энҗеләре

Кеше...К еше... Уйлап торсаң, гаҗәпкә калырлык... Кеше...Җир йөзенең никадәр өлешен урманнар каплаган: топографик картага күз салсаң, исең китәрлек... Әнә шул сансыз-исәпсез урманнарда бер-берсенә тәмам охшаган ике яфраклы агач юк диләр. Бер-берсенә охшаган, аерып ала алмаслык >ике кеше бармы әллә •дөньяда?..Күкрәк сөте генә аз миңа; ботка пешерегез, кесәл, җимеш сулары бирегез! Үсәргә кирәк, йөрергә, йөрергә, тизрәк йөрергә!.. Тәпи-тәпи!.. Менә шулай, менә шулай! Атла, атла, җә, җә, йөр... Минем улыма, кара борыныма, торналар тәп>и алып килде... Ә минем кызыма, сары чыпчыгыма, шомырт кара сыерчыклар тәпи калдырды... Минем оныгыма, елак куыгыма, Кышбабг&ы тәпя алып килгән... һоп-һо.п!Ул, мәхәббәт агачының җимеше булып ярала да, табигать законнарының >иц элгәрегесе итеп, җирнең тарту көче белән таныша. Әткә-әнкә- сенең күзе җитмәгәндә, тырышып-тырмашып, я арбасы, я бишеге кырына тартылып килә дә «һоп!» — түбәнгә!... Карасана, яшел чирәмнәре, алсу чәчәкләре, агар чишмәләре белән кызыктырыш, үзенә ымлап торган җир тирбәнү өчен дә, селкенү өчен дә яралмаган икән ич! Әткәң куллары кебек каты икән ул, әнкәң учлары төсле кытыршы икән. Димәк, монда оза.к тәгәрәп булмый, иркәләнеп аунап ятарга да уңайсыз, монда тизрәк тәпи басарга һәм йөрергә өйТырпылдаш яткан зәгыйфь адәм баласы үрмәли (башлый... Аягына баса... Йөгереп карый... Нык басармы ул? Баока-н урынында ничек торыр? Тибеш йөрерме? Еракбара алырмы? Авыр, кыен юллар үткәндә хәлдән таймасмы? Җирнең шома түгеллеген, юлларның -озын, чәбәләнгән икәнлеген белгәч, офык артында тагын бик күп офыклар барын абайлагач, гомер сукмагын йомшак җилдә дә күтәрелгән тузганак 'чәчәгесыман атынып-тирбә- неп кенә ү>теп булмаслыгына кат-кат ышангач, йөрәге ярылып егыл- маемы ул? Офыкларны үзе ертып нерп башлагач, шүрләмәсме ул, каушамасмы? Көяләр төннәрне сагалыйлар, төннәр көннәрне. Алар-—гомерлек көндәшләр. Сәгатьләр, айлар, еллар вакытны туктатмыйлар, алар аны саныйла-р гына, һәр көн, һәр төн саен җирдә кешеләр сөешәләр, һәр сәгать, минут оаен җирдә яңа кешеләр туа... Алар борын куыкларын ялтыратып шуышалар... Үрмәлиләр... Аякларына басалар... Йөриләр... Кая баралар алар?.. 1 Дөбер-дөбер күк күкри, тәрәзәләр зыңлый, стеналар дер селкенә, ә бүлмәдәгеләр уянмыйлар. Төнлә кайтып ятканда гына күк чалт аяз иде ич, каян -чыкты -бу кадәр дөбердәү? Төн уртасының ярым йомык офыгына ай батып - маташа иде, болытның әсәре дә юк иде... Алар, гадәттәгечә, төнге сменадан таушалып, арып кайттылар. Тик, гадәтне бозып.