән алтынсу ай тау артына иңеп бара. Ой янында тирәкләр күпереп утыра. Яфриклары ай яктысында тонык кына ялтырашалар. Якынлы-ераклы гармонь моңнары, яшьләр тавышы ишетелә. Урамның берничә җирендә багана башларында лампочкалар яна. Егетләр мотоцикл, велосипедларда җилкенешеп йөриләр. Кайдадыр шыгырдап капка ачыла, эт өреп куя. Тыкрыктан килеп кергән йөк машиналары, фара яктылары белән урамны урталай ярып, аргы очка, гаражга таба ашыгалар... . Танышым, сыңар кулы белән тезенә таянып, бераз вакыт капка буеннан узган сукмакка текәлеп карап утырды. Бу эре гәүдәле кешенең киң кара кашлары җыерылып килеп бергә тоташкан. Танышым нидер кичерә, уйлана иде. * - Я булмаса — диде ул кинәт үз-үзенә, ниндидер бер карарга килгәндәй, һәм бө- тенләй минем якка борылып утырды. Утырды да шулай сөйләп китте... . Шушы үткән язны гына әле, үпкәсендә сугыштан утырып калган снаряд ярчыклары кузгалып, Исмәгыйль түшәккә ауган. Аннары Уфада операция өстәлендә вафат булган... Мәрхүмнең хикәясен-Өчтирәк чишмәсеннән куш учлап алган саф көмештәй су кебектамчысын да чәчмичә кәгазьгә күчерергә булдым. Г * Инде уңны-сулны аера башлаган малай идем. Беркөнне иртәнге чәй яныннан торып китәр алдыннан әтигә: — Әти, миңа Галимҗанныкы кебек гармун алып бир әле, — дидем. Әти күзләрен түгәрәкләндереп миңа карады. — Гармун кычкыртып ни файда, — диде коры гына. — Әнә бәрәңге төбен бүген үк өеп бетереп куй... Кешенең бот буе балалары да дөнья көтә белә... Әни самовар артыннан баш калкытып әтигә батырып бер карап алды. Дәшмәде. Мин чоланнан үземнең бәләкәй матыйкны алып абзар артына чыгам. Бәрәңгеләр чәчәк атып утыра. Күлмәкне салып башыма бөркәмәм дә җиңнәре белән урап бәйлим, читләрен өскә кайтарып куям. Ыштан балакларын тездән болай сызганып җибәрәм. Күләгәмә карасам, мин үземне күз күрмәгән, колак ишетмәгән әллә нинди маймыллы илләрдән килеп чыккан гаҗәп бер кеше кебек хис итәм. Үземә үк кызык булып китә... Мин бәрәңге төбе өюне дә яратам. Аның да үзенә күрә бер көе, ләззәте бар. Чүп үләннәрне берсен бер калдырмыйча, тамырлары белән йолкып-йолкып читән буена, кычытканлыкка чыгарып ташлый барам, бәрәңге төпләрен матыйклап, дымлы туфрак белән өеп күмә барам.. Шулай утыйм да матыйклыйм, утыйм да матыйклыйм. Билчән, эт эчәгеләрен тамырлары белән шартлатып тартып чыгару да кызык, ялтырап торган үткен матыйк белән үлән тамырларын кырт-кырт кистереп, дымлы туфракны сабак төбенә өюнең дә үз тавышы бар. Бу1 — авыр, кара тавыш. Тирән, яңгыравыксыз. Аның моңы да, нәфислеге дә юк кебек. Җир куеныннан чыга ул, тамырлар төбеннән. Ул тавышны мин чыгарам — матыйк минем кулда... Әйләнеп карасаң, чүп үләннәргә чуалып, тәртипсез таралып утырган сабаклар, аралары ачылып, рәт-рәт булып тезелешеп калалар... Артта бер-бер билчән-фәлән күрдемме, кире кайтып йолкып ташлыйм. Әни, мин н.әрсә эшләсәм, шул эшемне ярата... Иртәнге кояш Олы тау турына күтәрелеп килә. ...Үзем эшлим, колагымда Галимҗанның тальяны яңгырый. Кү^ алдымда Галимҗанның җитез бармаклары унике телнең уникесен биетә-биетә искиткеч моңнар чыгара... Галимҗан миннән бер генә яшькә олы. Мине әти мәктәпкә иртәрәк җибәрде. Галимҗан белән бер класста укыйм. Өченчегә күчкәнбез. Ничек дуслаштык диген! Узган елның язгы матур бер ял көне иде. Кояшның кыздырган чагы, суларның тартылган, юлларның ачылган чагы, күңелләрнең талпынган чагы... Юл читләрендә, читән күләгәләрендә әле кар да эреп бетмәгән, ә без инде, яланаяк йөгереп, »күпер аша тына Уен тавына атылышабыз. И-и, анда туплы уеннар, куыш-узышлар дисеңме, «ак- лар-кызыллар», «сугыш-җиңеш»ләр дисеңме... Иртәнге кояш җылыта башлаганнан алып, тауның ялпак аркасында тәти күлмәкләр җемелдәшә, кызарган ялан үкчәләр ялтырый, күзләрдә шатлык балкый, тавышлар яңгырый. Күңелләрдә канат, һаваларда гына очмыйсың... Озын* көннең буена, күңелләр булганчы чыр-чу киләбез!.. Бер заман өске урам Ныкыш Хәбир улы Галимҗанның гармун калае күзне чагылдырып җибәрмәсенме! Бармак йөгертеп алган авазлары яңгырап китте. Барыбызны да бер тын белән суырып, тартып алгандай итте. Җыелыштык та утырыштык. Тау битләвенең кояш нурлары иң туры караган тәңгәле. Гармунчы уртабызда... Галимҗан уйнап җибәрү белән, күңелләр әсир булды. Кем ничек утырды, шулай тынды да калды. Колаклар гына бар да, моң-хыял тулы күзләр генә бар... -гшп тибппилрпрп рмакларын бер йөгертеп, бер биетеп, бер талПНТТ”Х«ТРПД ^“’ ШУ ШЫ У тыР г ан җиреннән бу кояшлы авыл, бу басулар.^, - рәякларны көй, моң белән тутыра-күмә бирә. Кое сиртмәләре, яшел мәчет манарасындагы кызыл флаг, су буендагы карт тирәкләр, үркәчләнепүркәчләнеп еракларга сузылган күксел таулар, күк читеннән күренеп торган ак болыт-барысы да таң калып тыңлыйлар... Сыздыра Галимҗан. Киерелә-киерелә уйный. Агыла көйләр. Агыла берберсенә җемелдәшеп үрелә барган гүзәл авазлар... Бу аяз һаваларда алар әле бер эздән генә уйный-уйный югарыга юл алалар, әле канат ярып бу кояшлы илне иңләп-буйлап йөриләрсыман. Ә иң алдан, көйнең барлык авазларын үзенә ияртеп, күз чагылдыргыч алтын уктай үткен һәм нечкә сызып барган кайнар бер аваз оча. Ул Галимҗанның уйнаган һәрбер көенә искиткеч якты, шатлыклы бер аһәң бирә... Көй шундый иркен, киң, шундый шатлыклы һәм ашкынулы булып агыла, хәтта, малай, ирексездән бөтен күңелең, сулышың белән шул моңга күчәсең. Син коштай канатлы, син аваздай җиңел, синең күңелеңә бу авыл, бу таулар, үзәннәр, кырлар-болыннар бары да сыя... Барысын да бу көйләр белән иңләп-буйлап гизә-гизә кочасың, иркәлисең килә. әллә кемнәренә әллә никадәр, яхшылыклар эшлисем, зур-зур шатлыклар китерәсем килә икән лә минем... Җи£ йөзендә нинди генә авыллар, калалар, нинди генә гаҗәп яклар булмасын, күңел барысына да шатланып ачылырга, барысын да үзенә сыйдырырга, үз итәргә әзер, кайнар хыял барысын да гүзәллеккә, яхшылыкка өртелдерә... кебек... ..