ИКЕ БУЙДАК

китапны оештыруга туган илебез- м нец төрле почмакларында яшәүче, төрле яшьтәге, төрле һөнәр иясе « булган йөздән артык һәвәскәр <•< фольклорчы катнашты. Минемчә, бу — халкыбызның культура ләрл- <’ жәсе үсүен, әдәбиятка һәм халык <’ иҗатына мәхәббәте көчәюен рас­лый торган ифрат куанычлы бер р хәл.                          ;> Быел минем топ иҗат тырыш- !> лыгым әлеге шул яна әсәремне тә­мамлауга юнәлгән булачак. $) Быел журналга нинди әсәр- > ләр бирә алырмын икән? Гадәттә <’ безнен нәфис әдәбият жанрына ке- <1 р> t әсәрләребез «Совет әдә- (J бпяты»нда яки «Лзат хатын» жур­налында басылып кнлә. Димәк. ■ ! мина да шул гадәттән чкткә тай­пылырга кирәк булмый торгандыр. Төп иҗат эшем белән бергә мин әдәби тел турындагы күзәтүлә­ремне. кайбер аңлашылм.аучылык- ка очрауга карамастан, быел да дә­вам иттермәкче булам. Ни генә булмасын, мин татар совет әдәбия­тын һәм әдәбя телнең хәзерге торышын бик өметле хәлдә күрәм. Безнең әдәбиятның һәм, димәк, әдәби телнең дә. минемчә, хәзер тәмам җитлегеп кнлә торган күр­пәм чоры. ««>•••' вакыты! Шундый •ijuni up crcTi. I тормыш юлында нинди кыенлыклар очрамас та, нинди ашкынулар, җилкенүләр булмас! Әнә Тукай да әйткән бит:

Ниһаять, машина кузгалып китте. Озату­чылар арасында күңелсез тынлык урнашты, алар, барыйм микән, юк микән дигәндәй, ике­ләнеп әкрен генә шуышкан сельпо машинасы­на иярделәр.

 

11

Авырлык төшсә, түз, сер бирмн- нитмн. Ни хәлләр яшь егеткә килми- китми?

 

ӘМИРХАН ЕНИКИ.

1. Үткән елда уйланулар гцп булды. Уйланыр өчен фикергә азык татлысыннан, әчесеннән җи­тәрлек иде. Хәтта артыгы белән.

«

Разиннең кашлары җыерылган, авызы оч­ланган, йөзендә олы кешеләр җитдилеге иде. — Әтием, инде нишләрбез без? — диде ул. Рәхим аяламыйча ана текәлде. Кызның, тырпаен торган чәч толымнарында ап-ак бан­тиклар, өстендә әйбәт мәктәп күлмәге. Ирек- сездән Рәхим күрше хатыны Нәфисә ананы искә төшереп куйды: «Рәхмәт ана, балаларны онытмаганы өчен рәхмәт!» — Әнием дә үлде, инде нишләрбез соц, әтием? — дип кабатлады Разия. — Нишлисең инде, яшәргә кирәк, бала­каем. Разия дәшмәде, сумкасын алып, киемнәр элгеченә таба китте. Аның күңеле бик төшен­ке иде. Менә ай була торгандыр инде, әтисе кызының дәресләре, укуы белән дә кызыксына алмын. Рәхим, тирән көрсенеп, кроватька күз атты. Равил әле изрәп йоклый. «Әйдә, телә- Г.1 *: .-..СЫН ИНДСл,                              Д;!'Л il.l..lt..l Рәхим. Ул самовардан кайнаган су агызып, көзге ал­дына кырынырга утырды. Ләкин бераздан үзенең юньләп кырына алмаячагын аңлады.

Өч җирдән яңагын кисте, үзенең менә инде ничәнче тапкыр күбекле савытмы урынсызга чайкап стаканга бушатуын белде. Ниһаять, ул түзмәде, алгы бүлмәгә чыгып, киенә баш­лады.         _

— Кая болай, Рәхим?

Бу — кухняда савыт-саба юып маташучы Нәфисә апа иде.

— Эшкә барып кайтыйм әле, Нәфисә апа.

Рәхим, пальтосын киеп, инде чыгып китим дигәндә яңадан кире керде.

— Сез, Нәфнсә апа, безпе ташлап бетер­мәгез инде. Бераз гына... бераз гына, — Рә­хим сүз таба алмыйча торды, — ну... үз-үзем- ие кулга алганчы. Юкса, беләсез бит, монда бер яктан да туган-тумачам юк. — Ул, уңай­сызланып, елмаерга теләде. Ләкин елмаюы барып чыкмады.

— И, сөйләмә юкны, Рәхим, нинди сүз ул! — диде Нәфнсә апа. — Галиянең изгелек­ләрен кем онытсын?! Нигъмәтҗан абыең да, әйдә-әйдә, булыш, дуслык авыр чакта беленә ул, дип тора.

— Рәхмәт инде сезгә, бик зур рәхмәт.

— Бар, бар, әллә, бәлкем, кеше арасында бераз тынычланырсың, — днде шәфкатьле апа. Рәхим ишекне җилкәсе белән этте.

Урамда кояшлы, гөрләвекле, сыерчыклы апрель иртәсе иде. Нәкъ күңелләр яшәү дәр­те беләк тула торган чак. Нәкъ күңел түрен­дә җыр тирбәлә торган чак...

Рәхим парикмахерга кереп кырынып чык­ты. Барсы да таныш-белеш. Барсы да кайгы­сын уртаклаша. Рәхмәт инде, ләкин... һап, файдасы аз шул ул кайгы уртаклашуларның!..

Ул ветеринария шифаханәсенә кнлеп җнт- те. Үз бүлмәсенә кереп халатын киде һәм ма­нежга чыкты. Гаҗәп, мондагы даирә, җиһаз- дирбпя, креолин исе аның һаман әле әрнеп көйрәгән күңеленә бераз гына булса да ты­нычлык биргәндәй иде. Кинәт ул моннан бер атна элек стационарга куелган авыру сыерны хәтерләде. Аның җилененә операция ясалырга тиешле иде. Әлбәттә, аны фельдшер ясаган­дыр инде. Ләкин уңышлы чыкты микән соң? Әйе, аннан соң теге туры айгырның аягы ни хәлдә икән? Аның вакытында бәйләвем алыш­тырып, ярасын дәвалап торганнар микән?..

Манежда Рәхимне күсе йөзле, авыр бәдән­ле санитар Нуретдин абзый каршылады. Ул авыру малларның астын тазарта иде. Әле би­регә Рәхимне күргәч кенә чыккан нде. Ул. исәнләшеп, Рәхимнең кайгысын уртаклашты.

— Үлгән артыннан үлеп булмый инде ул, иптәш врач. Нишләмәк кирәк, үземнең дә бе­ренче хатын вакытсыз үлеп китеп, анау елны ике кулсыз итте, — диде.

Рәхим дәшмәде. Шифаханәдә бары ветса­нитар гына булуга аптырап, сәгатенә күз сал­ды. Ләкин сәгать туктаган икән.

— Кайда соң Петр Васильевич, кайда Кә­рим абый?

Петр Васильевич дигәне Рәхимнең кул астында эшләүче яшь врач, ә Кәрим абый ди­гәне тәҗрибәле, биредә күп еллардан бирле эшләүче ветеринар фельдшер иде. Санитар күңелсезләнеп Рәхимгә карап алды:

— Теге үләт кыргыры тилчә тагы котыра башлады бит, иптәш врач. Алар кичә шунда киткәннәр иде.

— Кайда башланган тагы? — диде Рәхим, куркынып,

— «Якты көн»дә, аннан кнлеп «Путь Иль- ича»да.

Рәхим сызгырып куйды.

— Тагы ычкынган икән, чәнчелгере! — Ул сәгатен салып, борырга тотынды. — Нәрсә, сыерлармыни? Ничә баш?

0          2. Ачык сызылган планым юк. Ел башында Э. Казакевичның ' «Синяя тетрадь» повестен тәрҗе- ■>’ мә итеп, нәшриятка тапигырачак- ң мын. Аннары ике тапкыр яза башлап, тукталып калган «Әй- < телмәгән васыять» дигән хпкәям бар, бәлки шуны тәвәккәлләп бе- ',> терермен. Tarbits күңелдә йөргән берничә тема бар, ләкин алар ту- рыида алдан хәбәр итәсем килми. i Кыскасы, язмыйча торып булмас, J гадәтемчә акрын гына кыймыл- р дармын дип уйлыйм. 3. Язган әйберемне, әлбәттә, . «Совет әаәбиятывиа күтәреп ки- >') ләчәкмен. Ләкин кайчак, нәрсә >! бирәчәгемне тәгаеи әйтә алмыйм, п d * * * ! ӘХМӘТ ЕЕИКӘЙ:

ti н >1

« I. 1963 елда булган истәлекле вакыйгаларны санап үтү өчен генә дә шактый вакыт кирәк. Лә- kish, күңел дәфтәренә теркәлеп, и тирән эз калдырган ике вакыйга п турында әйтмичә мөмкин түгел. Беренчесе — язучыларга турыдаи- ң туры кагылышлы, коммунизм төзү эшендә иң әһәмиятле мәсьә- .! ләләрнец берсе булган идеологии .. эшләрнең чираттагы бурычлары КПСС Үзәк Комитеты Плену- $ мы и да каралуы һәм тикшерелүе, о Пленум карарлары. Н. С. Хрущев, !;< Л. Ф. Ильичев Is. б. иптәшләрнең И докладлары, речьләре иҗат кеше- » ләре алдында торган бурычларны Й оактый ачыклады, ижат кешелә- j ренең күзен ачты, юнәлеш бирде, , идея ягыннан коралландыруга яр- ләм итте. Партиянең идеологии мәсьәләләр буенча күргән чара- j лары минем үземдә тирән канә- гатьләнү тудырды. 1963 елда ис- ,; гәлекле вакыйгаларның икенчесе, :$ минем уйлавымча, тынычлыкны Э саклау эшендә СССР Хөкүмәте

Нуретдин үзенең анык белмәвен әйтте. Рәхим стенадагы сәгатькә карал, сәгатен дн ресләп куйды, йөрәге тагы кинәт сыкранып кысылды. Әйе, бу кара циферблатлы матур сә­гатьне аңа Галиясе моннан бер ел чамасы элек, утыз биш яшь тулганда, бүләк иткән иде.

 

 

тарафыннан ясалган яңа конкрет ; Рәхимнең кинәт тетрәнеп кара янып китүең адымнар булды. СССР, Америка < Нуретдин шунда ук абайлап алды. Карт бик һәм Англия хөкүмәтләре тара-< С1!згер кеше күңелен тиз аңлаучан иде. Ул ЙК&ГЗГ          3 уй-™™.«рьш башка якка тарп хөкүмәтләр диярлек кушылдылар, өчен, ашыгып аньщ янына барды һәм бик тә ’*             ----  --------------  .... . КЫЗЬ!К хәбәр әйтергә җыенгандай: ,       — Карале, кем, иптәш врач, безнең бит )< теге сыер бер дә җүнгә килми. Нишләрбез it нкән соң? — диде. — Нинди сыер? — Теге, әлеге маститлы. Снн бит операция

Икенче төрле әйткәндә, җир ша­рында яшәгән барлык тынычлык яклы кешеләр якты өмет белән рәхәтләнеп, бер җиңел сулыш алып куйдылар.

 

2. Дөресен әйткәндә, мин

язылмаган әсәрләрем турында сөйләргә яратмыйм. Язучының бик матур планы да эш процес­сында үзгәрүе, хәтта гамәлгә аш­мавы ихтимал. Кайбер авторлар­ның укучыларга биргән вәгъдәлә­ре үтәлми калу фактлары прак- ;; тикада очрап тора. Минемчә, уку- и чыга авторның нәрсә язарга уйла- п вына караганда, әсәре кадерле­рәк. Гомуми рәвештә шуны гына әйтә а.там: мин 1964 елда да ак­туаль темаларга багышланган яңа шигырьләр, җырлар өстендә эшләвемне дәвам итәчәкмен. Җыр жанрына киләчәктә дә күбрәк әһәмият бирәсем килә. Җыр — яшьлек икмәге. Замана геройла­рын һәм бүгенге көнне чагылдыр­ган җырга яшьләр сусый. Төрле республикаларда, өлкәләрдә яшә­гән яшьләрдән башка шагыйрь­ләргә, композиторларга килгән кебек үк, миңа да күп хат килә. Җырсыз — яшьлек юк. Яшьләр яңа җырлар сорый, хатларында авторга киңәшләр бирәләр, фикер­ләрен әйтәләр, хәтта темалар, Я             иирчшз.ас, _пяи..

җырга сюжетлар тәкъдим итәләр, ii Башта, туган, шуны әйтим әле: зур кайгыңны Коммунизм төзүче яшьләрнең !i чын күңелдән уртаклашам.

мондый хатлары язучыга яңа {5                         ~                                -

әсәрләр язарга ярдәм итә, иҗат i| итәргә теләк тудыра, илһам бирә, ij

3. Уңышлырак чыккай яңа’ " җырларымны һә.м шигырьләремне гадәттәгечә әдәбияты» итәчәкмен.