озак кына бәхәсләштеләр түгелме? Сүз озын булса да, һаман бер тирәдә уралды шикелле... Аннары, җил чыгып, ватып кунмасын тагын дип, ятар алдыннан гына Гәрәй тәрәзәләрне ныклап япкан иде. Анда да күтәрелеп караган иде: күк ачык, йолдызлар бер-бер-сенә күз кысышалар иде... Ә хәзер әнә дөберди... Киезләнеп беткән каты мендәрдә йокылы-уяулы миңгерәп ят.са да. матур төш керә Гәрәйгә... Язгы матур көн икән... Уналты яшьлек кызлар күзе төсле саф зәңгәр күк. Ул күккә караш чалкан ята.шмеш... Җемелдәп торган күк кинәт юкка чыкты. Аның урынына төшкә берчбер артлы нәни чишмәләр, шул чишмәләр янында кечкенти кораблар ясап суга җибәрүче бәләкәч малайлар керде. Сиздермәстән яңгыр коя башлады. Кызык: үзе кояш, үзе яңгыр! Баллы яңгыр! Малайлар дәррәү урыннарыннан куптылар: чабышып бардылар да, чатлы-ботлы дәү әрекмән астында ышыкланып тора башладылар. Әрекмәннең -яфраклары шундый эре, бөркет канатлары кебек җәелеп-җәелеп торалар. Яңгыр суы яфраклар буйлап шыбырдап ага, малайлар куанышып сикерешәләр, чыркылдап кул чәбәклиләр, касыкларына төртешәләр. Гөрселдәп күк күкрәде. Тавышы да зәгыйфь иде югыйсә күкнең, яшене бөтенләй күренмәде дә, шулай да бәләкәчләр куркыттылар, арлы-бирле сугылып әрекмән таягын сындырдылар. Җәлпәк, юеш яфракларны бер якка каерып, атылышып чыктылар да, болын күкрәгендә мөлдерәп яткан күлләвекләрнең күзенә чатыр-чотыр баса-баса, чабарга тотындылар. Чыклы үләннәр арасыннан шәрә үкчәләре генә ялтырап калды... А-ннары барысы да тынды: яңгыр да тукталды, күк тә юашланды һәм шул тынлыкка Гәрәй уянып китте. Күтәрелеп карады: тәрәзәдә таң аклыгы; диңгез оуы төсл-е пыялалар аркылы таң-чаларткан зәгыйфь йолдызлар шәйләнә. Ул, калкына төшеп, иптәшләренә күз салды, йоклыйлар... Өс-башларын да юньләп җыештырып тормаганнар, анда-монда чалбарлар, лайга буялган ботинкалар ауный. Валерий гына күл .мәк-чалбарл арын апайлап урындык аркасына элгән, боти-н-касы-н тузаннан арчып, ялтыратып куярга өлгергән... Тып-тын. Күк тә дөбердәми, -яңгыр чупылдаганы да ишетелми. Ул, төшен хәтерләп, елмайды. «Онытылмасын, егеггләргә сөйләргә кирәк булыр!» Нигә уянды соң әле ул, ни сәбәпле? Кичтән .генә сөйләшеп ятканнар иде бит: «Тирнең ачы, тозлы (икәнлеген (белгән көше йокының тәмен әйтә ала... Намусы саф, ‘вөҗданы ты-ныч кеше каты йоклый», дип ул үзе сөйләнде түгелме? Менә танаган дүртесе дә (бергә эшләделәр, бергә кайттылар. Тирнең тәмен уртак татыдылар. Аның гына вөждаяы тынычсызланамы әллә? Гәрәй, тузаннарын очырып, мендәрен кабартты; йомшарып -һәм салкынаеп калган урышына башын төртте. Егерме сигез яшьлек буйдак, таза өгет хис итә торган гаиләсезлек, ялгызлык тойгысы .