Үзем эшлим, күңелем җырлый... Билчән-мазарларны йолкып кычытканлыкка чыгарып ташлыйм да учка төкереп тагын матыикка тотынам Башка урап бәйләнгән күлмәк астыннан маңгайны, чигәне кытыклап ике бөртек тир тәгәри. Аны кул белән сөртеп алам да тирә- бәрәңгелекләр, бу өйләр, бу тыкрыклар, ул күкләрне терәп торгандай мәһабәт тирәкГади көйләр агыла. Туган авыл көйләре. Тәрәзәләр ачтырып исле гөлләр иснәтә горган, кашка атларга атландырып, карурманнар уздыра торган, алтмыш кулакны куркыткан бер комсомол йөрәген зурлый торган, колхоз кырларында эшләргә йөрәкләрне ашкындыра торган, агым сулар буйлата торган, дус-ишләреңне уйлата торган, матур хыяллар уята торган авыл көйләре... Колхозның оешып, гөрләп үсә башлаган еллары иде. Безнең әтиләр язын басуга чыкканда яңа чабаталар киеп, сафка тезелешеп, авылдан җырлар җырлап чыгып китәләр. Авылның атаклы гармунчысы, бригадиры Сандугач Хәким, тальянкасын тарта-тарта, кызыл флаг астында алдан атлый. Алар булып без йөргән булабыз... Ул Сандугач Хәким үзе колхозда җиң сызганып, корал уйнатып эшләргә теләгән. Тик чәчәктән бер күзенә ак төшкәнлектән, эш кызуында андыймондый хәлдән аяп, халык аны үзе „бригадирлыкка куйган... Бик яратам икән лә мин бу тау астында чуер ташлар тәгәрәтеп аккан суны да, әнә теге бе£ ялгызы басып торган казны да,$ шәрә утырган өянкеләрне дә, көянтә-чиләге белән коега килгән Маһисәрвәр түтәйне дә, капкага йөгереп чыккан камыт аяклы ыштансыз малайны да, казык башындагы катык чүлмәген дә... Бу дөньяның әллә кемнәреҖирдә яз күкләр аяз. Иртәнге кояш дөньяны нурга коендыра... Көн алда гомер алда... Нинди генә якты хыялларың булмасын, нинди генә олы теләкләр белән янма, бу якты дөньяда син аларның барысын Да, һичшиксез, тормышка ашырырсың, барысына да ирешәчәксең якларга карап торам. Бу абзар артларындагы колхоз бакчасы башындагы ләр, бу Һаваларның чиста зәңгәрлеге миңа тирән бер рәхәтлек бирә. Әйтерсең лә, һәр яктан туган өеңнең җылысын тоясың... Бу тойгы минем күңелдә ниндидер яңа бер моңга әверелә. Моң үзе. нә шушы дөньяның үз авазларын җыя, үзләштерә бара. Тырнап туфрак тарткан м атыйк тавышы белән баш өстендә, биектә әнләнеп-әйлә- неп очкан карлыгачлар сайравы, су буенда алты зирек янында аткыйга бәпкә каурый җыеп йөргән малайлар тавышы белән олы юл өстендәге тимерлектән тирәякка очкындай чәчрәгән «чаң-чың»нар, кое сиртмәсе шыгырдавы белән колхоз бакчасыннан яшь кыяр төяп килгән ат-арба тавышлары, бер-берсенә үрелә-үрелә, шул бер моңга сыеналар, аның сихри көченә буйсыналар... Бу авазлар шундый иркен, шундый хөр яңгырый, әйтерсең лә, тормышның үзедәй гади, киң бер көйгә ятыша баралар... Ул* көй минем йөрәгемдә тибә, колагымда чыңлый... Ул көй мине әллә нәрсәләр эшләргә куша, ашкындыра, ташлы тауларны астын өскә әйләндереп ташлардай дәрт, куәт бирәсыман... Нишләргә соң миңа?! Кулда матыйк, алда бәрәңге буразналары. Утыйм да өям, утыйм да өям. Ә моң ташкыны колакта яңгырый, бугазга килеп төелгәндәй була... Никтер бик шатланам да мин, ачынам да. Шатлыгым да, ачынуым да күкрәккә сыймый... Кайдадыр атмаган чәчәкләр ата торган, караңгы күзләр ачыла торган, уяна алмый яткан көчләр уяна торган Бәхет иле бардыр, булырга тиештер кебек тоела... ...Кичен бозауны алып кайттым, сарыкларны каршылап кертеп яптым. Капкадан сыер чабып килеп керде. Кичке аштан соң мин, әнидән генә сорап, түбән очка киттем. Бу вакытны Галимҗан урамга чыгып чирәмгә утыра да гармун уйный. Уйнап җибәрдеме, түбән очның малай-шалае җыйнала башлый. Өлкәннәр дә, яннан узганга салынып, тукталгалыйлар, Торна Фәйзулла абзыкаең ике кулын артка куйган килеш тора-тора да, инде борылып китим дигәндә, тагын туктап кала... Тәрәзәләр ачык. Авыл тыңлый. Җәй узып китте... Буш чагымда мин Галимҗаннан аерылмадым. Әти-әниләре эшкә киттеме, ул энесе-сеңелесе белән өйдә була. Аларыи бергә карадык, тавык-чебиләренә бергәләп җимнәрен-суларын салып йөрдек. Барысы да Галимҗанның гармун уйнавына сокланудан, үзен яратудан. Барысы да’ Галимҗанның янына утырып, җитез бармакларына карап, көйләрен тын алмыйча бер ишетеп утыру өчен. Менә тагын ду күчеп классларга тулдык. Беркөнне икәү генә су буйлап мәктәптән кайтканда Галимҗан белән без тау буе сукмагында читәнле чишмә өстендә сүз бирешеп, кул кысышып иптәш булыштык. Безнең шундый бер гадәт бар иде: җәйгә чыккач, сөяк-чүпрәктер, гөләп җимеше, колмактыр җыеп, үзебезнен Аю-Сәфәргали абзыйга гына илтәбез дә, значокмы анда, кармакмы, дәфтәр-каләмме, шундый кирәкяракларны үзебез хәстәрләп алып куя идек. Иптәш булышу истәлеге итеп, шулай хәләл хезмәт белән тапкан «мал»лардан бүләк бирештек. Галимҗан миңа ялтырап торган ике башлы тимер ручка бүләк итте. Бер башын ач та каләме белән яз, теләсәң — икенче башын ач та карандашы белән... Мин Галимжан- га бер тартма башланмаган буяу карандашы бүләк иттем. Тартмавын тышында рәсем, эчендә унике карандаш... Инде балыккамы, җиләккәме — бергә йөрергә; бригада белән чән җыярга, көлтә ташырга, җир тырматырга булса, бергә чыгарга, берәр эшең-ниятен бармы — киңәшеп, ярдәмләшеп эштәогә сеп чыгармаска, алай-болай сугышканда кДшгХ. эшләргә, сер чы Инде ДӘШкәндә-сөйләшкәндГмин anZ Ис^Р . Ь1» КМЬ1НЧа’ яклашыР га' глппмжян -rvrpn- ип™™, д мин аңа Исмәгыйль түгел, ул миңа ^Мптпш!» пипюикыпГГ иптәш кенә - Тәнәфес ыгы-зыгысыида берең — кемнән коткарырга, кемнәргә каршы һөҗүм ачарга —анда күз күрә... ' Мәктәпкә бару бергә, кайту бергә. Бәйрәм кичәләрендә бөтен МӘК rtuXenrlnnt җые латУчы да, биетүче дә-минем иптәш. Мин ни TlT Р .. 