1. ii кирәк дигән идең. >!      — Я? — Я дип, әнә шуңа Петр Васильевич опе­рация ясаган иде дә, күрәсең, кулы җиңелдән булмаган, ахры... — Температурасы ничек? — Кичәгесеме? — Юк, менә хәзергесе. — Әле алмаган. Куйган ием, әле карама­дым. , Рәхим, ризасызлык белгертеп, йөзен чытты. Ләкин үз кабинетындагы телефонның кинәт >s зәһәр шалтырап куюы аны борылып китәргә <5 мәҗбүр итте. ң — Ветлечебница мөдире Шәйхерамов, — 3 диде ул, трубканы кулына алып. Телефонда ц райкомның икенче секретаре Әмирев иде. •      — Син мине гафу ит, — дип башлады ул сүзен. — Мин сине тәрәзәдән күреп калдым, юкса, шундый вакытыңда борчымас идем.

   — Рәхмәт, — диде Рәхим, күңелсезләнеп. Әмирев сүзен дәвам итте: — Әле генә «Калинин»нан шалтыратты- 't лар. Бозаулар үлә башлаган. Кереп чык әле, пожалысты, әйтәсе башка сүзләр дә бар. Нуретдин термометр китерде. Рәхим Әмя- ревне тыңлаган арада шкалага күз ташлады. Температура нормаль иде. Рәхим градусникны санитарга кире биреп, телефон трубкасына: «Хәзер, хәзер барып җитәрмен», дип кыч­кырды. Бер ун минуттан соң инде ул Әмирев ка­бинетында иде. — Я, нишлибез? — диде секретарь, елмая төшеп. — Эш харап бит, малай, бозаулар кы­рыла, колхозларда моны силос күп ашаткан­нан диләр. — Монысы юк сүз, — диде Рәхим, кырт кисеп. — Юк суз икәнен мин дэ беләм. Ләкин мо­ңа бит массаны ышандырырга кирәк. Снлос хәзер төп азык. Әгәр аңа шундый скептик ка­раш туса, күрерсең күрмәгәнеңне!..

   1964 елда да «Совет журналына тәкъдим

   НУРИ АРСЛАНОВ:

   
   

   i'

   1963 елның май аенда булган бетен дөнья күләмендәге зур ва­кыйганы — космонавтлар Валерий Быковский белән Валентина Те- ... решковалар очышын мин Татар- it стан нефть районнарында комай- !< дмровкада йөргәндә ишеттем.

кың бу уңышы да миңа зур тәэсир » ясады. Дөресея генә әйткәндә, it мондый чакларда күңелем патрио- й

Элек-электән мондый очышлар — фәнни казанышлар белән бик кы­зыксынганга, совет космонавтла­рының, совет фәне һәм техникасы-

 

Әмпрев, һамап әле елмайган килеш, сорау белән Рәхимгә текәлде. — Әйе, мин үзем дә моның турында күп­тән баш ватам, — диде Рәхим, утырып, — бу j бит „иде беренче тапкыр гына булган эш тү­гел. Хәтерендәдер, март башларыпда «Якты : көн»иең бозаулары шулай кырыла башлаган иде. — Ничек хәтердә булмасын! Бу бернинди киртәгә керә торган эш түгел. Бигрәк тә хә­зер. Менә хәзер, терлекчелекне күтәрәбез дип торгаи чакта. Рәхим бер мәл уйланып торганнан соң: — Нигә, мин барам, — диде. — «Кал»- нии»га хәзер үк китәм. Ветбаклабораторпя өчен материал алырбыз. Аннан азык лабора- } ториясе өчен пробалар алып кайтырмын, ка- :: рармын, тикшерермен. Нигә бармаска, ,, барам...                                                   j> — Бар, пожалысты, ә? Приказ формасын- Н да әйтүем түгел, аңлыйм мин синең хә- леңне... Әмпрев Рәхимнең йөзенә яратып карап торды. — Үзеңнең кәефләр ничек соң? — Әле үз хәлем белән кызыксынырга чи-

 

	тик горурлык белән генә чикләнеп калмый, ә балаларча шатлана, чык­чыңнан куанычым куеныма сый­мын башлый. Чамамнан килсә, үзем дә космоска очып китәр идем.

рат җиткәне юк.

— Шулайдыр шул. Балалар... ничек соң? Аларга да бик авырдыр инде.

— И, авыр булмаган кайда!

— Аларны кем карый инде хәзер? Әгәр бе­рәр, ярдәм кирәк булса... пожалысты. Әйе, тартынма, пожалысты. Райком синең өчен, иптәш Шәйхерамов, барысын да эшләячәк. Сине без ун елдан бирле беләбез. И бары ях­шы яктай гына беләбез.

— Рәхмәт, иптәш Әмирев.

— Әйе, бәлки ип... — Әмирев тамак кырып алды. — Сиңа отпуск-фәлән кирәктер. Ну, әйтик анда... диңгез буйларына барып бер әйләнеп кайтсаң. Әйт, әгәр андый теләгең бул­са, райком синең өчен тырышачак.

— Белмим шул...

— Менә шулай сөйләшик алайса, иптәш Шәйхерамов, андый-мондый берәр ихтыяҗың- теләгең булса, туп-туры мина кил. Икәү бе­ренчегә керербез. Ә ул әлегә хәтле минем сүз­не аяк астына салмый торгаи иде.

Рәхим, кара савыты капкачын өстәлгә бер куеп, бер алып, уйланып утырды.

— Спи мине, иптәш Әмирев, барысын да ачыктан-ачык ярып салырга мәҗбүр итә­сең, — диде ул, ниһаять. — Нишләр идем мнн, әйтимме?

— Я, я, пожалысты, әйт.

Менә шуна күрә дә миндә инде күптән заман темасына опера очен өр-яңа либретто язу хыялы туды. Аның планын: нәрсәдән башланып, пидә бетәсен гел башымда йортәм. Татар һәм грек әкиятләре фонында барачак бу фантастик опера кай- чакта инде минем хыялымнан чын­лыкка күчеп, картиналары күз ал­дымда күренә һәм музыкасы да чынлый башлый кебек. Монда инде «хәзерге заман» дип таләп ителгәннең дә ер-яцасы, киләчәк белән турыдан-туры тоташканы чагылачак, опера өчен котылгысыз кирәк дип саналган тышкы купшы­лык та бай күрсәтеләчәк дип уй­лыйм. Бу — 1964 елда язачак зур эшләремнән берсе. Икенче истәлекле вакыйга — атом сынауларын чикләү турын­дагы Мәскәү договоры. Ул ты­нычлыкка вметләндерә. Ә тыныч­лык — барлык халыклар өчен изге әйбер. Бу договор илебез иминле­ге, тыныч хезмәт турында шигырь­ләр, җырлар язарга рухландыра. 1964 елда күпләр авазына минем дә тавышым әлбәттә кушылачак. 1963 елдагы истәлекле вакыйга­лардан өченчесе — Казанда үткә­релгән казакъ әдәбияты атналыгы. Казакъ халкы, казакъ далалары, иксез-чиксез җәйләүләр, түгәрәк­ләп киез өйләрен тезеп утырган авыллар, ул авылларда кичкырын, ерактан ук борыннарны кытыклап кнлә торган тәмле төтен Һәм аш исләре, аштан соц, киез өйдә, учак тирәли утырып, «Кыз ефәк». «Ку- зы-Күрпәш белән Баян-Сылу», «Ир Таргын» һәм башка бнк күп

Мнн лечебннцамиы ташлап, сезне таш­лап, Казанга күчеп китәр идем.

 

 

дастаннар, әкиятләрне акыннар­ны», домбра чиртеп җырлауларын таңга капәр тынлап утырулар, ай­лы төннәрдә алты бакан (безкеа- чә — даган) атынулар, «ак сөяк* уйнаулар — бала чагым мине якадан, 1S62 елда Алма-Атага татар әдәбияты һәм сәнгате ат­налыгына барганда, үзенең җылы кочагына тартып алган, күп истә­лекләрне хәтерләтеп дулкынлан­дырган иде. Казакъ язучызарыныц безгә ки­лүе исә бу хатирәләрне тагы да үс­терә, ачы клан дыра төште. Мин үземнең туган якларымны онытыбрак җибәрүемә эчтән шак­тый борчылдым Һәм гаҗәпләндем. Юкса кечкенәдән минем кулымда Тукай һәм Такташлар белән бергә Абай һәм Баембәтләр, Галимҗан Ибраһнмов. Шәриф Камаллар бе­лән бергә Сакән Сәйфуллнн һәм башка качакъ азучыларының, ки­таплары була иде. Бай казакъ авыз әдәбиятының мина бала ча^та ук тәэсире зур булды. Менә хәзер күптән онытыл­ган легендалар, әкиятләр хәтерем­дә янадан уяндылар.

<$ Секретарьның аптырап калуы йөзенә чык-

'■ ты. Ул күзләрен зур итеп ачып, чак кына арт- П ка тайпылды.

 

>;     — Ничек инде?

— Менә шулай. Галиямне җирләгәннән Р сон мин ике көн, ике төи хәсрәтләнеп, уйла­нып яттым. Бердәнбер карар шул — миңа кү- ( чеп китәргә кирәк. Сип минем хәлемне аңла. Мин монда тора алмыйм. Күзем нәрсәгә генә төшмәсен, барысына да бәйләнеп, ул җаи- : лапа...

— Андый кичерешләр, минемчә, вакытлы- J ча гына. Вакыт — бик шәп доктор бит ул.

2—3. 1964 елда Казахстанга <л бәйләнешле шигырьләр, легенда- <с лар язарга теләгем бар. Шулардай беренче булып язылачак әПберем— «Жир турында баллада» исемле, • казакъ халкы легендасы нигезенә корылган шигъри әсәр. Аны S964 елиы» башында язып редакциягә бирәчәкмен. Безнең бердәнбер ка­лын һәм яхшы журналыбыз «Со- ; вгт әдәбияты» үзенең битләрендә минем хезмәтләремне дә хөрмәтле укучыларыбызга тәкъдим ктәр дип уйлыйм. ...                  в АТИЛЛА РАСИХ:             " ц L Алтмыш өченче ел, минемчә, ; бик истәлекле ел. Әгәр шулай :■ әйтергә мөмкин булса, ул — истә­лекләргә иң уңдырышлы елларның берсе. Чонки кешелек дөньясы алтмыш өченче елны җир шарында тынычлык яклаучы көчләрнең зур җиңүенә иреште. Мин Мәскәү до- / гопопын күзлә тога.м. Бу актиын :■ әһәмияте шунда ки, тынычлыкка сусаган миллиардлаган кешеләр үзләренең нз;е көрәш алып бар- гаилыкларына һам барыбер җиңү­гә ирешәчәкләреиә ышандылар. Бу инде кечкенә нәрсә түгел. Бу ел шулай ук безнең космосны яулау өлкәсендәге феноменаль уңышла­рыбыз белән дә истәлекле. Тарих- ’>

тачак идем. Эш нәрсәдә соң, мин аңламыйм, — ди­де Әмирев, үкенечле сәерсенү белән. — Эш шунда, минем фән белән шөгыльлә­нәсем килә. Әйтергә кирәк, бу кинәт кенә ту­мады. Мин институтны бетергән елларда, мә­сәлән, аспирантурага эләгеп калырга чама­лаган кешеләргә чирканып карый идем. Ә ме-

— Алай гына да түгел. Без күптән инде Галия белән Казанга күчү турында кнңәш-та- быш башлаган идек. Әгәр дә ул үлеп китмәгән ° булса, барыбер мин шушы мәсьәләне кузга­нә хәзер, эшли торгач, миндә яңа теләкләр туды. Моның өчен ун ел гомер кирәк булды.

 

Рәхим кара савытының капкачын япты да Әмиревкә текәлде.

— Син минем сүзләрнең ихлас күңелдән икәнлегенә ышанмыйсың инде?

— Нишләп ышанмаска, — диде секретарь, кинәт сискәнеп, — мин ышанам, Рәхим туган. Тик, беләсеңме, ялгышмыйсың микән дип кенә борчылам. Ә ул эшкә бармы соң синдә сәләт? Фән бит, малай, минем белүемчә, бик хитри нәрсә. Бик күп нәрсә сорый. Бармы соң алар синдә?

— Хәзергә мин бары бер нәрсәне генә беләм: мине ул магниттай тарта. Бәлки, бу бик беркатлы, хәтта романтично яңгырыйдыр...

Секретарь, уйланып, бармакларын өстәл пыяласында биетте:

— Ярый: инде алайса, туп-туры әйтүең өчен рәхмәт. Ләкин мин өзеп ' җавап бирә ал­мыйм. — Ул кинәт башың күтәрде. — Менә болай сөйләшик, ун көннән соң без синең бе­лән шушы ук темага тагы бер гәпләшеп уты­рырбыз әле.