күңеленә килде. Әмма арыганлык үзенекен алды, (бу кисне тив-тиз 'Оныттырды, алгысаган күңелне тынычландырды, ул нык «төп дякларын сузды, кулларын җәеп киерелде һәм йокыга китәргә әзерләнде. Ниткән тавыш булды бу тагын? Ул мендәреннән нык ук калкынып тыңлана башлады. Кемдер якында гына елый иде. Берәрсе саташып, төшләнеп -ятамы әллә? Юк, егетләрдә (бер дә ул-бу сизелми, рәхәтләнеп мышный-мышны-й йокы бүсәләр... Колакка -ялгыш чалынды ахры... Башны мендәргә куюга, -елау тагын кабатланды. Гәрәй торып утырды, күзләрен йодрыгы белән уа-уа иренеп кенә кроватьтан төште, тәрәзә янына килде һәм ике куллап рамнарны этеп җибәрде. Сузылып тышка карады. Барак болдырында, аларның тәрәзәсенә якын гына, тезләрен кочаклап, бөкшәеп бер хатын-кыз утыра һәм шыпырт кына, тын гына үкси иде. Гәрәй (башта бүлмә эченә борылып карады, анн-ан ооң гына йокылы тавыш белән: — Сезгә кем иирәк? •—дип кычкырды. Хатын шунда ук башын күтәрде һәм учлары (белән җыерчыклы битен ыопкырпа тотынды. Әле генә елап, мышкылдап утырган кеше юаш кына, куркып кына елмая иде. — Кайсыгыз булса да ярый миңа. — диде ул, урыныннан торып.— Почтадан м.ин. Бүген Федор Иванович үзе дежурда... — Нинди Федор Иванович? — Безнең начальник. Үзе дежурда чагында телеграмма килсә, җиде төн уртасында булса да (илтергә .куша. ГЭСны төзеп (бетергәннән бирле, менә елдан артты инде, тәмам каныбызга төште. Әнә, юньле кешеләр Иделне буып куйдылар, ГЭС төзеп бетерделәр, син фәләнне эшләмисең, төгәнме үтәмисең дип кенә җибәрә... Бүген дә менә... Өч чакрым жир үтәргә куркасыңмы, ик син! дип әрләде. Бәхетсезгә җил каршы дигәндәй, шоферыбыз ик-е көн инде чирле, эшкә чыкмый... Куркуын курыкмыни, (.миңа, карчык кешегә, ни булсын? -Кара төн уртасында кеше бимазалап йөрү генә кыен... Бөтен тәрәзәләрне шакып чыктым менә, н>ик бер'сендэ уянсыннар, ишекне дөбердәтеп карадым! Туктадым аннары... «Менә .нәрсә дөбердәгән икән!» дип уйлап алды Гәрәй. Хатынның туктарга исәбе күренми иде: — Арыганнардыр, мескеннәр, дим... Елап та алдьим үзем, и, мин әйтәм, (бала-чагам исән 'булса, мине болай йөртерләр идеме, дим... Сезнең кебек геройлар булырлар иде. Гәрәй учы белән авызын каплап озак кына иснәде: — һу... Монда да геройлар юк, алар башка баракта... — Ачуланма инде мине — «арчык -кешене... Тол кеше суга гына түгел, сүзгә дә сусый ул... — Телеграммагыз кайда соң? — диде Гәрәй түземсезләнеп. Телеграмманы ^бирергә (вакыт бик җиткәнлеген катын да абайлады, кәгазьне кыяр-кыймас кына Гәрәйгә сузды, үзе тырнаклары ярылып, буыннары тубырланып беткән бармакларын шунда ук артына яшерде. Кәгазьгә күз салу'белән Гәрәйнең йокысы ачылып китте: аңа адресланган ич бу! Бер көн алган хатта «әтиең сырхап тора» дигәннәр иде, хавеф-хәтәр булмасын тагын! '1, ИС. Әл 9. _ ]7 Таг. ЛСС? имени В. И. ЛЕНИНА 18 Нигә китми инде бу .