11 шУ пда> Җырлаштыргалыйм. Декламация белән чыгам. Шигырь сөилим була инде. Концертны бетергәч, зур эш башкаргандай, шау-гөр килеп кайта торган идек. Мәктәп артистлары! Иртәгесен сепаратка җыелган апалар сөйләшә: “ и^ аР а син аны’ ^еге Корбанай кызы Мәфтуханы. Үзе чәнчи бармактай. «Асиясе-Василәсен» җырлаган. «Карурманны»... Шундый моңлы бала икән, ди. Әйе, әйе... Ул малайлары, ул кызлары дисеңме, сәхнәсенә чәчрәп кенә килеп чыгалар! Без булсак, оялып торыр идек әле... — Кая инде... Әй, заманалар... - Икенче җәйне район үзәгенә — Йомаголга бардык. Сабан туена. Халык дигәнең — диңгез! Елганың калку яр буе, тау итәкләре мыжгып тора. Колхозчылар машиналар белән дә килгәннәр, атлар җигеп, кыңгыраулар тагып, самоварлары, бала-чагалары белән төялеп тә чыкканнар. Су аръягында — Йомагол, бирге якта киң алан буйлап олы юл килә. Тау битләүләрендә — урман. Кичтән җыелган халык урман кырында сәхрадагыча учаклар ягып, мәҗлесләр корып, гармуннар уйнап, җырлашып-биешеп күңел ачты. Энем белән мин арба өстендә кундык. Әти, әни, сеңелем — арба астында. Иртәгесен сөлектәй Дон аргамаклары, дала җиледәй җиңел казакъ чабышкылары, уктай очкан башкорт тулпарлары ярсып-ярсып узыштылар анда; ераклардан җыелган башкорт, татар, рус, чуваш батырлары сөлгеләр белән бил алышып көрәштеләр анда; төрле-төрле уеннар, көлдереп эч катыргыч тамашалар күздән кичә торды... Бер заман мәйдан үзәгенә төрле авылларның дан тоткан гармунчылары чыга башлады. Ялгызлап та, парлап та, карты-яше семьялап та сайраталар. Шулхәтле халык «эһ» тә димичә тыңлый. Кайбер осталарның гармун артыннан ялтырап торган күзләре дә «чебиле» тәпиләре генә күренеп тора... *—• Атакъ, атакъ! Маныфис-Сәйфи малае лабаса бу! — Ай, рәхмәт төшкересе, булдыра бит! дигән тавышлар ишетелеп •«ала. „ Галимҗан чыкты. Соры кепка, ак күлмәктән, йөзе агара төшкән. Бер утыргычка гармунын куеп, икенчесенә үзе менеп утырды. Аннан гармунын алды, бармакларын телләргә куйды, башын кырын салып, күзләрен йома төште. 1 „ Киеренке тынлыкта кинәт ялтырап очкан алтын уктай бер нечкә НӘФГармуйыЯ ң һ“маПгомуДмән музыканың чын осталары көйне башкаручы гына түгелләр бәлки импровизаторлар да, хәтта композиторлар да алар. Күңел биреп тыңласаң, Сизәсең: чын гармунчы уйнаган саен кәй- не үР з йөрәгеннән яңадан кичереп үткәрә :[ HXTS’ST г м iTin'rnTUK яки дәрт, сагыш яки кайгы әсәре өстап хис ‘ тоигы иечкәлег ’ янаотып җибәрә. Кая, мин бу көйне яңар- , аның моңын, яңгыр үзенең берәр күңел кичерешен, рухынТЫИМ әле, ДИП ЭШЛӘМИ УЛ МОНЫ, иеш-н. 11 ■■ ^ПППТНРМП генә сизелерлек итеп, бик дагы оерәр яңалыгын сөйгәненә, сердәшенә ic нечкә эшли ул моны. «янаотучы»сы да. Ул бармак җиБулгалыи, әлбәттә, яңартам дип «яңартучы д RUMPH ™ тезлеге күрсәтә, тыенкы талгын гына агыла торг нинди тирән, нинди матур хисләр уятуын ул чамалс~Р*‘ менә нинди оста! Көйне ничек иттереп алтыи-көме J 1 " бәрә алам!» — дип,'бөтенләй урыисызга каита-каита J млипГ" биетә. Хис тирәнлеге, дәрт кайнарлыгы, илһам көче оуЛ1 > ‘ Д 1и уенда, коры тышкы ялтыравыклар гына була, күңелне алд ыр . Галимҗан уйный! Галимҗан! Бу кадәрле ил алдына чыгуыннан дулкынланадыр ул. Бу кадәрле күзләр каравын, бу кадәрле колаклар тыңлавын күреп, эчтән тетрәп-тетрәп янадыр ул, эченә сыймас шатлык ое- лән шатланадыр ул... Ул бәхетле! Ул нинди бәхетле! Ничәмә-ничә күңел аның уенын, аның дәртен, хисләр кайнарлыгын ләззәтләнеп, йотып тора... Шул күңелләргә ул үзенең изге серләрен коеп сала. Ул бу мәйдандагы барлык күңелләр белән, таулы-үзәнле тирә-яклар белән үзенең моңнары аша берләшкән... Бөтен күңелләр бер үк хисләр, кичерешләр белән дулкынлана... Мин дә иптәшнең уены аша бу күңелләр белән бер үк шатлык дәрьясына, бер үк илһам канатына күчкәнмен... ...Менә яр, ярсып-ялтырап аккан- елга. Әрәмәләр, карт тирәкләр... Урманлы тау битләүләре, чияле буйлар... Әнә, еракта, калку бер тау шәрә кызыл ташлары белән елга өстенә карап тора... Ступахин тавы ул. Кайчандыр колчаклар безнең як большевигы Иван Ступахинны кыя башыннан ташлап качканнар, йомагыллар батырның гәүдәсен җыеп тау башына җирләгәннәр... Аһ, бу җәйге аяз көнне бу ил бәйрәмнәрен күрсә икән ул! Монда мәйдан, халык... Әни, әти... Авылдашлар... Монда минем иптәш... ...Ә болар берсе дә булмаса?! Юк, юк! Яши алмыйм мин алардан башка! Яратам мин бу кешеләрне, бу җирләрне, бу якты көнне... Ә мәктәп, укулар, уеннар, концертлар... Анда бер кыз бар. Аның конгырт күзләре йомшак кына, моңсу гына карыйлар. Гел эчтән көйләп, моңланып йөридер кебек ул Йолдыз исемле кыз. Былтыр кыш аларның әниләре үлгән... Ул кызны монда алып килүче булдымы икән? Ниләр кичерә икән ул хәзер? Аһ, ул да тыңласа икән бу моңнарны! Бергә тыңласак икән... — Улым, улым, ни булды? Мә, сөрт күзләреңне... Сискәнеп китсәм, әни иелеп минем баштан сыйпый, кулъяулык бирә. Үзе мине иркәләп көлемсери... Мәйдан кинәт, иркен тын алып, тыенкы гына гүелди башлады. Бер өлкән апа кәшимир яулык чите белән күзләрен сөрткәли. Агайлар арасында баш чайкап: 1 F — Ай, афарин малайга! телГ ГарМуН эченйән генә тугандыр ул, —диешкән тавышлар ише- зуррак"^Телләре6 дә Үүбрәк""3 ТаЛЬЯН гаР мУн алып кайтты. Монысы көлешә-көлешә Тайттал^р? ЭнемРЖэмилСа п баНТУЙ тамашалаР ын сөйләп Мин көлмәдем дә, дәшмәдем дә * ' АӘ’ сеңелем дә көлештеләр. Сабан туеннан кайткач, чәй янында тягм„ к, да авыз ачкан идем. Әти СУЗ кабяттпп/ GeP тапкыР гармун турын- куйды. Ү кабатларга яратмый иде. Бер карап кына Шулай да мин кулга гармун тоткаniift f\n барсам, әти-әиисе юкта ул иске ~оп, ЫИ башладым. Иптәш янына * ул ,1СКе тальлнын бирә. Клубка барсам, илһам көче оулмыи мондый Нәгыймхан, I аиз абыйлар кулыннан клуб гармуны төшкәнен сагалыйм. 