Райкомнан чыгып киткәч, Рәхим көннең калган өлешен Калинин исемендәге колхозда уздырды. Төнге унберенчедә генә, язгы быкыр* дык юлның куп газапларын кичеп, арып-та- лып өенә кайтып җитте. Балаларын, шыксыз тол өй эчеп күреп, йөрәге тагып сыкрый баш­лады. Иркен күңелле апа әзерләп калдырган җылы ашны бер-яке кашык кына капты, ике
доза барбамил эчеп, оеп, хәлсезләнеп йокыга талды.

Я

та

III

Өч көннән соң аны тагы райкомга шул ук Әмнревкә чакырттылар. Рәхим, әлбәттә, әлеге китү мәсьәләсе буенча түгел икәнлегең сизе­нә нде. Аны ул мәсьәлә буенча беркайчан да чакыртмаячаклар. Беркайчан да аңа китәсең килә икән, рәхим ит, ди‘п әйтмәячәкләр. Чеикк ул монда бик кирәкле кеше. Ләкин ул шулай да нинди сәбәп белән чакыртулары турында уйлана пде. Ә.мирев кабинетына шакылдатып керде һәм анда үзенә аркасы белән утырган ят ир кешене күрде. Бу, һичшиксез, читтән кил­гән кеше иде. Өстендә затлы материалдан те­гелгән кара пальто, янында, өстәл өстендә, ка- расу-зәнгәр велюр эшләпәсе ята. — Давай уз, иптәш Шәйхерамов, — диде Әмирев. — Сез танышмы? Рәхим үзенә таба борылган кунакның йө­зен күрде дә аптырап калды. — Ничек таныш булмаска! Заһид Сафич. Ул бит минем укытучым. — Алайса, бигрәк тә шәп, — диде Әмн- рев, — әйдә, утыр.

8 р реи, — ипди, yiwp.                                                                     р

— Нинди җилләр ташлады сезне? — диде р Рәхим, Заһидның йомшак ак кулын кысып.

— Видите ли, мине политик һәм фәнни белемнәр тарату җәмгыяте эше буенча.җикте­ләр. Мин бит институт бүләкчәсенең бюро члены.

Рәхим Заһидның каршысына утырып, тә­мам онытылган хәлдә..аның йөзенә текәлде. Картая төшкән икән. Ләкин элекке матурлы­гын һәм ягымлылыгын югалтмаган. Нәкъ элеккечә пөхтә, чиста нәзакәтле. Кинәт Рә­хим Заһид Сафнчның үзләренә беренче тап­кыр лекция укуын хәтерләде. Заһидка әле яңа гына доцент исеме бирелгән чак иде. Әле яңа гына терлекчелек физиологиясенең беренче ке­реш өлешен профессор кадерле шәкертенә һ ышанып тапшырган пде.                                           -

Әйе, .эне, Заһид беренче лекциясендә үк тыңлаучыларның күңелен яулап алды. Шул ук көнне мәгълүм булды: курстагы барлык хатын-кыз яшь доцент Заһид Сафичка гашыйк булган, имеш.

<> 8

беренче кат космоска, хатын* кыз аәкиле буларак, Валентина Терешкова күтәрелде. Минемчә, бу вакыйга илебезнең техник про­грессын гына түгел, ә Боек Ок­тябрь революциясе куйган тирән социаль мәсьәләләрнең тантана­сын күрсәтә. Мин шулай ук июнь Пленумын да бик истәлекле, аепата безнең агай-эне әдәбиятчылар өчен истә­лекле зур бер вакыйга дип исәп­лим. Чөнки идеология мәсьәләлә­рендә ул Пленум безгә әйбәт ком­пас бүләк итте. Әйе, истәлекле вакыйгалар алт­мыш өченче елда бкк күп булды. Мин бнредә сафка баскан про­мышленность гигантларын санап тормыйм. Аларның һәрберсе зур бер куаныч чыганагы. Мин алтмыш дүртенче елда башлыча «Ямашев» драмасы өс­тендә эшләрмен дип уйлыйм. Мин ул эшкә керештем инде. Ләкин әйтми булмый, мин драматургия өлкәсендә әле өйрәнчек кенә. Шуңа күрә тиз арала гына әллә ни кыйратып ташлый алмамын-, дыр. «Совет әдәбиятыэнда «Ике буйдак» исемле яна романымны бастырам.

ӘНВӘР ДАВЫДОВ:

1. Бәхеткә каршы, безнең илдә 1963 елда да истә калырлык ва­кыйгалар бик куп булды, аларны санап тору да яки (тарихи як­тан) кайсын булса аерып алу да кыен булыр иде. Шуңа күрә мин, һәрбер совет кешесе 1963 елда бик күп галарның шаһиты шатлануымны гына Шәхси планда ел, әлбәттә, миңа

кебек үк, тарихи вакый- була алуыма ӘГ. 1ИМ. алганда, 19G3 яңа әсәрләр

Шуннан соң Заһид Рәхимнәрнең- дусты һәм остазы булып китте. Ул, лекция укудан тыш, лаборатор-практик дәресләрне дә алып бара 8 иде. Рәхим аның турында чал профессорлар- 8 иың: «Институтка өметле бер яшь талант кил- р де», дип сөйләшкәннәрен дә ишетеп калды. ■ ' Әйе, Рәхим белә: Заһид бик кешелекле иде, <> аның уз-үзеи тотышында студентлардай бер- м кем дә һавалану, я бул.маса тәкәбберлек дигән $

 

төгәлләү белән истәлекле. Быел мин «Муса абый» повестен про­изводствога җибәрә алдым, мат­бугат производствосы дигән нәрсә­мен күп шлюзлары аша үтеп, ни­һаять. «Киплекләр» — А. Твардов- скийнык «За далью-даль» поэма­сының тәрҗемәсе дөньяга чыкты. Мәгълүм исемнәр белән бәйләнмә­гән булса да, үзем өчен кадерле яна-яна әсәрләр язылды. Аларпың берәрсе булса да бәлки шактый елларга истәлек булып калыр. (Мин шулап өметләнмәсәм, ша­гыйрь булмас идем.) 2. Язучының хезмәт елы баш­лануын сәгатьләр, минутлар, яки хәтта көннәр белән дә билгеләп булмый. Бу яктан караганда без­нең эш (тыйнаксызрак күренсә дә әйтим) коммунистик хезмәт ге­ройларының эшенә охшаш. Яна елны безгә календарьдагы елга

караганда кайчакта берничә ел алдай башларга туры килә. Шу­лай. 1964 ел әсәрләрен эшләү дә минем өчен күптән башланды инде. Мәсәлән, мин бөтен 1963 елны үземнең балачак елларым­дагы вакыйгаларга бәйләнгән, ләкин бик олы темаларга багыш­ланган бер повесть турында хы­яллану белән авырып уздырдым. Хәзер ул повестьның баш бүлек­ләре язылды инде, ягъни «авы- ру»ның кризис чоры үтте. Тагын да бер әсәр шактый күптән йө­рәктә Вэтаи ренең хаклы языла, имза белән договор буенча бөтея совет язу­чылары һәрбер совет кешесенең сугыш чорындагы батырлыгын теркәргә, гәүдәләндерергә омты- - лалар, мин бу омтылыштан читтә <1 түгел, әлбәттә. Ләкин мин 1964 ел 2} рубрикасына өлгертермен дип өметләнгән яңа поэтик әсәр Ватан ft

берәр чыгыш ясасагыз иде, иптәш Шәйхера­мов. Нинди тема — анысы үз карамагыгызда. ■■ Сез җәмгыятьнең членыдыр бит? ))      — Әлбәттә, — диде Рәхим. — Канчан бу- ;? лач ак ул конференция?

күптән иө- эшләнә башлады. Бездә сугышында совет кешелә- батырлыклары турында рәвештә бик күп әсәрләр Ниндидер язылмаган һәм ныгыгылмаган бер

 

нәрсәне күрмәде. Кыскасы, Заһид Рәхимнең күңелендә нц сөекле укытучыларыиың берсе . буларак саклана иде. һәм менә хәзер шул ке- ■ шене үзе яшәгән поселокта очрату аның өчен : аерата шатлыклы бер хәл булып тоелды.

Доцент райком секретарена пидер сөйли иде әле. Ниһаять, ул уң кулын өстәлдән алды да ' мәгънәле генә итеп: «Менә шулай ул», — дп- ' де. Елмайган килеш Рәхимгә борылды. Ягым­лы, җылы карашы белән ветврачның яралы күңелен тынычландырып, сыйпап куйгандай итте.

— Сезнең эшләр ничек бара соң, иптәш Шәйхерамов? — диде ул.

— Ярыйсы, Заһид Сафич.

— Тормышлар?

Рәхим күзләрен түбәнгә текәде.

— Аның бик кайгылы чагы әле. Һич уй­ламаганда тормыш иптәше үлеп китте, — диде Әмпрев.

Заһидның, йөзенә тирән борчылу билгеләре ft йөгерде.

— Шулаймыни? Кайгыгызны уртаклашам» ft Рәхим. — Тынып торганнан соң, ул япь-яшь ij кешенең шулай иртә үлеп китүе сәбәпләрен co­ir рашты. Аннары, әдәп саклап, көрсенеп, соңгы вакытларда үзе ишеткән үлем-китемнәр ту­рында сөйләп алды.

Рәхим белән эш турында сүз шуннан соң. гына башланды.

— Институтның һәм җәмгыятьнең гыйльми көчләре белән берлектә сезнең районда фәнни- производст венный конференция уздырыла­чак, — диде доцент. — Сездән бик үтенәбез:

-— Якынча бер атнадан, без аның көнен ахырынача хәл итмәдек әле.

— Алай икән. Ярый, Заһид Сафич, мин уйланырмын. Сезнең үтенечегезне җавапсыз калдырырга кодрәтемнән килми. Юк, юк.

Алар көлешеп алдылар. Рәхим институт хәлләрен сораша башлады. Яңадай әлеге мәсьәләгә кайтып, конференциягә кемнәрнең килергә җыенуы белән кызыксынды. Ниһаять, Әмиревтәи рөхсәт сорап, урыныннан кузгалды.

— Гафу итегез, дурт аяклы пациентларым көтә.

Рәхим ишеккә таба өч-дүрт адым ясады да тукталып калды.

—■ Заһид Сафич, сез монда бераз була торгансыздыр бит әле?

__________  ______ _г ______  Мин иртәгәдән дә калмам инде. Хәзер сугышы геройларының ниндидер ■ мине иптәш Әмирев үзенең машинасында сов-

егетләрчә жестларына, мавыктыр­гыч маҗараларына багышланма- |ган. Мин бер яктан бнк гадәти күренмәгән көрәш шартларында совет кешесенең югары мораль кө­чен күрсәтергә теләр идем. Мин күрсәтәчәк хәлләрне күрмичә үтәр­гә дә мөмкин, күргәч, чиксез сок­ланырга да мөмкин. Бу яңалык түгел. Мондый бурычны күп язу­чылар үзләренең алдына куйды­лар һәм куялар. Минем эшемнең сыйфаты шул эшләр арасында ; лаеклырак урын алырга ярдәм ; итәр дип вметләнәм. Әлбәттә, эшли торган әсәрләр бар. Мәсәлән, үзенең мәхәббәтен­дә ниндидер тирән сер эзләгән һәм бу серне зур хезмәттә тапкан. , шунда мәхәббәтнең серлелегең югалтмый калган бер хатын-кыз турындагы хикәя. Узган елларда ук башланган, ләкин катлаулык- . лары белая озакка сузылган дра- | магик поэмалар, шигырьләр һ. &. ' лар. Кыскасы шул: гомер узган саен язасы килә һәм язылып бет­мәгән әсәрләр арга бара... 3. Мин тәкъдим игәчәк әсәр­ләрнең кайберләрең булса да «Со­вет әдәбияты» уз укучыларына җиткерсә, мин бик шат булыр идем. и • ♦ ♦

ЗӘКИ НУРИ:

 

хозга илтеп ташлыйм, ди. Ә иртәгесен кайтам да самолетта Казанга очам.

— Совхозда куимакчы буласызмыни?

— Нигә?

— Беләсезме, каптыгыз. Совхозда җайсыз булыр. Кайтыгыз. Миндә кунарсыз.

Доцент бераз вакыт уйланып торды.

— Ярый алайса. Ә сезне ничек табармын соц?

— Совхоз шоферы минем квартирымны белә.

— Яхшы.

— Мин сезне көтәрмен, кайтыгыз, Заһид Сафнч.

Рәхим райкомнан чыгу белән туп-туры сельпога китте. Магазин мөдире бүлмәсенә ишек алды яктан гына кереп, нинди дә булса затлырак эчемлек бирүен сорады.

—- Ниндирәк кеше сон, кунагың, иптәш доктор?

— Казаннан килгән кеше, доцент.

— Ә, алай булса, коньяк инде.

Рәхим бер шешә коньяк алды да уйга калды. Кем белә, бәлки, ул җиңел винолар гына эчәдер?

— Туктале, Лотфулла абый, син, булса, берәр шешә теге виноградныкын да бир инде.-

— Сухоннымы? Анысы булса, икене ал ин­де спн. Нәрсә ул сухой, анда градус гүпчи юк бит.