моңлы күзле хатын? Нәрсә көтә ул, рәхмәтме? — Телеграмма миңа икән, рәхмәт сезгә, апа! — Кул да куеп җибәр инде. Ул тәрәзә төбендә аунап япкан зәңгәр карандаш белән имзасын сызгалады. Телеграмма бик кыска иде: «Шамин Гәрәйгә. Тизлек белән Зәй ГРЭСы төзелешенә даглеп җитегез. Кондаков». Гәрәй шатлыгыннан сикереп куйды һәм тәрәзәдән үрелеп: — Апа. Федор Ивановичка сәлам әйтегез!—-дип кычкырды. Кс-ндаков! Илья Петрович! Онытмаган икән... Киткән «ракта; «Әгәр эш мине .канәгатьләндерсә, һәм м«ьн анда синең кирәк икәнлегеңә ышансам, чакыртып алырмын үзеңне. Хәзер Зәй ГРЭСы төзелеше үзебезнең системага — Куйбышевгидростройга керә» дигән иде. Димәк, эш аңа ошаган, һәм ул Гәрәйне кирәкле, зарур кеше дип саный, чакыра!.. Зәй... Колак һәм тел күшекмәгән ят исемне Гәрәй кычкырып әйтеп карады: Зәй!.. Кай-да икән соң үзе? Ул, телеграмманы кадерләп кенә өстәлгә куйды да, кровать астына иелде. Аннан шактый нужа күргән чемодан тартып чыгарды. Кайдадыр карта булырга тиеш, шуннан карарга кирәк. Чемодандагы тәртипсез- лекне күреп ачуы кабарды, болан алак-шалак яшәми .иде бит ул! Җитмәсә, үч иткәндәй, карта да озак кына табылмады, төпкә үк, саргая башлаган газеталар арасына кереп кысылган икән. Картаны тәрәзә төбенә, яктыга җәеп салып Гәрәй Зәйне эзли башлады. Кая ул! Татарстан кадәр Татарстанга пеон учы кадәр генә урын табылган картада Зәйгә урын чыкмаган иде. Дөнья киң шул... Ул урманнар белән чуарланган, елгалар белән телгәләнгән Татарстанга ка- рап-карап торды да картасын тотып урынына барып ятты. Тагын карады. Картада юк икән, дөньяда бар бит ул, нигә аңа исең китте, дип үзән үзе юатып карады. Кондаков телеграммасы аны сөендергән -иде, Зәйнең картага да төшмәве кәефен кырды. Аның данлырак, исемлерәк урынга барасы леи лә иде... Шундый урынга чакырып телеграмма килсен иде аңа!.. Хәерле- булсын... Ул, барысын онытып, йокыга китәргә теләде, 'йокы да качкан иде. Гәрәй яңадан сикереп торды, ачык калган тәрәзә каршысына барып басты, көнчыгышны таркау гына күзәтергә тотынды. Ул кайчандыр, бүлмәдәшләре белән сүзгә -килеп, иртән кояш карый торган бүлмәләрне һәрвакыт яшьләргә бирергә кирәк, алар һәр көнге яңарышны, -көн тууын күреп, дәртләнеп уянсыннар, дигән иде... Менә көнчыгыш... Күктә укалы яулыклар болгый-болгый җилпәзә канатлы болытлар йөгерешәләр. Утлы -керфекләрен сирпеп, дөнья куштаны кояш чыгып килә. Димәк, Зәйгә... Кондаков «тизлек белән килеп җит» дигән. Мондагы эш урынында нәрсә диярләр?.. Иделне буып куйганнан соң, аларны Алмалы яр дигән урынга це- ментшифер заводы салырга җибәрделәр... Хәзәр алар заводны төзеп’ бетереп киләләр. Төнәген кич, эштән кайткач, нәкъ шул турыда сүз кузгалып, кемнең кая таба барачагын сөйләшкәннәр иде. Егетләр бергә китүне куәтләгәндә, ул бер сүз дә дәшмичә утырган иде. Аның бергә