1 J Гармунчыларның бармакларына тилмереп карап торулар, берәр почмактарак посып кеше гармунында ялгыша-ялгыша көй җыю газаплары — оары да кичте бу баштан... Авылыбызның башлангыч мәктәбе бер заман ТБУМга әйләнеп китте. Тулы булмаган урта мәктәп. Җидееллык! Аны тәмамлаучылар арасында, фәлән шәһәрнең педтехникумыи укып чыксаң, укытучы буласың, фәлән җирдә укысаң, фельдшер буласың икән, дигән гаҗәеп кызык сүзләр ишетелә башлады. Бераздан инде, Көртлек Сәйфи картның төпчеге калада алгебра белән физикадан гел отличнога гына укый икән, Чулак Хамматның Зәйнәбе операция ясаганда врачлар янында торган икән, авыл комсомолларыннан Әнвәр, Шакир абыйлар безнең колхоз эшләрен гәзит- кә язып чыккан икән, дигән кебек шаккатыргыч яңалыклар авылны бербер артлы дулкынландыра иде. Печәнгә төшкәндә авылның «студентлары» шаулашып кайтып җитә. Авылга бу үзе бер бәйрәм. Алар белән бергә ерак урман аралыгында җәйләүдә ятып печән әзерләү безнең ише малайларга инде бәйрәмнәрнең бәйрәме! Атналар буе өйгә кайту юк. Эшең анда, ашың анда. Гармун белән иптәш анда. Укудан кайткан егетләр-кызлар авызыннан шәһәрнең профессорлары, музейлары, артистлары турында бер генә сүз ишетү дә йөрәкне җилкендерә... Ул асты-өсте яшь үлән исе аңкытып торган куышлар, ул гармун уйнатып җыр-биюләр белән үткән кичләр, ул көн кызуында уен-көлке белән узышаузыша чүмәлә тарттырулар, ул Миңнислам, Хафиз, Миңлегалим абзыйларның ак күлмәкләрен җилфердәтеп, ак беләкләрен уйнатып зур-зур печән өемнәрен кибән башларына томырулары, ул аш пешерүче Хәтимә түтәйнең сусап килүеңә чишмә суына тугылап биргән салкын әйрәннәре... Сөйләп бетереп буламы ул көннәрне! Июль азакларында төрле калаларга яңа төркем яшьләр китә. Укырга керергә! Студент абыйлар төшке аш янында сөйләшәләр. — Шамил керә дә керә ул. Нихәтле шигырьләр белә ул яттан. Үзе дә яза икән әле ул! Сәгыйтьнең истәлек дәфтәренә беләсеңме ниләр язган?! Классташларының ВУЗ бетергәч кайсысы кем буласын шаяныкөлкесе белән барысын да тезеп чыккан, ди. — Гөлчирәне артистка дигән. — Хәмитне профессор дигән. Әптерине бакча тылсымчысы Ми 7 - -С. Ә.“ № ц. чурин дигән. . . _ Егетләрдән шундый сүзләр ишетәсең дә башың күккә тия. Безнең авыл малайларыннан да профессорлар, Мичуриннарчыгуы ихтимал икән!.. Бөтен дөньяны кочардай, әллә ниләр эшләрдәй буласың.. Миңа калса, мин гармунчы гына булыр идем. Иптәш кеоек... Миңа бер гармун гына булсын иде... Август ахырларында студентлар авылдан китә. Ата-баоалар каккалап биргән сандыкка охшащ чемоданнар, каклаган иттер, сохари- йомыркадыр тутырылган капчыклар колхоз атларына төялеп олау- олау аң-белем юлларына сәфәр чыга... Бөтен авыл озашп кала аларны. Авыл очында өлкәннәр студентларга үгетакыл сүзләре әйтеп кала. Студентлар бик үскән, акыллы, ӘАТкүзХ“нДӘТормышның нинди киңлекләре, нинди ачышлар көтәдер' аларны!.. Авыл шат, авыл бәйрәм кичерә. Әни кешеләрнең күзлә{ тә булса да, елмаюлары якты, өметле. иктгып китп. Студентлар, гармун уйный-уйный- җырлашып, авьь д ......................... - ләр, без аларны Каенлы кашлакка кадәр озата оара ы Кыш артыннан кыш, ел артыннан ел — иптәш канда, ми вакыт шулай узды. Менә без дә җиденчене тәмамладык. г Студентларның берәүләре медсестра, укытучы, фельд Р J * кайсы кайда эшкә башлый, икенчеләре инде институтларга ә р — Әти, малайлар укуга китәргә җыена. Карточкага төшеп документларын хәстәрлиләр, — дидем мин бер кичне аш янында. алим- җан белән мин музыйальныйга дип сөйләшкән идек. Әтинең сүзе әзер булып чыкты. — Улым, инде бик яхшы укып чыктың. Рәхмәт. Безгә мондый мәктәпләр эләкмәде. Чутын да суга беләсең. Кәнсәләрдә грамотныирак яшьләрдән бер читават үстерергә диешәләр иде... Мин сөйләшеп куйдым... Килештеләр. Синең Исмәгыйлең зирәк малайга охшый ул, диләр. Беренче көненнән үк тыруддине язылыр. Былтыр да алтышар килодан тиде. Күз өстендә каш, — оттырмассың. Калдавае-ние барысы сиңа ачык... Мин әтинең җиденче баласы идем. Орчыктай буем белән байга киттем. Эшләмәгән эшем калмады. Бүсер чыгара-чыгара... Алай да дөнья көтеп ятам әле. Сакал чыкканчы, укыймукыйм дип селкенеп йөргәнне аны... Шулай, улым... Файда булыр. Иптәшләр укырга китте, мин Каенлы кашлактан карап калдым. Мин бармагач, иптәш тә музыкальныйга бармады. Педучилищега китте. Әтиәниләре иптәш малайларыннан аерылмаска кушкан. Сабантуй гармунын уйный-уйный китте ул. $ $ Мин бригадаларга, сарык, сөтчелек фермаларына, яшелчә-җимеш бакчаларына чыгып йөрим, исәп-хисап алып барам. Эш барышлары шатландыра. Ул елларны безнең авылда колхозчы хезмәт көненә бөртеклесен генә сигезәр килодан алгалады, дәүләткә игенне артыгы белән тапшырды, алдынгылар Мәскәү күргәзмәләрен күреп кайттылар. Су буенда, урталыкта, колхоз өер-өер савым бияләре тотып, бер карт белән карчык кымыз әчеттерәләр; ерак урманда Кызыл Ярулла бабай илле-алтмыш баш умарта асрый .иде. Ул елларны анысы да бик күп булып күренә иде әле. Тирәякның иң олы базарларында йөкләп-йөкләп кыяр, карлыган, кура җиләге, помидор-фәлән чыгарып сатучылар кем дисәң, безнекеләр иде. Эшкә атлыгып торасың, дәртеңнән айга сикерердәй булып йөрисең, күңелдә — шатлык көйләре... Буш арада Нәгыймҗан абыйдан клубны ачтырам да сәхнә артындагы бүлмәгә кереп клуб грамунына ябышам. Гаҗәп ул гармунга өйрәнү. Хәер, нәрсәгә өйрәнсәң дә, башта шулайдыр инде ул. Ләззәте белән газабын бергә эчәсең. Телен басасың — тавышы чыга, икенчесен басасың — бөтенләй икенче бер тавыш Баскан саен үзенә башка бер тавыш, һәрберсе ияр күрмәгән тай кебек. Баш бирми. Әллә кая тарта. Кыргыйлар! Менә син аларны авызлыкла, бер-берсенә теркә, иярләп менеп ал да бөтен өерне бео юлы уйнат! Алар синең күңелеңне сөйләп бирсеннәр... Берәр көйне үзең теләгәнчә итеп уйнарга өйрәндеңме — ничәмә-ничәкүңелләргә тылсымлы сукмак салуың була бит ул... Менә хәзео УЙЛЫЙСЫҢ: гуннар> анда, Батый-ханнар, менә тагын Гитлер яулары пичәмә халыкларны басып алдык, дип көчкә масаеп күкрәк каккан көннәре бул- гап’ ^зер әйт инде миңа, булганмы әнә шул канлы батырларның һич ,0ГЫЕ^тк™ 6АП" ГРИП и г ең күңелеи чыи матурлык, чын яхшылык белән әсир иткән бер генә бәхетле көне^Ч Юк! Аларны бит якын да куя алмыйсың. Берәр яңа көйнең «эзенә төшеп» клуб ишегеннән чыкканда минем, әлбәттә, шатлыгым эчемә сыймый иде. Чыккач иптәшкә хат язып җибәрәсең. .............