Рәхим шешәләрен кочаклады да тагы бе­раз уйланып торды.

— Синдә бернинди дә кош ите-фәләк юк инде, ә?

— Нигә булмасын! Әнә үрдәк бар. Бара­мы үрдәк?

— Үрдәк дисең сип? Ә тавык?

— Нигә, алла кушса, синдәйләргә тавык та табарбыз.

Мөдир янындагы зәңгәр халатлы юантык кызга мөрәҗәгать итте.

— Бар, менә абыеңа бер тавык, бер үрдәк үлчәп бир.

— Рәхмәт, — диде Рәхим, — калган ки­рәк-яракны кибеткә урам ягыннан кереп тә алырмын.

Ул акчаларын түләп, төянеп, сельпо кибе­теннән чыкты. Ашыгып өенә кайтты, шешәлә­рен яшереп куйды, күрше хатыннан үрдәк белән тавыкны пешереп куюын үтенде. Үзе кабаланып шифаханәгә йөгерде.

Рәхим эшеннән булдыра алганча иртәрәк кайтты. Ләкин барыбер сәгать җиденче киткән иде инде. Ишек алдында кәгазь көймәләр агы­зып уйнаган Равилне ул чыланып, күшегеп бетүе өчең орышып алды.

1. Узган ел вакыйгаларыңнан ае­

руча нстәлеклесе, күңелдә тирән . эз калдырганы очрашулар булды .■ дисәм — иң дөресе, иң мөһиме әй­ телер төсле. Әлмәт, Азнакай, Лениногорск, Бөгелмә якларында : нефтьчеләр, башлап язучылар һәм мәктәп балалары белән якыннан танышу; Буада һәм Норлатта ши- ' кәр кайнатучылар һәм чөгендер

— Безгә бер абый да килмәдеме?

ләпчәклеге ни дәрәҗәдә үскәнле­ген күрсәтүче чиксез күп санлы фактлар белән очрашу буларак бик кадерле һәм бик истәлекле алар. Һәркайсыбызны тормыш ва­кыйгаларына. үсеш, яңарыш перс­пективаларына халык күңеле күзе белән ерактан карарга өйрәткән мәйдан нәкъ шул үзе бит инде! Менә шунда инде ул булачак әсәр­ләрнең яңа геройлары белән баш­лап танышасың. Менә шунда инде ул язганнарың турында гадел фи­керне снңа ярып салалар. Менә шунда инде ул иҗатны канатлан­дырып күтәрә, алга этәрә торган «ч,. г; -I те in i«p һ.ч эшлек., киңәшләр ишетәсең. Һәм iu»-.tp- ның бөтенесе өчен скнең зур рәх­мәтеңне синең яңа әсәрләрең бе­лән әйтеләсең зур ышаныч белән китеп млжяар. Аииари шаг.тыжли ачрвшу.-лэ ни luiiiwpi. >i•..'iiriun- да, яна китап битләрендә дәвам итә... Ел дәвамында укучы белән бергә күргән, бергә кичергән ва­кыйгаларны былтыр мин шигъри елъязма тәртибендә теркәп бар­дым. Берничә дистә лирик ши­гырь, публицистик язма, сатирик исәр һәм ж.ыр туплжигам *Бср исемле ул китапчык чыкканны инде көтәргә генә халды. 2. Быелгы бөтен эшемне үткән көннәр белән дә, киләчәк белән дә очрашу планында берьюлы алып барырга исәп: партизан хи­кәяләрен эшләгәндә үткәнгә күз салынса, Камада яяа ГЭС һәм яна химия үзәге төзүчеләр хезмәтенә багышланачак төрле жанрдагы язмалар, республикабызның килә­чәге күренешләреннән кайбер эс­кизлар булырлар. Моннан берничә ел элек баш­ланган зур хезмәт әле дә дәвам итә. Аны башкарганда мин бик к»п туиндаш 1али.,<арныи г,Р1, күп күренекле вәкиллipe белән очрашу шатлыгын кичерәм. Иле-

— Бел абый да килмәде.

 

— Ә апаң кайттымы?

— Апам өйдә долее укый. Әтием, имгә ми­ңа лпволвплт алып кайтмыйсың.' Апкаит иң- де, ә! Әтием дим...

— Нәрсә, нәрсә? — диде Рәхим. Аннаң сүз­нең револьвер турында барганлыгын белгәч, кибеткә кайту белән улына шартлатып ата торган менә дигән пистолет алып бирергә вәгъ­дә итеп, өнгә керде.

i>

Бүлмә эчендә тәмле булып бәлеш исе аң- кый иде.

 

— Әллә бәлеш үк пешердегезме? — диде ;; ул, шатланып.

— Бәлеше үк түгел дә, Рәхим, үрдәкне ка­мырга төреп пешергән булдым. Тавыгыннан

үстерүчеләр хезмәтен күзәтү; Идел буендагы Кама-Тамагы һәм >■ Тәтеш тирәләрендә игенчеләр һәм И бакчачылар белән сөйләшүләр; ту- » гандаш чуваш һәм башкорт дус­лар җирендә татар әдәбиятының, күп санлы укучылары белән оч­рашулар; Казанга килгән казакъ язучылары белән атна буена бер­гәләп эшләү; һәм, ннһаягь, вата­ныбыз башкаласы Мәскәүдә без­нең җырлар белән безнең шигырь- 3.., 1.Г К .1 1 >«п каг III з ч- IR аудиторияләр’ә чыгышлар . Ca- Hapi a калса, бер ел өчен әллә ни крг тс түгел кебек. Ләкин бүген­ге зирәк укучыларыбызның дөнья­га карашы ннчек киңәйгәнлеген, аның әдәби зәвыгы, әсәрләрнең идея-художестзо сыйфатына та-

»

 

$S

II

шулпалы аш әмәлләдем. — Бик зур рәхмәт инде сезгә, Нәфисә апа. Менә мин шушы көннәрдә сезне бу мәшәкать­ләрдән азат нтәм инде. Бер апа килеп бездә эшләргә ризалык бирде. Әйтүләренә караган- л,.. бик тәрбияле, әйбәт кеше. — Ярын, ярый, бер дә аның өчен ут йот­ма. Өйдә елап утыра торган балам юк әле. Нигъмәтҗан абыең чәен генә үзе дә кайнатып эчә ала Кызым, дәресең әйбәт булдымы? — дип сорады Рчәхим. — Яле, балакаем, көндәлегең­не бир әле. Рәхим Разиннең- мәктәп көндәлеген карап,, байтак вакыт башын чайкап торды. Баланың

>5 </ {? г

<; укуы бу тетрәнү айларында тәмам чыгырын- ' нан чыккан иде. Рәхим борчылып Разиннең.

 

'• дпфТй'рл.тр'и карый башлады, һай-һай, моны й нишләтергә инде?!

Й — Кызым, нигә шул кадәр начар яза баш- " ладың әле син? Кара, шул кадәр шапшак 6v- 3 лырга ярынмыни? Ай-яй-яй!

>< Рәхим бармак эзләре, кара таплары төш- « кән дәфтәрләрне!! битләрен берәм-берәм тик­шереп чыкты да тәмам борчуга сабышып, ди- $ ванга утырды. Бераздан, бөтен өи ен яңгы- ■ ратып, стена сәгате җидене сукты. Аның тавы- » шы Рәхимгә Заһид килергә тиешлекне хәтерләтте.

.      — Әтием, хисапны чыгара алмыйм, — диде

,, I и Разия.

j; — Хисапны? Яле, кызым.

V>

IV

Заһид, соңга калса да, сүзендә торды, Рә- й химнәргә кайтып төште. Ул, талчыккан булуы- й на карамастан, һаман якты чырайлылыгын». Й мөлаемлеген җуймаган иде. Аның ягымлылы- й гына Нәфисә апа да игътибар итми кала ал- мады. Рәхим алгы бүлмәгә чыккан арада

бездәге барлык милләтләрнең дә үткәндәге һәм бүгенге поэзиялә­реннән иң яхшы үрнәкләрнең та­тар теленә тәрҗемәләрен туплап «Дуслар китабы» булдыру ечен көч кызганмыйча, теләсә күпме эшләргә әзермен. 3. Әйтелгән әсәрләрнең уңыш- лыларын «Совет әдәбияты» жур­налына әлбәттә сайлап тәкъдим итәчәкмен. » * *

хатын: «Ай-Һай кунагын, затлы могтәбәр кеше >s икән», — диде. Рәхим артык мәшгуль иде әле, » үзе әзерләткән сыйларны берәм-берәм өстәлгә ташын башлады. Шкафыннан коньягын, вп- >> посып алып ачты. Заһид, хәйран калып, баш </ чайкап куйды:                                     К

 

— Бу нинди эш бу, Рәхим, нигә кирәк бу <> кадәр мәшәкатьләнергә? Миңа бер стакан куе « чәй булса, шул җиткән.                                                                       »

ЗЫЯ МАНСУР:

— Юк инде, Заһид Сафич, үзегезнең оядан « чыккан кешегә килгәнсез икән, әз генә сыйлап- « мый булмас. Ах, карчыгым үлеп китте, болай $ гына каршы алыр идекме соң без сезне! «

Рәхим үрелеп Галиянең камод өстендәге фоторәсемен алып бирде:       »

— Менә ул!                                                           «

— Әйе, бик тә сөйкемле ханым булган ъ икән шул.

— Бик-бик инде...

— Мин онытканмын инде, сез Казаннан ук өйләнешеп киткән идегезме соң? Казан кызы « идеме ул Галия ханым?

. — Юк. Мин монда килгәч өйләндем. Аның ’>'/ да нәкъ минем кебек ни әтисе, ни әнисе юк й иде.        !>

— Укытучы, я врачтыр инде?

— Юк, укытучы да түгел, врач та түгел, ул сельпода счетовод булып эшләде.   JJ

1963 ел миңа «Ак розалар» исемле яңа шигырьләр җыенты­гым басылып чыгу белән һәм фар- сы-тажик поэзиясенең боек клас­сигы Гомәр Хәйям рубәятларын татарчага тәрҗемә итә башлавым белән истәлекле. 1964 елның беренче яртысын­да үземнең шушы башланган эшемне очлап, оригиналь шигырь­ләр язу эшенә керешергә уйлап торам. Хәйям рубәятларының тәр­җемәләрен, иптәшләр тарафыннан укып-тикшерелгәннән сон, «Совет әдәбияты» журналына тәкъдим итәргә исәплим.

— Бик сөйкемле хатын булган. Кызганыч. Я

 

— Әйдәгез әле, өстәлгә якынрак утырыгыз • әле, — диде Рәхим, үзенең хисләренә бирелеп « китүдән куркып. — Сезгә нәрсә, коньяктыр 8 инде, билгеле?              «

— Юк, юк, зинһар өчен андый эштән азат 8 итегез! Мин эчсәм, шул сухойны гына инде. >;

— Ихтыяр үзегездә, — диде Рәхим. Аның « рюмкасына очкынланып торган грузин вино- сын салды, үзеиә коньяк тутырды. Алар аппе- 8 тит белән ашарга керештеләр. Тукталган ара- Г ларда сүз башлана торды. 8

— Мин сезнең райүзәкне бу кадәр матур >2 дип һич уйламаган идем. Әле агачлар ялангач, 8 ә бит алар яфрак ярса-> гаҗәп матур була тор- Н гаңдыр, — диде Заһид.        8

ШӘҮКӘТ ГАЛИЕВ: 1. 1963 ел шигъриятебезнең та­гын да җитлегә бару елы булды, дип уйлыйм. Каләмдәшләремнең җитди уйланып язылган әсәрлә­ре — моның дәлиле. Былтыр «Күңел күзе» дигән җыентыгым чыкты. Ихтимал, исе­ме күпне дәгъва иткән кебегрәк тоеладыр. Нишләмәк кирәк: Үз гаебем белән булмаса да Чын тормыштан һаман качы.чган; Тукан инде күзен йомган яшьтә Минем әле яңа ачылган...

— Әйе, үзебез дә яратабыз. Җәен Ык буй- 8 лары әйтеп бетергесез матур була. Әйдәгез 8 әле, Заһид Сафич, җитешеп утырыгыз әле. 8 Тавык шулпасы җиңел ризык ул. 8

 

— Рәхмәт, бик әйбәт булган. Минем әле, к дөресен генә әйткәндә, республиканың бу поч- 8 майларына аяк басканым юк иде.                                                       $2

—- Ярыйсы, ярыйсы бу яклар. Аерата җә- 8 ен әйбәт инде. Балалар гына түгел, үзебез дә Q Ыкта су кереп рәхәтләнәбез.                                                             8

— Балык тоткаларга вакыт тимидер инде? 8

— Бик тимәсә дә, оештырабыз инде. Ни- 8 чек инде капка төбеңдә генә балыклы су була 8

Быел, балалар өчен язылган, «Тамаша» иссмлс шаян шигырьләр кнтабы.м чыгачак, хәзер ул про­изводствода. Инде янасын язарга исәп. Бәлкем исеме «Шундый без­нең Шәвәли» булыр. 2000 кче ел­ларда яшәячәк укучылар белән хәзердән очрашу, алар әлегә нәни булсалар да, зур эш дип карыйм, /Куриалның бу жанрны якын итүе — махсус бүлек ачып җибә­рүе сөендерде. Кайберәүләрнең балалар әдәбиятына бәя биреп җиткермәүләре, өстәнрәк карау­лары узгынчы хәл дип уйлап:

Сыбызгылар ясыйм балаларга, Ошатырмы алар, хуплар.мы? Бер узгынчы әйтә: вакланма-са. Ташла, зинһар, җыен юк-барны! Сыбызгылар ясыйм балаларга, Сөйләсеннәр әле, әй, дәшмим; Белам ич мин, нәни сыбызгысы Булган башта бөек Сәйдәшнең. Язылачак бүтән әйберләр турын­да: лирика, юмор-сатира булыр, киләсе ел өчен тәкъдим ителгән җыентыкка өстәлер дип кенә әй­тәсе килә. Журнал укучыларына әлеге телгә алынган яңа әсәрләрне тәкъ­дим итәргә җыенам. Укыгач ян әйтерләр тагын, бик таләпчән бит алар, укучы-укытучылар: Укытучым каләмемнең һәрбер Хәрәкәтен сизгер күзәтте, Матур язу белән мавыкканда, «Дөрес яз!» дип мине төзәтте.

Укучым да, ак кәгазьгә төшкән Уй-хнсемне шулай күзәтә; Мавыгулар булса, күрсәтә, «Дөресен яз!» диел кисәтә.

торып... Оештырабыз. Була. Менә мондый- мондый сарошкалар алып кайткалыйм. Аң.

” нан...

Заһид стенадагы мылтыкка ымлады.

— О-о, двухстволка! Кара! Әллә ауга да >> йөргәлибезме?

— Менә шул шул, шуны әйтмәкче идем. |! Җәен үрдәк күп була монда. Ә кышын куян ;; аулап кинәнәбез.

• һай, көнләшүемнән шартлыйм инде.

4!     — Алай гынамы соң әле! Әйдәгез әле, За-

> һид Сафич, тагы берне күтәрик әле... Әйе, алан ” гынамы соң әле. Менә беренче кар яугач узган ;j ел поши ауларга чыктык.

— Поши ауларга?! Менә шушы кышны?

— Әйе, менә шушы кыш башында.

• Я, я?

— Менә моннан бер ун километр көнба- I' тышта урманлы урыннар башлана, шунда нн- s де поши бик күп үрчегән...

й — Туктагыз әле, аны атарга рөхсәт итми у. торганнардыр ич. Бу браконьерлык түгелме у соң?

— Юк, түгел. Ул безнең якларда артык ’ күп үрчеп киткән, шуңа күрә атарга лицензия $ бирәләр.

• һәм күпме тора инде бер поши?

J — Биш йөз сум. Әйдәгез әле, җитешегез « әле, Заһид Сафич. Әз генә өстим әле.

у> — Юк, юк. Болай да бик тәмле булганга $ күрә генә бетереп ашадым.

й — Бәй, ашамый ни! Совхозда анда бик ту- jj енырга туры килмәгәндер!

— Сез дә «бәй» дип сөйләшергә өйрәнгән- р сез икән инде!

— Өйрәнәсең инде, уп ел торам бит бу як- 3 ларда.

;>     — Үзегез бу як кешесе түгел бит, белүемчә.

— Юк, түгел. Мин Казан арты малае. Мә- п тәскә дигән авылдай. Бәлки, ишетә белә- ;j сездер.

— Беләм, пичек белмәскә! Мин шул Олы Мәтәскәдә туып үскән бер язучы белән та- « ныш. Фатих Хөсни.

— Менә, менә! Нәкъ Фатих Хөсни туган » авыл инде. Ягез әле. Менә монысыннан авыз й итик әле, Заһид Сафич.

— Үзегез әйтмешли, «бәй», бу нәрсә соң ¹ тагы?

й — Без аиы әйбәтләп кенә урталай кисик « әле. Нәрсә килеп чыгар икән эченнән. Менә ул!

3      — Ха-а! Сез мине, Рәхим, гуҗ дип белде-

fl гезме әллә?

«      — Әйдәгез, рәхим итегез әле. Менә моны

5 сы сезнең өлеш. Тик бу үрдәк алдыннан бераз " төшерергә кирәк.

— Төшерергәме, күтәрергәме?

 

           

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

курслар мине тормышка җит- ' дирәк, күзне ныграк ачып карарга өйрәттеләр. Уку елларында Мәс- кәүдә мин «Өч аршын җир» һәм «Зәй энҗеләре» повестьларын яз­дым. «Кара күзле кызлар» коме­диясен тәмамладым. Хәзер башкорт академия театры өчен шәһәр тезүчеләргә багышланган «Яланаяклы кыз» исемле драма эшләп бетереп ки- лэм һәм «Кыргыйлар арасында» исемле повесть язам. Балалар өчен күптән уйла кылган әсәргә дә быел ныклап керешергә исәп то­там. Журналга «Кара күзле кыз- лар»ны, берничә хикәя («Үги ана яфрагы» һәм «Тәрәзәләр»), елның икенче яртысында «Кыргыйлар ; арасында» повестен бирергә инят- ; ләп торам. * * *

 

		БАРЛАС КАМАЛОВ:
				н
	I. 1963 елда минем «Күктә оч- К рашу» исемле дүртенче җыенты- гым басылып чыкты. Моны мин !; зур шатлыгым дип саныйм. Аз , булса да яна хикәяләр дә яздым. J Ул да куаныч.                                                 J)

дырулар! Алай гынамы сон? Тетеп салды инде тетмәне. Соц, җүләр, ди, поши көткәндә куян турында уйлыйлармы соң: мичәмә кеше- нең бер көнлек хезмәтен җилгә очыра яздың бит, ди. Башка иптәшләр түзә алмыйлар, егы­лып көләләр. Аптырагач, соңыннан Әмирев үзе дә шаркылдарга тотынды. Бик истәлекле булды ул безнең поши ату! Әйдәгез әле, та­гы берне күтәрми ярамый. Әйдәгез, әйдәгез.

— Кызык, бик кызык. Уф, күпкә китә Иң. де, Рәхим туган. Иртәгә баш авыртыр.

— Зарар юк, даруын эчеп ятарбыз, алко­гольнең физиологик тәэсирен беләбез. Киттек.

Кинәт күрше бүлмәдән кемнедер чакырып еламсыраган бала тавышы ишетелде.

— Бер генә минутка, — диде Рәхим, уры- иыннан торып. Бераздан аның күрше бүлмәдә улын юатып сөйләнгәне ишетелде:

— Ай, улым, ай, минем үскәнем. Әйдә, әйдә, нәнием.

«Шулай икән, аның эшләр җайсызлашкан икән», — дип уйланды Заһид. Бераздан Рә­хим кире әйләнеп керде.

— Көнозын малай юештә йөри, — диде ул исерек елмаю белән, — шул инде...

— Мөм кипме, бирегезме, яраса, — диде Заһид, стенада эленеп торгаи мандолинага кулын сузып.

— Ә, пожалысты,— диде Рәхим, — уйный­сызмы әллә, Заһид Сафич?

— Бераз...

Рәхим мандолинаны кулына алды, һәм ки­нәт хәлсезләнеп җилкәсе белән стенага сөял­де. Бу музыка коралында Галия уйный иде. Ул соңгы тапкыр, моннан ике атна элек, авы­ру килеш уйнап караган иде әле. Шушы сары медиаторны Галия үзенең хәлсез куллары бе­лән кыллар арасына кыстырып куйган һәм бу әле яңа гына булган кебек.

Рәхимнең күңелен юксыну каты итеп, авырттырып кысып тотты. Галиянең кул эз­ләре! Бу музыка коралыннан кадерле хаты­нының тән җылысы китеп бетмәгән кебек иде әле.

Рәхим мандолинаны алып, сак кына Заһид­ка сузды. Ләкин доцент аның хәлен дөрес аңламады, исереклек, дип уйлады, игътибар­сыз гына мандолина кылларын чирткәләштер- де, көйләргә тотынды, аннан, уйнасам бала­ларны уятмам микән, дип сорады.

— Уйный бирегез, уйный бирегез! — диде Рәхим, йөзен яшерергә тырышып.

Ләкин Заһид озак мавыкмады. Мандоли­наны янындагы сандык өстеиә куйды һәм җит­диләнеп сүз башлады.

— Миңа райком секретаре сөйләп барды.

 

nii-гкәннәре Д®Р^ес булса, сезнең гыйльми эшкә китәргә дәртегез бар икән.

Шулай шул, шуидыи дәртем бар. Әй­дәгез әле, менә чәй эчик. Бу вареньеларны Галия кайнаткан иде. Җитешегез, Заһид Сафич.

— Так вот, мни сезгә, Рәхим, шулай да киңәш бирмәс идем. Сезнең биредә абруегыз бар, материаль яктан да тормышыгыз көйле кебек. Дуслар, танышлар, дигәндәй. Дөрес булса, сезнең биредә райүзәк булмаячак икән. Ләкин аның да сезгә катнашы юк. Чөн­ки, минемчә, ветлечебница кала бирәчәк.

Ул мәсьәлә минем өчен, Заһид Сафич, хәл ителгән инде.

— Димәк, сез... ничек булса да, шул юлга кереп китәргә телисез?

— Телим, телим. Галия исән чагында ук мим шундый карарга килгән идем инде.

— Ай-Һай! Ялгышмыйсызмы, Рәхим!

— Кем белсен. Бәлки, ялгыша да торган­мындыр. Бәлки, мии үземнең мөмкинлеклә­ремне арттырып күрә торганмындыр. Тик ай­сыз булмый...

— Ләкин бик соң бнт. Сез ничә яшьтә инде?

— Утыз алтыда.

— Сезне аспирантурага алмыйлар. Сез карт. Ә ассистент булу... беләсезме, ой-һой, аның укыту иагрузкасы белән. Уен түгел ул!

— Беләм мин аны. Мин, үземчә, һәрьяк­лап, һәрьяклап барын да исәпләдем шикелле инде?

— Җиде кат үлчә, бер кат кис, ди.

— Шулай, дөрес.

— Alena!

— Заһид Сафич, сезнең кафедрада андый- мондый вакансия юктыр?

— Юк шул. Ассистентлар штаты тулы. Гомумән, хәзер институтларга урнашу, гыйль­ми дәрәҗәң булмаса, ифрат алыр. Менә мин карап йөрим, һәрбер кафедрада урын өчен Дәгъва. Яшьләр күп һәм, әйтергә кирәк, сез­нең кебек Казанга килеп урнашырга теләүче кешеләр аз түгел...

Әгәр институт безнең районның иң арт­та калган колхозында булса, Заһид Сафич, миң барыбер карап тормас идем.

Гафу итегез, мин мәсьәләнең ул ягын һич күздә тотмыйм.

■ Мин соңрак өлгердем. Мин башта ук ^аЧламадым. Гыйльми эшкә омтылышны миңа ^ej|flap алып килде. Ләкин мии инде хәзер бел- Дем, аңладым һәм кире чигенмәячәкмен.

2—3. I9G4 елда былтыр яза башлаган повестемны тәмамлар­мын дип өметләнәм. Әсәр яка шәһәр салучы яшьләр тормышын­нан булачак. Күләме редакцияне куркытмас дип ышанам һәм ел­ның икенче яртысында аны «Совет әдәбияты»иа тәкъдим итәрмен дип торам. » * *

М. ШӘРИФУЛЛИН:

1. 1963 елда яңа әсәр яза баш­лау беләи бергә, «Совет әдәбияты» журналында басылган «Еллар үт­кәч» повестен, язучыларның һәм укучыларның фикерләрен нскә алып, яңабаштан карап, төзәтеп чыктым. Аны нәшриятка аерым китап итеп чыгару өчен тапшыр­

ганда, укучыларның кәефен җибә­рерлек бернинди дә кытыршылык калдырырга түгел иде исәп. Шак­тый гьша к,ыеи эш булып чыкты ул. Кайчагында салынып беткән йортка төзәтүләр кертү йортны яңабаштан салудан да авыррак була нкән. Монда миң язучылык эшенең авырлыгын һәм ләззәтең тагын бер кат татыдым. Мәскәүгә китеп, Югары әдәби курсларда укый башлавым язу ос­талыгын күтәрүдә тагын бер адым булыр дип ышанам — минем вчен үткән ел шуның белән дә истә­лекле.

_г ■ Котлыйм, котлыйм. Нигә, андый эш бик мөмкин!

 

2. Киласе елда нинди асарлар .              — С(?ЗП6Ң сүзләрдә ИрОНИЯ булмавына

өстендә эшләрбез? Бу — күңелнең ышанам.