- — Молодцы, малайлар, бирешмәгез. — ди. Авып ля Күңелдә ниндидер бер олы горурлык тоиг У Р — -У ТОЙГЫ, 6ИК-6ИК ТаТЛЫ Да... та иптапп Галимҗанның ул иске гармуны, нинди эшкә ч с ^пн. де. Сабан туй гармунына — кадер-хөрмәт: ул өйдә сы шомарган — ни күрсә дә, зәхмәт кагыласы түгел, янәс . Яңа чагында чем-кара лаклы, һәрьяклап көмеш почмаклы, уң ягы челтәр капкачлы бу бәләкәй гармун, тере сандугачтай, күңелне исертеп торгандыр. Аның күн, җилем, лак исләрен' тоеп, тасмаларын ычкындырып, тыгызланып ябышкан күрекләрен сак кына яза-яза, тыгыз телләрен тибрәндереп .беренче тапкыр уйнап җибәргән кеше нинди оәхетле булгандыр! Хәзер искергән инде ул. Лаклары ашалган, нуры качкан, ачык моңы гына калган. Дөньяда әллә нинди алтын-көмешле гармуннар Галимҗаи белән лап алгач, төнге рейска, дәүләткә иген илтүчеләр белән чыгабыз. Атларны җигеп бригада дворыннан чыгып киткәндә, Сирай ага белән атв караучы Сәхи бабайның күңелсез генә: Су буена төшкән идем. Тал яфрагы ботакның очыннан саргая... Шул инде, яшьләр гомере кыеласы... Бер дә ахыры күренми бит... — диюләре колакка чалына. Безнең арттан алар: Шома йөрегез, балалар, абай йөрегез. Атларның сыртын-түшен суктырмагыз. Тәртә-күчәр сындыра күрмәгез, - дип карап калалар. Ындырга чыгып, унике олауны көшелдән үлчәтеп төяп Алабыз да әйдә Карамалыга... Анда пунктта көне-төне дежур торалар Акса^Гы^май0 абый Гали*ТН белән минем йөк кыймылдый. Аксак 1 ыимаи абый, күз-колак та булырсыз, дигән иде. сөтГ беләУ и бе^ җ*рЭ ^ Әтисенең иске чикмәненә ипикхаклыклар” артта кала."' АлдГолаучы* К.арацгы - ТөР к ем-төркем каР а көлешәләр. ' У ’ хагыи -кызлар нәрсәдер әитеп Галимҗан чыбыркысын җыеп тотияи — Әни елый,— ди ул моңсу гьпп —’ 5Үзсез ге"ә атлый. Уйлана. Инде син, анаң белән киңәшеп тә тормас^ ҮЛ''™2 ~ хәбәР е юк - д ": бугай, ди. Бу бәләкәйләр белән мин нишләр^д™ШЛаП К" ТӘР бардыр. Әмма безгә шушы кечкенә иске тальяннан да кадерлесе юк. Хуҗасы берәү генә булса да, барыбызга да уртак мал кебек ул. Куыштамы, ындырдамы аны кайсыбыз да җил-яңгыр тимәс, чүп-фәлән иярмәс җиргәрәк төреп-нитеп куябыз... Хәзер уйлап карыйм да шуны күрәм: Галимҗанның ул гармуны һәрвакыт эшләр читенрәк, авыррак, халык 'күбрәк җирләрдә йөргән бит... Анда Галимҗан абый бар, аның гармуны бар, дип йокысы туймаган үсмер малайлар-кызлар да таңнан торып эшкә атлыкканнардыр, кёше рәтеннән калышмаска ^тырышканнардыр... Мөгаен шулай булгандыр. Уята да, чакыра да, ияртеп алып та китә иде... без көндез молотилкада. Кичке якта бераз йок- — Кемнән белгән соң ул? * а п 1Иир|пРСрК пп идем‘" Әни дә жәл инде... Мин бит өй кешесе генә түгел, ил кешесе дә, дим. Елый гына' Әниләр сүзенә карамаска булдык. Туган өеңне кайгырту да ил сак- лауга керә инде ул. Игеннәрне җыеп алып, кыр эшләре төгәлләнгәч, Йомаголга комсомол билетларыбызны алырга барабыз. Шунда икәүләп военкоматка да керәбез... Бу хәзергә икебезнең генә сер булырга тиеш. Әниләрнең күзе юеш җирдә инде ул. Фәлән көнне җыенып военкоматка явиться булыгыз, дигән кәгазь генә килеп төшсен, елап .кына тотып кала алмаслар әле. Энекәшләр дә үсә инде. Шулай диешеп яңадан сүз куешкач, күңел тынычлана төште. — һә-ә-и-й, Кашка бия! Карама тауның текәсен, кара барып җи- тәсе-ен! йөкне икәүләп арттан этә башлыйбыз. ...Кайтканда рәхәт. Атлар юырта, Галимҗан гармун уйнап алгалый. Җырлыйсың килсә, кушылып җырла, тыңлыйсың килсә, тыңла; теләсәң, капчыклар җәй дә кырын төшеп йоклап кайт. Мин йокламыйм. Бер караганда, юл — көн дә шул бер юл инде ул. Ә шулай да ул көн саен башка. Йокласаң, нәрсәнедер ишетми, күрми узарсың кебек. Кичә бервакытны яңгыр сибәләп узды. Шулчак Карүр- дәк буе таллары лепердәшкәне, иркәләнгән песи мырылдавы кебек, йомшак булып ишетелде. Киң яфраклы өрәңге, тупылларның лепердәүләре •башкача була... Ә бер барганда куаклыкта ниндидер төнге кош кыч- • кырды. Андый тонык шомлы тавышны минем ишеткәнем юк иде әле... Ә бер төнне кайтышлый Питрук мордвалары безне авыл уртасында туктатып, Өчтирәкиең Галимҗаны туй биетеп китсен, дип ябыштылар. Армиягә повестка көтеп йөргән комбайнер е?ет аккоштай сылу бер кызны солдатка итеп өендә.калдыра... Биш кенә минутка кереп, күңелләрен күреп китәргә туры килде. Шулай. Кичә яңгыр, бүген җиләс. Күктәге болыт та минут саен үзгәреп тора. Кичә без Нәкыя белән йолдыз турында татлы серләр уртаклашып бардык, бүген, менә, сүз Чэөтенләй башка. Шул ук юл, ә үзе көн саен бүтән... Кичә дә Галимҗан гармуны белән Нәкыя арбасына күчеп уйнап кайтты, ә Нәкыя җырлыйм дип авызын да ачмады... Ә бүген аның җыр чишмәсе ачылган! Гармун тавышы белән Нәкыя тавышы бер-берсенә үрелә-сарыла агыла. Нәкыяне әнисе мондый юлга чыгара торган кеше түгел иде түгелен. Нәкыя аны, күрше Хәмдйяттәйләр белән барам бит мин, дип кенә күндергән. Ә Хәмдияттәй шундый хатын — йөрәкле дә, беләкле дә. Батальонга команда бирерлек. Шаярта торган түгел. Ну инде Галимҗан атлы асыл егет кызының күңелен сихерләп алуын Рәкыяттәй үзе дә сизенә булыр. Ана кеше ни, сүздә каты тотса да, күңеленнән рөхсәт инде... Егет — ил күрке. Хәмдияттәй олау башында ул. Галимҗаннар янына тулышып ташып торган йомры гәүдәле Маһи күчте бугай. Икәүләп җырлашалар. Берсе- нең тавышы йомшак, ягымлы. Сабыр да, җылы да. Икенчесеиеке нечкәрәк, ачырак, кайнаррак. Мин йолдызны уйлап алам. КЙубта фантиклы уйнаганда уттан кы- заракызара бер җырлаган иде ул. Керфекләрен идәнгә чәнчеп кенә. Тавышы бик көчле түгел. Әмма.дәртле дә ул, ягымлы да, тыйнак та... Тамак белән җырламый, сулышы белән җырлый, йөрәге оелән йөрәккә Ут сызып җырлый Якын торып тыңласаң, каннар тынын тоярсың кебек.. Моны мин генә сизәм, бу минем генә кадерле серем кебек миңа... Аиың белән безнең бригадалар башка шул. Ул анда ашлык жилгэрэ. Ми а.ш ераиан гына яратып парам ме. Ну „нде » ләр ялкыны күкрәккә сыймый, ут йота < ...Кеше күңеле саф, ю*'аР т - б ЯГ“ырга тиеш'Ал дау,^явызлык, астыр.' хәт, ят бер нәрсә кебек тоела Менә Галиләр шуң< т’ P-je төрле тавышларны оарыи оер са f, әйтәләр. Ник соң кешеләр Шуңа кушылып урлыйлар Эчевдәгел^р Гадн Р арасында кешеләрчә бер көйләнеш юк.. , ң ЧУлак Зяһип кечкенә кызый бер кәнди катык түккәнгә Гяппмжап мепа ның Кавие ындырдан бодай урлаган?.. Н ^ё ң т? янында иркәләнеп җырлап барган озын толымлы ,зәңгәр күзен-Нәкыясен калдырып сугышка китәргә тиеш.. Ник а Пя1 ж^яип ТЗТУ' лыкка килә алмыйлар? Бәхет ташыр иде бит дөньяда! Җанвар оул- ганнары да бармы икәнни бү кеше дигәннәрнең.. Галимҗанның уенын, кызларның җырлавын, тыңлыи-тыңлыи, җир йөзендәге җанварларның да явызлыгын басардай гүзәл хыялларга чумып, уйланып барам. Кайчандыр шундый татулыклы, кешелекле бик матур бер заман килергә тиеш кебек. Килер кебек андый заман... Ат кинәт сөртенеп, пошкырып җибәрә дә мин сискәнеп китәм. Тетрәп,, югалып калам. Әйтерсең, бу төнге юлда мине хәзер генә шәрә калдырып талап киткәннәр... Ниндидер тирән борчу күңелне изгәннән-мзә. Иптәш белән фронтка китәргә дип сүз куешу искә төшкәч кенә,, тынычлана башлыйм. Әйе шул, сугышырга кирәк, сугышырга кирәк! ...Без кайтып кергәндә, Сәхи бабай капка төбенә басып һәрбер атны бик бәйләнчек караш белән күздән -кичерә. Ничек атлыйлар, янәсе, бик йончымаганнармы, күпме ял бирергә аларга. Авылда икенче әтәчләр кычкыра... „Дымсу салкын җил саргайган яфракларны киң урамның бер ягына кыйгачлап өертә. Капка^коймалар буена илтеп чәчеп ташлый да аннан тагын бәргәли-суккалый -очыртып, алып китә... Райвоенкоматны Фрунзе урамында, пожар каланчасы рәтендә, дигәннәр иде. Дүрт баскычны ике атлап коридорга уздык. Бәреп килеп беренче бүлмәгә кердек. Хәрби формадагы бер хатын язу машинкасында нәрсәдер сугып утыра. — Сезгә монда ни кирәк? Без... Безгә военком майор Кандратьев кирәк’ —^Ул тиз бушамас. Бер .ишек аша лейтенант Гафуров утыра. Ана — Без Өчтирәктән. Безгә майор үзе кирәк — Ну, әйдәгез. н Бу апа, безне коридорда калдырып, соры клеенкалы ишектән кереп китте. Бераздан машинистка кипе икХ клееикалы ишектән кере күренде. К4Р е 1ЫКТЫ> аның артыннан майор — Кем сез? Ни кирәк? — Без сиңа килдек, иптәш майор! Майорның чакыруын көтеп тпп«Х. - дек. Майор безнең арттан кеоеп v?оез аның .бүлмәсенә юнәл- ның бер терсәге язылып бетми иде axS ЯНЫНа узды‘ Бу өлкән ага"’ Каршысына килеп «смирно» басты и ы Гаушала төшкән гаризалар белән бегЛ" Иптәш 3УРРак, мин бәләкәйрәк- өр-яңа комсомол билетларыбызны ™ СуЛ ЯК туш кесәләрдән чыгарып — Иптәш майор! Менә, ни.. Өчтуздыкзыииаи. То есть комсомоллар — пи ип^ӘКТӘ^ ^ез— «Урак-чүкеч» колхо; . • ди иптәш. Тавышы көр чыга. Бөтенләй — Фронтта. — Абыйларыгыз? ■— Минеке фронтта, иптәшнең абыйсы юк — Әниләрегез? — Келәт янында ашлык җилгәрәләр. — Кечкенәләрегез. Энеләребез бар, диде Галимҗан. — Минеке бишенчедә, аныкы (минеке янәсе) дүртенчедә. Зураялар инде! — Көлтә дә ташыштылар. — Тагын кечерәкләр бармы? Аның «тагын» дигәне миңа ошамады. Әйтерсең, энекәшләр дә кечкенәләр... — Бар инде ул... Майор утырды. Терсәкләнеп, олы маңгаен ике учына салып, уйлана. — Әниләрегез нәрсә ди? — Алар еларлар инде ул. Күзләре юеш җирдә. Энекәшләр дә эшкә ярый бит инде. — Без — комсомоллар. Әниләргә генә карап торсаң ул, өйдән дә чыкма! — Ә бу нәрсә тырпаеп тора арка капчыгыңда? — Гармун, юл ризыгы. — һе, сез район үзәгенә дә гармун белән йөрисез икән. — Ә без бит фронтка... Майор гаҗәпләнү катыш хәйләкәр елмайды. — Анда гармун авыр булыр ул сиңа. Комачаулар. — Юк, мин аны болай асам, ә мылтыкны болай. Сабантуйда алдым мин аны. Ил бүләге. — Райком ВЛКСМда сезнең ниятне беләләрме? — Беләләр. — Ни әйттеләр? — Син ни диярсең бит? — Алар нәрсә әйттеләр соң? — Колхозда эш кулы кирәк инде ул. Майор әкрен генә торып басты. Килеп ике кулын икеоезнең иңбашка салды. Туп-туры күзләргә карады. Карашы аталарча җылы, тик җитди, авыр иде. — Дөрес әйткәннәр... Мин сезне, егетләр, үзем чакырырмын. Менә хәрби заиятиеләр дә башларбыз. Өйдән үк сугыш хикмәтләрен бераз өйрәнеп китәрсез. Хәзергә кайтып торыгыз. Колхозны ташлап китү дә ярамас бит. Фронтка солдат кирәк, солдатка икмәк кирәк... Хәзергә хушыгыз, егетләр...' Кайтып киләбез. „пяР11цнан үзәннәрдәге шәрә куаклыклар Ургаи-сөргән кырлар g ’ 'дВЫп соргылт күктән тирбәләбуеннан кантарланып ТУ'^“'^ДДешэ Кырпак кар. . Офыклар то- тирбәлә берәнсәрән кар бөртекләре төшә, л* н н т 1 азау ярган солдат диярсең.— Так что безне, менә иптәш белән мине, доброволецлар итеп фронтка җибәрегез. Без күптән үк сиңа килмәкче идек. Кыр эшләре генә тоткарлап т0Рды. Игеннәрне дәүләткә арттырып тапшырдык, - дип өстим миңР Майор ел я. Сүзләрендә соклану да бар, безне баласытып карау да сизелә. Бу безне шатландыра да, гарьләндерә дә —- Әтиләрегез кайда? мансыл... , Г Бяоганда авылдан чыккан хуттан Аяк атлауларыбыз да башка. , Р фронтка җитеп, узып та китәР яек н’ь1 ферма малларын, үз мал- Инде печәннәрне ташып алась> : ’басуларга көл, тирес чыгаларыңны тәрбияләп кыш чыгарасы ... расы, кар тотасы... ,^nQn куосына барыйкмы? — дим мин. — Иптәш, әллә трактористлар курсына и Галимҗан бераз уйланып: әйеме’—ди. Хтнрз^ре. Э» кайдан ук күренеп утыра, лар. Ел да узмады, Галимҗан китеп барды. Августның алтын көннәре иде. Повесткасын Аргуяз юлы буена комбайн йөрткән җиренә китереп РМин дә алынырмын, иптәшне адресы буенча куып, җитеп табармын, бер частьта сугышып йөрербез, бергә җиңеп кайтыроыз, диешкән булдык. Бары да без дигәнчә генә булса икән!.. — Иптәш, батыр бул. — Иптәш, тырыш бул,— диешеп, солдатларча басып, куллар кысышып аерылыштык без Галимҗан белән. Авыл очында гына аерылыштык. Бик ерак озатсаң, кеше тиз кайта алмый, янәсе. Авылдан ул яшьтәшләре белән бергә сабан туе гармунын уйный- уйный чыгып киттр. Аның уйнавын соңгы тапкыр ишетәмдер дип бер дә уйламаган идем. ...