иң түрендәге кылларын тибрәтә — Куегыз, ВНВДП ирония булуы мөмкин! торган авыр, дулкынландыргыч Менә бары эш шунда: нидән башларга? Со- сорау. Фикерләр, өметләр, план- 'А ңыннаи үкенерлек булмасын.

нар... Әдәбиятта азмы-күпме ка- — Паталого-физиологня кафедрасында да ләм тибрәткән кешенең күңелен- >i урЫН ЮК МНДС?

дә нн булмас та, хыялыннан кай- — Аларның да ассистентлары ^китәрлек, ларга менеп китмәс! Әлбәттә, юга- б Яшьләр, ОЛӨ ©ченче СЛ ГЫЯа конкурс буенча рыда әйтел киткән әсәр өстендә « уздылар.

эшләрмен. Пьеса да язып карарга >>           — Шула И ИКӘН, — ДИП куЙДЫ Рәхим, кү­

ксәп юк түгел. Хикәяләрне дә ! ңелССЗЛӘВеп.

җыеп, яңабаштан карап чыгып. $                 — Безнең кафедрада җәен бер урын бу-

нәшриятка тапшырасы кде. Башка ? дачак. Сез хәтерлисездер әле? Нина Иванов- повестьның да материалы жые- һ _на. Шул пенсиягә китә. Ләкин ул инде лабо- лып, фикерләре тупланган —чира-р_антдык хезмәте генә. Андый эшне сезгә тын көтеп тора. Кайсын кайчан тәкъдим итеп булмый.

ерып чыгарбыз — әйтүе кыен. Әдә-            —  0 _Ш! ечен булмый?

бкятка минем кебек соңлабрак                     —  Әллә шул лаборант булырга        ризалык

килгән кешенең материалы үз ар- бирер идегезме?

тыйнак куып тора икән. Иң ая-           |         —  Бирер идем.

нычы—шактый күп яшәлгән, әмма    >       —  jq_k> бармый. Сез биредә үзегез баш      ке-

бик аз эшләнгән. Хәзер инде, ник _ше булып өйрәнгәнсез, сезнең үзегезгә дә, без- соң тәүлектә егерме дүрт кенә сә- > _{гә дә} җайсыз булачак ул.

гать икән дип янасың. Гомер узып Бу турыда сүз артЫК бармады. Күп НӘрСӘ- китәр, ә укучыга әйтәсе килгән s< _лар турында сөйләшенде, күп уртак танышлар фикерләр, язасы әсәрләр языл- и _Телгә алынды, ниһаять, сәгатьнең ике тапкыр мый калыр дип куркасың. л сугып тукталуына икесе дә хәйран калып,

3. Сүз дә юк, иң уңышлы, ип « күзләрен бер-беренә текәделәр, йокларга

әйбәт дип тапкан әсәрләремне << күптән вакыт иде. Рәхим кунакка йомшак ди- «Совет әдәбияты» журналына тап-■>', ванга урын җәеп бирде, ә үзе балалары яны- шырачакмыи.     Я на, йо.кы бүлмәсенә, керап ятты.

Нинди генә, олымы-яшьме язу-

чының тормышыннан да кызыклы ■

тормыш бар микән? Төннәр буе Иртәгесен Заһид, самолетка утырып, Ка- геройларың өчен бер шатланып, d занга очты. Ул шунда ук уздырылачак гыйль- бер кайгырып, әле көлеп, әле кү- ?! ми конференцияне дә, хәтта Рәхимне дә оныт- зенә яшьләр килеп эшләгәннән ’< ты. Зоотехника факультетында аның иртәгә сон, татлы арып, канәгатьлек бе- Й лекциясе булачак иде. Башта шуның турында лән сабый баладай елмая-елмая уйланды, аннан эшләнәсе эшләрен күз алдын- йокыга киткән Һәм чын йөрәктән < нан уздырды, ниһаять, язылачак фәнни мәка- чыккан әсәре белән укучыны сөен- 5? ләсенә тукталды. Шуның турыида байтак баш дерә алган язучыдан да бәхетле ^: ватканнан соң, тынычланып, бер-бер артлы кеше юктыр шәт. Яна ел бары- <! алмашынган урманнарны, басуларны, елга­бызга да иҗади уңышлары беләи is ларны самолет иллюминаторыннан карап бара ак бәхетләр алып килсен. Н башлады. Авыл-шәһәр тирәләрендә җирләр

б каралып, юллар быкырдыкка әйләнсә дә, әле • • • м ялангач басуларда кыш бабай үзенең кар

юрганын нык саклый иде.

’ Заһид тыныч кына Казанга кайтып китте. Мәгәр ул Рәхимнең дәртен хәрәкәткә китер- б де. Әйтерсең лә, ташый язган буага чыбык и тыктылар, һәм су башта саркып, аннан чап- Ь тырып агарга кереште.

! Рәхим институтка, заманында үзе белән бергә бетергән, хәзер зоология кафедрасында

:? ассистент булып эшләүче Сорокин дигән рус
егетенә, ашыгыч хат язды. Ул, институтның кадрлар бүлегемнән вакан­сияләр турында белешеп, тиз арада хәбәр итәргә тиеш иде. Дус егет озак көттермәде. Өч көн дигәндә, белешеп, әлегә бернинди дә вакансия булмаганлыгы» хәбәр итте. Рәхим районга конференция уздырырга килгән кешеләрдәй дә файдаланды. Килүчеләр арасында институтның гыйльми эшләр буенча -проректоры профессор Әсфәндияров та бар иде. Рәхим шуның белән сөйләште. Әгәр мөмкинлек була калса, үзен институтка урнаштыруда аңардан ярдәм үтенде. Проректор Рәхимнең, производстводан китеп, -институтка керергә ашкынуын башта бик өнәп бетермәде, ләкин уйлангач, Рәхимнең институт өчен дә кирәкле кеше булачагың исәпләде. Шуның өстеиә ул аның студент чакларын да оны­тып бетермәгән иде әле. Кыскасы, ул ризалык белдерде. Ниһаять, көн­нәрдән бер көяме Рәхим физиология кафедрасы мөдире профессор Фи­липпов белән телефон аша сөйләште. Рәхим барысын да җиренә җит­кереп эшләячәк, ул пычрак, кара, техник эштән дә чирканмаячак, бары аны пенсиягә китәсе Нина Ивановна урынына кафедрага лаборант ител кенә алсыннар.

Профессор Филиппов бер үк вакытта ветеринария факультетының де­каны булып та эшли. Ул кафедраның байтак эшен доцент Заһид Са- фичка тапшырган иде. Ләкин шулай да кафедрага хезмәткәрләр алу, я аннан чыгару мәсьәләсен бары үзе генә хәл итә иде. Моны белгәнгә күрә, Рәхим деканатка шалтыратып аңа мөрәҗәгать итте. Профессор Рәхимнең үтенечен тибәрмәде, ләкин өзеп тә әйтмәде. Инде бу урынга берничә кешенең кандидатурасы барлыгын һәм вакыты җиткәч, шулар арасыннан иң яраклысы сайланачагын әйтте. Сүзенең ахырында ул ва­кыты җиткәч хәбәр итәчәген, ә хәзергә үтенеч язып җибәрергә кирәкле­ген белдерде. Бу әле ышанычлы сүз түгел иде. Мәсьәләне бу килеш калдырырга һич ярамый иде. Рәхим иң соңгы козырьдан файдаланыр­га уйлады: ул үзенең сөекле остазы профессор Герасим Павлович Андрияновна шалтыратырга булды. Күп еллардан бирле алар якын дуслар иде. Рәхим ни -сәбәптәндер бу карт профессорга — авыл хуҗа­лыгы фәннәре академиясенең член-корреспондентына — студент чакта ук бик ошады. Дәүләт имтиханнарын биреп йөргән чакларда карт аңа институтта калырга, үз кул астында аспирантура узарга тәкъдим итеп тә карады. Мин сезгә бөтен шартларны тудырачакмын, диде. Ләкин Рәхим ул вакытларда бары врачлык тәҗрибәсе алу, шәп белгеч булып формалашу турында гына хыяллана иде. Соңыннан карт аны көчләмә­де, әйдә, тәҗрибә дә бик кирәкле эш, диде, тик ул шулай да үзе өмет баглаган студентын күздән ычкындырмады, ара-тирә, кече күңеллелек күрсәтеп, Рәхимгә хатлар язып торды.

Профессор Андриянов хәзер эшләми иде. Глаукома чире апы ин­ституттан китәргә мәҗбүр итте. Күзләренә кара су төште һәм карт хәзер күбрәк атропин белән дәваланырга мәҗбүр, ә кафедрасында әллә нигә бер булып, анда да консультант хезмәтең генә үти иде. Рәхим аның өенә шалтыратып, хәлен аңлатты һәм ярдәм итүен үтенде. «Ярар, — диде профессор, — -мин ректор белән дә, Иван Ильич белән дә сөйлә­шермен». Иван Ильич дигәне физиология кафедрасының мөдире профес­сор Филиппов иде. Әлбәттә, профессор Андрпяновның ярдәме нәтиҗә­сез калмаячак иде. Рәхим чым-чынлап Казанга күчеп китүгә хәзерлек башлады.

Ул арада сизелми генә язгы айлар да узып киттеләр. Агачлар яфрак ярды. Көннәрдән бер көнне, кичкырып, балалары белән каберлектә Га­лия чардуганы янында торганда, Рәхим чут-чут итеп сандугачлар сайра­вын ишетте. Кошчыклар үзләренең .могҗизанә көчкә ия булган җырла­ры белән бөтен тирә-якка дәрт биреп, табигатьнең гөрләп уянганлыгын хәбәр иттеләр.

VI

Заһид әле кардай ап-ак халатын салмаган иде. Уңышлы укылган .лекциясенең рәхәтен кичереп, кабинетындагы диванда берни турында да артык баш ватмыйча ял итеп утырды ул. Кинәт ишек шакылдаттылар, һәм препаратор хәзер үк телефон аша авыл хуҗалыгы мшшстрлыгы бе­лән, андагы терлекчелек бүлегенең башлыгы белән сөйләшү кирәклеген әйтте.

Заһид, өстәлендәге телефон трубкасын алып, номер җыйды.

• Исәнмесез. Доцент Таһпров бу. Кемдер мине сораган.

Аңа хәзер үк министрлыкка килеп җитәргә куштылар.

• Гафу итегез, нинди эш буенча соң? — дип сорады Заһид. Аңа берничә көнгә Идел буендагы совхозларның берсенә командировкага барып кайтырга кирәклеген әйттеләр.

Гаҗәп! Имтихан вакыты килеп җиткән. Җаваплы чор, ә ниндидер командировка тагы! Аңа министрның приказы барлыгын һәм анда За­һидның акка кара белән исеме язылганлыгын аңлаттылар.

Заһид лабораториягә кереп, йомышларың әйтте. Деканатка, икенче катка, менеп тормады, ул-бу булып, ашыгыч кына китеп барырга туры килсә, шалтыратырмын дип, урамга чыкты, ярты сәгатьтән соң ул министр урынбасары кабинетында иде инде.

Анда, Заһидтан башка, чакыру буенча тагы ике кеше килгән булып чыкты. Аларның берсе министрлыкның үзендә эшләүче Мөхәммәтжанов дигән егет, икенчесе фәнни тикшеренү институтыннан Басыйров Нәҗип дигән гыйльми сотрудник иде.

• Иптәшләр, менә нинди хәл, — диде чандыр гына, тәбәнәк буйлы министр урынбасары,— Идел буе совхозында бер ай эчендә ничәмә мең үрдәк кырылган. Шуның сәбәпләрең ачыклау өчен, министр өч кешедән торган комиссия оештыру турында приказ бирде. Ул комиссия доцент Таһпров, өлкән фәнни сотрудник Басыйров һәм министрлык вәкиле Мөхәммәтҗановлардан тора. Комиссиянең председателе итеп министр иптәш Мөхәммәтҗановны билгеләгән.

.Бүлмәдә утыручылар бердәм Мөхәммәтҗановка карая куйдылар.

— Менә шул, иптәшләр, — диде урынбасар. — Сезгә аңлашыла тор­гандыр инде. Объектив рәвештә бу безобразиенең сәбәпләрен ачарга, дөрес нәтиҗәләр ясарга һәм квалификацияле киңәшләр биреп, хәлне төзәтү чаралары тәкъдим итәргә кирәк. — Урынбасар бераз вакыт уй­ланып утырды. — Болаи тагы. Сузарга һич ярамый. Бүген үк чыгып китәсез, иртәгә эшкә керешерлек булсын. Минемчә, ныклап эшләсәгез, өч-дүрт көндә тикшерү төгәлләнер. Әйе, хәлне ачыклап, комиссия билгеле нәтиҗәләргә килгәннән соң, мәсьәлә райком бюросына куелыр­га тиеш. Аңлашылдымы, иптәшләр? Сораулар юкмы?