Куып җитә алмадым мин Галимҗанны. Эзенә дә төшә алмадым» Хәрби училищега эләктем. Пехотныйга. Уку-өйрәнүләр бетмәде, фронтка киттек. Кызыл вагоннарга төялеп. .Менә Старый Оскол дигән су буенда запасной полкта ртабыз. Куе, ямь- яшел наратлык эчендә. Хатлар язам буш арада. Иптәш беләи әтигә аерым-аерым полевой почталарына. Әни белән йолдызга — Өчтирәккә. Гармунда русча, украинча яңа көйләр җыя башладым. Концертларга катнашам. Үзебезнең як көйләрен уйнап җибәрәм. Уйланган-моңланган чакларда күңелдә бик зур бер юанычым бар. Ул да булса икәүдән-икәү Уен тавы башына менеп утырып, Йолдызның үзенә генә гармун уйнаган бер төнем... Иптәш тә киткәч, тәвәккәллек арта төште ахрысы: йолдызны эшендә дә, өендә дә күрергә сәбәп таптым. Кеше алдында да юк сүзне бар итеп сайрашкаларга йөрәк җитте. Бер кичне клубтан таралабыз, Галия оездәң аерылып өенә кереп китте, йолдыз үзе генә. Берни булмагандай юрыл да кит мин болариың урамына. Бер дә алай каршы килгән кебек күренми. Минем гармун култыкта. Тын гына барабыз, йомры Кәбирләр оакчасы турына чыктык. н н L — Әйдә,— мин әйтәм, — йолдыз, тауга меник синең үзеңә генә гармун уйныйм. ’ бер^^дам^' ясап кузгала бу. ^ОлданТу МеНӘ S?™” генә бу ни булыр икән, дигәнсымаи бат МиЛ ягына чыга - Әкрен ген . атлыйм. Әз генә кала төшеп. ТауР битләвеннәР ' ИКе ЭДЫМ ШНа ЧИТТӘНрӘ бит бу! Әйләнеп карый. Икеләнеп тора. — Өйләр бик якын, уятырбыз. Әйдә Кузгала! А— и менеп барабыз. Туктала Мин дә кузгалам. Хәзер инде алгарак чыгам. Адымны бер көйгә кызулатканнан-кызулата башлыйм. Әйләнеп карамыйм. Тукта, кая ияртеп барасың син мине, дип әйтә генә күрмәсен! Борылып төшеп кенә китмәсен! Адымына колак салам. Килә!.. Безнең бит тау сыртында тау, тау сыртында янә тау. Иң биек маңгайга менгәч кенә туктадым. Менеп тә җитте йолдызым, каушап, югалып та калды. Бөтен кыя- ♦фәте белән. «Бу нишләвем соң минем?!» — дип тора. Тыны беткән... Пиджакны салып алдына ташладым. — Утыр әйдә, йолдыз,— дим. Үзем каршысына утырып гармунымны элеп тә алдым, уйный да башладым. Утырды. Эчтән көләм үземнән: «Миңа чаклы бер җүләр дә төнлә бу түбәгә менеп бөтен авыл каршында гармун тартып утырмагандыр!» — дим. Үзем шат: «Кем татыган әле яратып йөргән кызы белән күзгә күз карашып гармун уйнап утыру ләззәтен!..» Хисләремне, дәртемне, хыялларымны чикләмәдем, — барысына да ирек! Ишетсен .бөтен авыл, ишетсен таулар-ташлар, тирәкләр, ишетсен күкләр! Ишетсеннәр: мин яратам йолдызны! йолдыз, мин яратам сине. Мин хәзер дөньяны кочам, мин бу аяз күкләрдән иң якты йолдызларны чүплим... Чүплим дә алларыңа чәчеп ташлыйм... Уйныйм, туктамыйм, бер тынга да туктамыйм. Йолдызга карап алам. Бая гына иң башларын салындырып, караңгы чырай белән түбән карап утыра иде. Хәзер кара син аңа: бил-сын- нарын турайткан, башын күтәргән, еракларга карый. Күзләрендә шатлык уйный, йөзенә илһам нуры балкып чыккан. Үзе сизелер-сизелмәс кенә елмая. Мин күргәнне сиздеме, кинәт барын да эченә яшерә дә куя. Әйтерсең, ул казык башына карап утыра... Әйдә, яшер, яшер. Тирәнрәк яшер. Мин бер дә үпкәләмим... Мин уйныйм гына, мин синең алдыңда бөтен дөньяны баш идертергә әзер... ...Бер сүз дәшмәдем, терсәгенә дә кагылмадым. Капкалары төбендә бер генә карашып алдык та, ул кереп китте... Яктырып килә иде... Менә беркөнне тезәләр дә безне, әйтәләр: Харьков азат! 1943 нче ел, .23 нче август көне иде бу. Атиа-ун көн узмады, Красный «Лиман дигән шәһәрчекне узып без дә утка кердек. Бик җәһәт алга киттек без. Украинаның көзге яңгырлы төннәрендә 'пычрак изә-изә, егерме-утыз, хәтта кырык бишәр километрлык аралар кансың... Менә бу утлы аждаһалар бер мизгелгә тынды. - Вәт пешерә безнең «Катюша»лар! -димәсенме берәү. Шунда тына акыл үз урынына кайтты, малай. Бер өйрәнеп алгач, эчтән: «Да- •вай, тагын давай!» — дип ятасың инде. Фрицлар ул «Катюшага» чыдамыйлар иде. Качалар. Барасың,- траншеяфәЛәннәрен тоташ ут ялаган. Янып-пыскып ята. Төтен катыш әлдә нинди исләр борыныңны яра... уза идек. Фронтта беренче кичергән коточкыч хәл чынлыкта исә шатлыклы булып чыкты Атакага команда көтеп ятабыз. Менә бер заман төнге күкләрне актарып, аждаһадай ажгыра-ажгыра. баш өстеннән генә ялкын көлтәләре оча башлады. Озын-озын булып, тезелешеп, сан гына окоп- -ларыбызны балкытып очалар. Җиргә сеңеп бетәрдәй оулып яоыш- „пп11ППППГ) иде. Яхшы ла үзен, башта ук Әмма юлда засадалар калдыр .-< р посьш кына пулеметтан ата- күреп алып, чәнчелдереп оулса. 1Uл J си][ аны караңгыда п ата да мотоциклына атлана да ка ia. о. целга! - „ „ „„к. ..ЦПКЫОЫП «тегеләрнең» өстенә ыпСолдатның иң күбесе «ура-ра!» кычкырып i р гылганда кырыла икән. РППтТ бап пде Җиргә сырышып ятсам да,. Отделеииедә оер те Әт»-мәрхүмнең теләге кабул булды. Мин әле дә үзебезнең колхозда л.