Басыйров, ни әйтергә дә белмичә, җилкәләрен җыерып куйды. Заһид исә мондый көтелмәгән эшкә башы-аягы белән каршы аде. Ничек инде, имтихан вакыты, консультацияләр, институтта гыйльми конференция булырга тора, кыш буена уздырылган эксперименталь мәгълүматларны тәртипкә китерергә кирәк, уку елы бетә, укыту һәм методик эш буенча отчетлар хәзерли башларга кирәк. Бу нинди мәгънәсезлек бу! Клиницист булса иде ичмаса, ул бит теоретик кафедра вәкиле — физиолог! Ай-яй-яй!

Заһид эченнән шулай уйланды. Ләкин фикерләре, ачуы сүзләргә, эшкә әверелмәде, доцент мәсьәләнең икенче ягын да исәпләп өлгерде. Ә каршы килүдән ни файда? Сипел әйтүеңә карап, алар чигеләчәкләр- мени? Әйтел кара! Сиңа начар караш кына туачак. Әйдә, яман атлы булганчы, өч көн әрәм китсә китәр, түзим.

Заһид жпңелчә елмаеп, Басыйров кебек үк җиләкләрен сикертеп куйды.

• Әйе, менә мондый бер сорау, — диде ул бераздан, башын күтәрә төшеп, — бу комиссия турында институтның ректораты беләме?
• Соң... әлбәттә, — дпде урынбасар, — анда сезне тәкъдим итте­ләр. Безгә... асылда кем булса да барыбер.
• Гажәп, — диде Заһид эченпәп, ректорга .хәтере кала төшеп.

Урынбасар талчыккан йөзен Мөхәммәтҗановка текәде:

• Сез порттан бел өтмәдегезме?..
• Пароходлар турындамы? Белештем. — Мөхәммәтҗанов, кискен хәрәкәт ясап, беләгендәге алтын сәгатькә карап алды: — Яңадан нәкъ өч сәгатьтән «Метеор» китә. Билетларга заказ бирдем.
• Алайса сезгә уңай туры килде. Яхшы, — диде урынбасар. Аның күз карашыннан инде сүз бетте, китегез дигән мәгънә аңлашылды. Бердәм аягүрә бастылар. Саубуллашып коридорга чыктылар.
• Тиешле документларны мин үзем җайлармын, — диде Мөхэммәт- җанов, ишек ябылгач. — Ә аванска акчаны, теләсәгез, хәзер үк бухгалте­риядән кереп алырга була.
• Кирәге булыр микән? — диде Заһид.
• Мин алам, сез теләсәгез нишләгез, — диде Басыйров.

Заһид:

• Мин сәгать өчтә портта булырмын, — дип урамга чыкты.

Ул очраган беренче таксига утырып, квартирасына кайтты. Аның торган урыны Казанның иң матур урамнарыннан берсендә, Лядской бак­ча янында. Әнә, каршыда күренгән газоннар көлеп торалар. Андагы назлы бегония һәм маргариткалар Заһидны сәламләп каршыладылар- Заһид машинаны бакча капкасы төбендә туктаттырып, шоферга тиешле акчасын түләде дә урам аръягындагы парадныйга таба юнәлде. Көн җы­лы, шул ук вакыт әлсерәрлек эссе дә түгел. Заһид икенче катка күтә­релде.

Менә алты елдан бирле инде ул шушы өч бүлмәле иркен квартирада үзенең җиңгәсе белән буйдак килеш яши. Ишекне звонок төймәсенә бер басу белән үк ачтылар. Аны олы булса да әле җитезлеген һич җуймаган хатын каршы алды.

• Зөлхәбирә апа, китәм, — диде Заһид, — командировкага китәм.

— Ай алла, шулай ашыгыч кына китәсеңмени? Капкаларга берәр нәрсә әзерлимме соң?

— Әзерлә, пожалысты. Аннан, зинһар, Гориякка барып кына миңа бер ярты килограмм колбаса, бер банка джем, өйдә булмаса, шикәр, чәй һәм, булса, бапка белән атланмай алып кайтсана. Мин нәкъ сәгать ярымнан китәм.

Заһид җиңгәсенә акча бирде дә үзенең эш бүлмәсенә керде. Башта язу өстәлендә таралып яткан, әле кичә үк тикшерелә башлаган коррек­тура битләрен җыеп тәртипкә китерде, өстәлен бераз җыештыргалады. Аннан тагын коридорга чыгып, институтка шалтыратты.

Кафедра мөдире профессор Филиппов деканатта пде,

— Беләсезме, — дпде ул, Заһидның сүзләрен тыңлаганнан соң, — сезгә институттан да бер йомыш бар әле. Онытмыйча, үзегез барасы сов­хоз янындагы «Үрнәк» колхозында да булыгыз. Анда практикантлар. Шулармын эшен тикшерегез, — профессор студентларның фамилиялә­рен атап чыкты.—Дәресләр турында борчылмагыз. Сез әле имтихан алырга кайтып җитәрсез, консультацияне үзем уздырырмын.

Заһид, саубуллашып, трубканы урынына куйды. Күңелсезләнебрәк, уйланып торды. Бераздан ашыгып кафедрага шалтыратты. Анда үзенең бүген китәчәген, әле корректура карап утырганлыгын һәм бүген үк, эш сәгатьләре узганчы, ул кәгазьләрне институтның «Гыйльми язмалары»
редакциясенә тапшырыр өчен препаратор кыз Настяны үзенең кварти­расына җибәрергә кирәклеген әйтте. Ниһаять, телефон мәшәкатьләрен­нән котылгач, ул кереп типография оттискларын кулына алды.

• Заһидулла! Зөбәрҗәт шалтыраткан не, — диде Зөлхәбирә апа, ишектән башын сузып, — оныта язганмын, билләһи. Миңа шалтыратсын, диде.

Заһид эшеннән аерылды. Аның күзләре нурланып, йөзе яктырып кит­те. «Килеп чыгарга тиеш иде бит ул бүген. Кара инде сип командиров­каның бу көнгә туры килүен!» дип уйланды ул. Заһид яңадан чыгып телефон трубкасын кулына алды һәм Зөбәрҗәтнең эшләгән җиренә шал­тыратып, чак кына серле һәм үз нтүчән мөлаем тон белән сүз башлады:

— Исәнме, Зөбәрҗәт! Син миңа шалтыраткан икәнсең...

• Ийе, шалтыраттым шул, синең иртәнге сәгатьтә лекцияң барлы­гын онытканмын да, өйдәсеңдер дип уйладым. Я, ничек соң, бүген кичен өйдәме син?

— Зөбәрҗәт! Без уйлаганча килеп чыкмады бит. Бик күңелсез хәл. Бүген мин командировкага китәм.

• Командировкага? Ул нинди командировка тагы? Озаккамы?

— Юк. Бер өч-дүрт көнгә генә.

— Өч-дүрт көнгә? Ай-яй, безнең планнар җимерелде алайса! Шунда берәр хәйлә кора алмагансың икән үзең дә.

— Юк шул, эш бик җаваплы, серьезный.

— Ярый инде, хәерле булсын. Озатырга төшәрмен. Ничәдә китәсең?

• Озата алмассыңдыр. Чөнки син эштән кайтмаган буласың әле. Аннан... нигә мәшәкатьләнеп йөрергә... Без анда өчәү китәбез.

Зөбәрҗәт әле күрешми торган арада җыелган хәбәрләрен сөйли башлады. Телефон аша гына булса да аның ягымлы тавышын, шатла­нып көлүен тыңлап тору рәхәт иде. Ләкин шулай'да бу сүзнең кирә­геннән артыкка сузылуы да мөмкин иде. Ә сәгать секундлыгы һаман тек­тек алга бара, оттисклар авторның йөзенә текәлгәннәр. Заһид башта сабырсызланып тамак кырып куйды. Ләкин бу Зөбәрҗәткә барып җит­мәде, ул һаман көлә-көлә вак-төяк әһәмиятсез вакыйгалар турында сәй­ләнен дәвам итте. Ниһаять, Заһид гафу үтенеп, үзенең бик ашыгыч эш­ләре булуын, шуңа күрә нихәтле теләсә дә, кызыклы әңгәмәне киләсе очрашуга калдырырга мәҗбүр булуын аңлатты. Шунысы яхшы, Зөбәр- җәп үпкәләүчәннәрдән түгел иде. Ул телефон аша үбешкәндәгедәй итеп бер чөңгерде дә: «Хуш, хәерле юл»,— дип трубканы элеп куйды. Тәгаен больница коридорында эленеп торган аппаратка ул трубканы гамьсез генә элеп куйды да хәзер ап-ак халат итәгеннән чыгып торган матур аяк­ларын җитез хәрәкәтләндереп, ашыга-ашыга китеп тә барды. Аның биек үкчәле туфлнләре белән түк-түк басуы Заһидка ишетелгәндәй булды.

Туйган иде инде Заһид ялгыз яшәүдән. Ул, ниһаять, тәвәккәлләп, шушы Зөбәрҗәткә тукталырга булган иде.

VII

Юлчылар бик яхшы җиһазланган канатлы корабның алгы өлешенә урнашуга, «Метеор» дебаркадердан аерылды. Чайкала-чайкала суга ар­кылы борылды, һәм барган шәпкә калка төшеп, коштай җиңеллек белән Идел уртасына кереп китте-

Идел өсте тып-тын. Ак-ак причаллары, тукталган ак купшы пароход­лары, сары әрсез буксирлары һәм яр буенча тезелгән әкияттәге әзмәвер­ләрдәй җанлы металл краннары, биек элеваторы белән Казан порты артта калды. Ачык тәрәзәләрдән диңгездәй җәйрәп яткан Иделкәйнең иркен сулышы килеп орынды. Арыдарак, су уртасында, ялгыз көймәдә ятьмә бишек белән берәү балык аулый иде. Кеше, баш киемен болгый-
болгый, «Метеор»ны сәламли башлады һәм шунда ук артта калып, күз­дән югалды. Бөдрә агачлыклар белән өртелгән аргы яктагы Ослаи тау­лары серле елмаеп үзләренә чакыралар кебек иде. Көймә башта шунда таба барды. Аннары, фарватерга төшеп, агым буенча китте.

Пассажирлар күп. Безнең юлчылар уң яктагы икенче тәрәзә янын­да йомшак кәнәфигә утырганнар иде. Башта өчесе дә тын гына каршы як ярны күзәттеләр. Ул ара-тирә тирән чокырлар белән кискәләнгән, яисә шәрәләнгән, яисә куе агачлыкларга күмелгән, биек, текә. Су буен­дагы маякчы өйләре, җәйге ялларын яр буенда уздыручы казанлылар- ның фанер куышлары шырпы тартмаларыдай кечкенә генә булып күре­нәләр иде. Бер пионер лагере яныннан уздылар. Чыр-чу килеп су коену­чы балалар барысы бердәм такмаклап ниндидер сүзләр кычкырып кал­дылар.

Заһид ялыга башлаганга кадәр ярны күзәтеп барды. Ниһаять, нәкъ тәрәзә янына урнашкан Мөхәммәтжанов белән сүз башланды.

Күптән күргәне юк иде Заһидның бу егетне. Яхшы хәтерли ул аны. Студент чагын хәтерли. Ләкин аннан соң байтак сулар акты инде. Мө­хәммәтжанов күзгә артык күренмәде, ахры, читтә, авылда яшәгәндер һәм хәзер аны монда алганнардыр. Эшлекле кеше булып җитешкән бу­лырга тиеш. Юкса, ни өчен Казанга чакыртсыннар иде үзен. Ләкин нин­ди кеше ул? Ни әйтсәң дә, безнең институт продукциясе бит, беләсе иде.

Заһид шундый күзлектән карап Мөхәммәтжанов белән сүз башлады, «һо, кара моны, — дин уйланды ул бераздан. — Бу бөтенләй эреләнгән икән. Хәтта миңа, үзенең укытучысына, ипчек кенә көлемсерәп карый».

• Заһид Сафич, дөресен әйткәндә, сезнең хәтер калмасын, — диде Мөхәммәтжанов, — безнең институт бер нәрсә дә бирмәгән икән безгә.
• Ничек инде алай? — диде Заһид, гаҗәпсенеп.

— Шулай, — диде Мөхәммәтжанов, һаман көлемсерәп, — мин аны шул производство сферасына кергәч белдем.

Егетнең болай «ярып» әйтүе Басыйровның да игътибарын үзенә тарт­ты. Ул, укый башлаган «Огонёк»иы тезенә куеп:

• Мин дә заманында институт бетергән кеше, ләкин үземне белгеч иткән институтым турында сезнең кебек яман сүз әйтергә телем бар­мый, — диде.
• һа-а, сезнең барамы соң! Сез бит үзегез дә шундый ук оешмада эшлисез!

«Бу нинди хәл тагы?» —дип, Заһид күзләренә ышанмыйча егеткә' текәлде. Мөхәммәтжанов аягүрә басканда карсак кына булып күренсә дә, утырган килеш олысымак иде. Аның аяклары кыска булса кирәк. Йөзе бик матур: кап-кара күзләр, озынча йөз, килешле авыз-борын, арт­ка таралган сумаладай чем-кара чәч. Ләкин бу йөз кинәт ачу китергеч булып күренде. Аның әле моңача бу дәрәҗәдә үк тәкәбберләнгән яшь коллегасына юлыкканы булмады.

Мөхәммәтжанов карлыккан тавыш белән тагы сөйли башлады:

• Бу, -минемчә, минем генә личный фикер түгел, — диде ул, — ин­ститутларның тормыштан аерылганлыгы Цека һәм Совмин карарларын­да бик ачык әйтелгән. Сез, галим-голама, бөтенләй гәзит укымыйсыз булса кирәк.

«Бу нинди хәл инде бу, әле бая гына министрлыкта бу егет бөтенләй башка тойгы калдырган иде бит»,—дип, тагы да аптырыйрак төшеп, Заһид Басыйровка текәлде. Күрәсең, теге дә шундый ук тойгы кичерә иде, ул да аюдай олы гәүдәсе белән Заһидка таба борылган, аның бар­мак калынлыгындагы куе кара кашлары өскә күтәрелеп киткән.

Мөхәммәтжанов хәтәр елмаеп берәм-берәм институтның профессор­ларын, доцентларын тикшерә башлады. Аның фикеренчә, берсе ялкау,
икенчесе булдыксыз, өченчесе сәләтсез һәм барысы да кирәксез, мәгънә­сез кешеләр иде.

— Ну, нәрсә биргәннәре бар алариыи, нинди продукция? — дип со­рады Мөхәммәтҗанов.

Заһид эченнән: «Иң начар продукцияләре, мөгаен, синдер әле», — дип уйлады. Ләкин ул:

— Сез буяуларны кирәгеннән артык куертасыз, иптәш Мөхәммәтҗа- нов, — диде. — Сезнең, минемчә, институтта хәтерегезне калдырганнар­дыр. Юкса, мәгълүм постановление аркасында гына сез бу кадәр үк экспансив булмас идегез.

— Юк, беркем дә минем хәтеремне калдырганы юк! Мин инде, ни әйт­сәгез дә, Заһид Сафич, бәләкәй малай түгел.

— Юк, аның бүген просто йокысы туймаган, — диде Басыйров.

— Беләсегез килсә, мин институтны «с отличием» бетердем, — диде Мөхәммәтҗанов, ялт Басыйровка карап. — И, әйтергә кирәк, профес­сорлар миннән бик канәгать калдылар. Хәтта өстәп әйтә алам (ул За­һидка текәлде), менә сез эшләгән кафедраның мөдире профессор Фи­липпов миңа үзендә аспирант булып калырга да әйткән иде.

• һәм сез, әлбәттә, теләмәдегез! — диде Басыйров.

— Ну, нишлим мин анда? Ни пычагыма ул миңа бака ботлары си­кертеп гомер сөрү!?

— Сез бик дөрес эшләгәнсез, — диде Басыйров, ирония белән, — юкса, сезнең аркада Заһид Сафичка да, профессор Фмлипповка да көн калмас иде.

Заһид көлеп җибәрүдән чак кына тыела алды, Мөхәммәтҗанов исә күзләрен тагы бер тапкыр усал уйнатып Басыйровка карап куйды.

— Ничек булыр иде — анысы турында күрәзәлек итмик, иптәш Ба­сыйров. Факт факт көенчә кала, мим институтта калмадым, и аркан белән тарттырсалар да андый... буш урынга бармыйм.

«Хам! Молодчик!» — дип уйланды Заһид, нәфрәтләнеп.

— Дус кеше, болай үз табагыңа косарга ярамас иде, — диде Ба­сыйров, түзмәстәи. Ул идәнгә төшеп киткән журналын кабаланып кулы­на алды һәм кызарынган-бүртенгән хәлдә күзләрен яңадан журналга текәде.

Байтак вакыт тынлык булып торды. Бары Мөхәммәтҗаповның гына авыз эченнән ниндидер җыр шыңшуы ишетелә иде.

— Сез моңача районда эшләдегезме? — дип сорады Заһид, тынычла­на төшеп.

— Это к делу ие относится.

— Юк, чыннан да, — диде Басыйров, журналыннан аерылып.

— Мин районда главный ветврач булып эшләдем. Ә сезгә әйтим, иптәш Басыйров, мин анда миңача беркем дә булдыра алмаган эшләр башкардым.

— Шулай да?

— Шунда да шул: еллар буенча колхозларның йөрәгенә төшкәй бру- целлезны бетердем, тавык туберкулезын бетердем, дуңгызлардагы ин­фекционный ренитиы бетердем. Җиттеме шул?

• һем-м,—дип куйды Басыйров, ышанырга да, ышанмаска да бел­мичә.

«Ә бит булдыруы да мөмкин моның»,— дип уйланды Заһид.

Ул кулына газета алып укырга кереште. Ләкин кечкенә геиә хәбәр­не дә фикерен туплый алмыйча озак вакыт укып азапланды. «Әйе, җай­сыз килеп чыкты бит, җен!—дип уйланды —Шуидый тыгын вакытта ко­мандировка. Җитмәсә, бу Мөхәммәтҗанов дигәне тагы!»

Алар юлның калган өлешен бер-беренә ләм-мим сүз катмыйча бар­дылар. Басыйров белән Заһид укуында булды, ә Мөхәммәтҗанов исә,
чиксез Идел киплекләренә текәлгән килеш, көй шыңшып утырды. «Шу­лай да бу Басыйров кыю кеше пкән, — дип уйланды доцент, — ничек оста утыртты бу әтәч Фәхрине». Заһид Басыйровны белә иде. Алар гыйльми конференцияләрдә, җыелышларда һәм галимнәр йортында бильярд уйнаганда очрашкалыйлар иде. Ләкин алар якыннан таныш булмадылар. Хәзер исә Заһидта аңа карата хөрмәт туды.

Ниһаять, алар барып җиттеләр. Дебаркадерга чак чыгып өлгерделәр, «Метеор», чаптар аттай ярсып, китеп тә барды.

• Ул совхоз еракмы? — дип сорады Заһид.

— Моннан өч-дүрт километр,—диде Басыйров,

• Җәяүләп кенә киттек алайса.
• Шту сез, Заһид Сафич, — диде Мөхәммәтҗанов, — безнең алай табигать кочакларында иркәләнергә вакыт юк. Аннаң, гомумән, безнең положение дә андый эшне күтәрми.
• Нишлибез соң алайса?
• Анысын мин оештырам, — диде Мөхәммәтҗанов. Ул дебаркадер хезмәтчеләренең эш бүлмәсенә кереп китте. Бераздан аның карлыккан тавыш белән телефон аша барлык көченә совхозны таләп итүе ише­телде.

VIII

Мөхәммәтҗанов, кунак өенә кереп чемоданын кую белән, совхоз директорыннан хәзер үк белгечләрнең конторага җыелуын таләп итте.

Директор, дәшмичә чыгып китеп, каядыр югалды.

• Сволочьлар, — диде Мөхәммәтҗанов, — хөкүмәткә зыян ясарга беләләр, ә исәпләргә иренәләр.
• Сез, иптәш Мөхәммәтҗанов, зинһар, бик туарылмагыз әле, — диде Басыйров, — бу эшләрне тыныч кына да, нервланмыйча һәм мәс­хәрәләүдән тыш та башкарырга була бит.
• Борчылмагыз, минем мондый эшләрдә катнашканым бар. Беләм мпп нишләргә кирәклеген. Болар белән бик алай конфетланып торып булмый инде.
• Сез аңлагыз, сез интеллигент, сез югары белемле кеше.
• Интеллигент?

Мөхәммәтҗанов тәмам хәйран, калып, әллә бу акылыннан яза баш­ладымы дигәндәй, Басынровка карап торды.

• Интеллигент! Монда ни катнашы бар аның?

Кинәт ишекне шакылдаттылар.

• Әйдәгез, сезне директор чакыра. Җыела башладылар, — диде бер хатын-кыз тавышы.

Директор бүлмәсенә, чыннан да, кешеләр җыела башлаган иде. Яшел постау ябылган Т хәрефе рәвешендәге ике өстәл 'тирәсендә бер ир һәм бер хатын-кызның утырганы чалынды Заһидның күзенә.

Ир кеше олы яшьләрдә, күн киемнән, сары мыеклы иде. Ул, ишек ачылу белән, хәрбиләрчә җитез генә урыныннан купты. Ә чия төсендәге җиңел пальто кигән хатын-кыз исә, йөзен каплап, хәрәкәтсез рәвештә утыра бирде.

• Таныш булыгыз, — диде директор- Аягүрә баскан ир кеше совхоз­ның баш зоотехнигы, ә утырып кына каршы алганы кошчылык буенча белгеч, үрдәкләрнең кырылуына беренче сәбәпче кеше пде. Ул тикше­рүчеләр килеп эчкә узгач кына урыныннан торды һәм аны Заһид шул чакта гына күреп таныды. Әйе, бу бит Заһидлар институтында укыган кыз. Аны оныту һич мөмкин түгел. Чөнки аның йөзе бер күрү белән үк истә кала. Заһидның ул кызга шул вакытта ук күңеле төшкән иде әле.
  Гаепле белгеч куркынган зур күзләрен текәп башта Мөхәммәтҗанов к а карап торды. Аның йөзе сулган иде. Ләкин шулай да ул һаман элеккечә матур иде әле. Озын керфекле кара күзләр, йомшаграк булса да, килеш­ле борын, тулы иренле авыз. Күзләре аерата матур иде кызның. Заһид аның күзләренә беренче күргәндә үк сокланды. Кызның озын муенын һәм матур күкрәген калкытыбрак һәрвакыт башын горур тотуы да күрер күз­гә ягымлы тоела иде.

— Я, Мәдинә, синең отчет бирер көнең килеп житте, кызый, кара аны! — диде Мөхәммәтҗанов. Комиссия председателе, гадәтенчә, дорфа иде, ләкин шулай да ул Мәдинәгә артык каты бәрелмәде. Хәтта кызның кулын кысканда елмайгандай да булды. Алар кул кысышканнан соң гы­на Мәдинә Заһидны күреп алды. Бер секунд эчендә кызның йөзе үзгәреп китте. Яңаклары эчкә батып сорыланганда!"! булды. Мәдинәнең йөзендә куркыну билгесе чагылды. Күрәсең, ул шундый җинаять ясаганнан соң хөрмәтле укытучысына һич тә күренәсе килми иде. Ул арада Мөхәм­мәтҗанов утырышырга ымлады, үзе директор креслосына урнашты, гыйльми хезмәткәрләр стена буендагы урындыкларга утырдылар. Хәзер Мәдинә башын игән хәлдә Заһидка яны белән утыра иде.

«Шулай шул, шулай, ул менә бу Мөхәммәтҗаиовлар белән бер чор­ны бетерде,—дип уйланды Заһид аның турында. — Ни сәбәп булды икән сон? Бик зур бәхетсезлеккә очраган бит бичаракай».

— Иптәш Медведев, безгә калганнарын озак көтәргә туры киләчәк­ме? — дип сорады Мөхәммәтҗанов.

— Киләсе кеше килеп бетте инде.

— Ничек инде ул алай? Ә ветврач?

— Ветврач командировкада.

— Ә парторг?

— Ул да бүлекчәдә.

— Ишкәнсез икән!

— Алайса, болай. Бүген үк ветврачны һәм парторгны чакыртасыз- Кире кайтсыннар. Ә без эшкә алардаи башка гына керешербез. Ә врач урынына берәр кеше калгандыр бит?

■ — Бар. Ветфельдшер.

— Шуны чакыртыгыз!

— Ул яңа кеше. Эшли башлавына әле бер атна да юк.

— Башлыйк инде, нәрсә аны! Күрербез, вакыты җиткәч барысы бе­лән дә сөйләшербез әле, — диде Басыйров, сабырсызланып. Аны барын­нан да битәр Мөхәммәтҗановның үзен артык һавалы тотуы борчый иде.

Мөхәммәтжанов, кисәтергә теләгәндәй, уң кулын күтәреп төшерде:

— Борчылмагыз, иптәш Басыйров. Менә нишлибез. Комиссия янын­да бары директор гына кала. Сез, Мәдинә, и иптәш баш зоотехник, теге бүлмәдә көтегез. Чакыртырбыз.

Басыйров, уңайсызлануын ничек яшерергә белмәстән, авызын чалы­шайтып, тешен суырып куйды. Заһид исә башын аска иде. Ничектер эшне кешечә гади һәм ачыктаи-ачык сөйләшергә кора белми пде бу Мөхәммәтҗанов. Күренеп тора, кемгәдер ияреп шулай эшли иде ул.

Директор, ялгыз үзе генә калгач, сөйләү өчен аягүрә торып басты.

— Утырып кына сөйләгез, — диде Заһид, — утырып кына.

Директор олы кеше иде инде. Аның сугышта булуын, озак еллар буе Совет Армиясе сафларында хезмәт иткәнлеген, соңыннан подполковник дәрәҗәсендә отставкага чыкканлыгын Заһид ишетеп белә иде. Ул бер­кайчан да бу кеше юри үчлек белән шундый җинаять эшләгәндер дип уйламас иде. Директор тыныч хәрәкәтләр белән чал чәчен сыпырып, куйды.