сәпхисап эшендә. Бухгалтер. Курсларда укып кайттым... Кайчак шулай төрлечә уйланган буласың. Менә шуннан ике кулым иңемдә булып, әти дә исән булган булса, •ул, әлоәттә, хәзер дә. «I армун кычкыртып ни файда...» дияр иде... Мин аны гаепли дә алмыйм. Җирдән орчык буе күтәрелгәч үк үз көнен үзе күрә башлаган ул. Ашау белән өс-баш кайгыртудан башкасы аның канына сеңмәгән, күңеленә шулай ят булып калган. Аның да үзен- чә моңланган чаклары, җырлаган җырлары булгандыр. Әмма гармун кебек нәрсәләрне ул җитди әйбер дип саный алмаган. Ә I алимҗанның ил бүләге, сабантуе гармуны... Кем белә инде хәзер, оәлки ул, дөрләп янмаган булса, иптәшнең часте белән Берлинга да барып җиткәндер, илгә дә әйләнеп кайткандыр. Солдат өчен андый юлдаш кадерле була... Ташламагаинардыр, йөрткәннәрдер. Кайдадыр бардыр әле ул. Музейлар түрендә торырлык әйбер бит ул... Сугыш корбаннарын кайчак, безнең урамнан фәләнчә кеше кайтмады, дип, сан белән әйтеп куялар. Тарихта да, фәлән сугышта фәләнчә миллион кеше һәлак булды, дип язалар. Шулай. Биш кешене бер дип, бер кешене биш дип булмый. Әмма берәү ничәмә-ничә күңелләргә шундый ялкын сала алган, рух-илһам •өстәп барган икән, ничек мин аны коры «бер» исәбенә сыйдырыйм?! Теге профессор, шагыйрь, бакчачы буласы егетләрнең гомере сугыш юлларында өзелергә тиеш идемени?! Корбаннарны уйлаганда, мин аларны әйтелмичә калган сүзләре белән, эшләнмичә калган эшләре, тормышка ашмыйча өзелгән хыяллары, теләкләре белән күз алдына китерәм. Алар үлгәч, исәннәрнең күңелендә, тормыш куенында калган авыр бушлыкны сизәм. Галимҗан хәзер ниләр эшләгән булыр иде икән?! Хәтеремдә, бер шулай чирәмгә яланаякларын бөкләп утырып гармун уйный, мин каршысына утырганмын. — Галимҗан, — мин әйтәм, — ничә көй уйный беләсең соң син? — Ике йөзләп булыр, — ди, — русча, башкортча, украинча, казакъчалары белән, — ди... Минем тормыш хәзер нечкә күңел. Кызыбыз да. керделәр... Сугыштан соң китте. Биналарын күргәнсездер. ЛАузыка дәресләре керә, пианино алып куйдык. Музыка түгәрәкләреннән балалар бер дә калмый. Өйдә бармаклары пианино телләренә тамып-тамып төшкән саен күңел шатлана. х ~ Йолдызның тавышы, тамаша заллары биләмәсә дә, моңлы. Бишек •тирбәткәндәге көйләүләрен, балаларны уйиатканда-биеткәидәге жыр- ларынтакмакларын ишетсәм, мин үземнең чыи-чыннан бәхетле икәнемНе Үзем инде тыңлаучы гына. Җырлар өчен тын кирәк. Ә минем күкрәк чәнчә Гармун гына түгел, музыканың һәр төрлесен тыңлыйм. Яраткан бер әйберне отып алам, эчтән көйләп иөрим. Радиодан яхшы тапшыруларны өй эчебез белән тыңлыйбыз. Уфа, Казаннарны әйтеп тормый Киевны да тотабыз, Тбилисины да, Алма-Атаны да, Таллинны Да. Менә дигән моңнар эфирлардан безнең өнгә яңгырап килеп керә. Дәртләнеп берәр кызу эшкә тотынганда минем колакта Хачатурян- ньчГтеге ташкын дәртле «Испан танецы» яңгырый. Күтәренке кәеф белән урамнан ашыгып узганда Глинканың әлеге жиңел, жилкендергеч менә шулай инде. Улыбыз да сизгер колак, Гармун белән скрипка уйнап, үсеп мәктәпкә безнең Өчтирәк мәктәбе урта мәктәп булып Өйгә, менә, «Камаринская» вариацияләрен күңелдән тыңлап барам. Арып-талчы- гып кайтып килсәм, Огинскийныи/ «Полонез»ы озатып кайта мине. Әни-мәрхүмә күңелем түрендә, энә-уймакларын уйнатып ямау ямаганда әкрен генә сузып утырган «Уел», «Зиләйлүк»ләре белән яши. Үткәннәрне, бүгенгене, киләчәкләрне уйлаганда кайчак күңелдән Галимҗанны чакырып алам, аның ил бүләге — сабантуй гармунын «уйнатып» җибәрәм, күңелдән тыңлыйм... Иптәшне югалтуыма егерме еллар үтеп китте. Малай туса, ата булырдай, кыз туса, ана булырдай гомер. Күп гармунчыларның уенын ишеткәнем бар. Казанның мәрхүм Туишевын да, Уфаның Мортазииын да. Менә дигән яшь осталарның, композитор-гармунчыларның уеннарын тыңлыйм. Шәп уйныйлар. Әмма һәркайсының үз адым атлаулары дигән шикелле, һәрберсенең үз дәрте, үз ялкыны, үзенең бизәкләре аермачык беленеп тора. Менә шушыннан күземне бәйләп, йөзләгән гармунчыны тыңларга куйсалар һәм алар арасында Галимҗан да булса, мин аның уенын бер көйне башлап җибәрүеннән үк танып алыр идем... Аның уйнаулары,, аның илһам авазы минем йөрәк тибешләремә сеңгән инде ул. Үзем шулай саннар җыеп чут салучы, коры исәп-хисап йөртүче, үзем моңнар эчендә яшим... Эшкә моңардан зыян тими, һәрбер санга кешеләрнең көче-дәрте кергәнен беләм мин... Әмма соната, симфония, опералар тыңлый торгач, вакыты-вакыты белән ниндидер бер эчке тынгысызлык ала мине. Сйзәм: авазлар, аһәңнәр белән теләсә нинди күренешләрне, теләсә нинди хәлләрне күз алдына бастырырга була, теләсә нинди кичерешләрне кеше йөрәгенә җиткерергә була. Язгы күләвеккә тамчылар тамуын, сабый баланың тәпи-тәпи атлап китүен сурәтләү музыканың.әлифбасыдай ачык, җиңел кебек тоела. Әллә нинди көйләр күңелне төптән актарып, ташып яңгырый. Әле балачакның уен тавы башыннан дөньяга кайнар хыяллар сузуы, әле бер гармунчы егетнең илһам авазыдай гүзәл яңгырап узган кыска гына гомер юлы... Әле төрәннәрнең кысыр яткан басуларны яңадан уятуы, кышкы кичләрне тол хатыннарның моңлануы, киң тәрәзәле яңа буралар күтәрелүе, җир шарының төрле хәлләрен белеп, олы тарихи акыл белән яшәүче, зур гаражлы, киң .бакчалы авыл тормышы, шушы авылның мәктәпкә нота дәфтәрләре, скрипка, аккордеоннар күтәреп барган балалары — барысы да җанлы авазлары белән минем күңелгә тулганнар. Авазлар, көйләр кайнаша. Буылган дәрья инде менә, һәм һәрбер моңга, һәрбер көйгә җан, дәрт, канат биреп, өндәп алдан очкан бер авазлар авазы, илһам авазы яңгырый. Галимҗан тальяныннан алтын уктай атылып очкай аваз ул... Сүнмәс аваз, тынмас аваз... Ир урталарына кергәч, миңа композитор буласы булган икән дигән уй нинди ачыш була инде ул?! Музыканың ачкыч сурәтеннән башка пи белән мин?! Өйдә бергәләшеп утырганда балаларга мин иптәш турында сөйлим. Үзем белгәнчә, авылыбызның тарихларын, кешеләренең язмышларын сөйлим. Тормышның ачы фаҗигаларын, аның бөек яңаруын яШҺ- ләр тирән хисле, киң колачлы музыкада яңгыратырлар әле! Яшьләрнең талантлары-сәләтләре ачылуына шатланып яшим мин хәзер. Мепә шул, туган.