китәргә теләмәвен сизенү кыен түгел иде... Телеграмманы белгәч, егетләр нәрсә әйтерләр?.. Ул, йодрыкларын кысып йомарлап, идән буйлап арлы-бирле йөренә башлады. Адымнары җитез, йомшак -иде аның. Никадәрле сак йөрергә тырышмасын, барып чыкмады, онытылып китеп, Валерий -кровате янындагы урындыкны аударды. Урындык тәкмәрләп барып төште, аркасына эленгән чалбар-пиджаклар идәнгә чәчелделәр. Пиджакның «куеп 2* 19 кесәсеннән кәгазьләр, каты тышлар бүселеп чыкты. Гәрәй бер мизгел керфек кагарга да куркып басып торды, аннан соң гына чүгәләп урындыкны торгызды, пиджакны күтәреп тузанын какты, кәгазьләргә үрелде. Каты тыш эченнән орден кенәгәсенең почмагы күренеп тора иде. Ул үзе дә сизми калды, кенәгәне ачты. Кондаковны да, телеграмманы да онытып, кенәгәгә озак кына карап торды. Айдагы сүзләрне йотылып укып чыкты... Валерий Одинцов... Аның яшьтәше... Аның кебек үк Ерак Көнчыгышта да булган, Каховюада да... Каховкада беренче орденын алган, монда исә икенчесен, зуррагын эләктерде... Аның күңелен ачыктан-ачык көнләшү 'биләде. Моңарчы да бу кенәгәне тотып караганы бар иде -аның, әмма бүген, ялгызы, таң яктысында, ч-ачкыру телеграммасы күңелен иләсләндергән чакта, (бөтенләй башка хис, үзгә уйлар белән укыды ул андагы сүзләрне... Кенәгәне, кәгазьләрне аннан-моннан гына кесәгә тутырып, пиджакны урынына элим дигәндә, урындык тагын түнеп китте. Гәрәй, кабаланып, аның бер аягын ботинка өстенә бастырган икән. Бу юлы, шапылдап төшкән тавышка сискәнеп, Валерий уянды, торып утырды, тумбочка өстеннән кармаланып күзлеген тапты. — Гәрәй? Оин нәрсә пәрисыман йөрисең? — Йокы килми... — Кулыңда нәрсә ул? Гәрәй, беренче мәртәбә күргән кебек, кулында әвәләгән телеграмманы әйләндереп-әйләндереп карады: — Телеграмма ла... — Кемгә? — Миңа ла... — Шуның өчен мине дә уяттыңмы? — Ялгыш булды. Урындык ауды да китте. — Йокым килә, белсәң иде син! — дип, Валерий кабат урынына ауды. Гәрәй урындыкны торгызды, әйберләрне өйде һәм азрак мактанасы килеп, Валерийга эндәшмичә чыдый алмады: — Коңдаковтан. Зәйгә, үзе янына чакыра! Ул бит анда баш инженер! Ашыгыч килеп җитәргә кушкан! —- Син җәяүләп чабарга әзер инде, әйеме? — диде кинәт кызыксынып Валерий, — 'Кем белсен әле аны, —диде юри икеләнеп Гәрәй. Валерий, мендәренә капланып, шыпырт кына көлә иде: — Әллә чакыруына шатланмадың да? — Ә син, Валерий?.. Чакырып җибәрсәләр, шатланыр идеңме? Стена кырында яткан украин егете Иван Велп-гурский кыштыр-мыштыр уянды да ачулы таныш белән: — Җитәр сезгә!.. — дип кычкырды. — Ишеттеңме? — дип пышылдады Валерий. — йокла, Гәрәй. Иртә бит әле, бик иртә. Юк, сии башта әйт,—диде Гәрәй, үҗәтләнеп, — шатланыр идеңме син, юкмы? Валерий дәшмәде. — Менә шулай ул! Миңа төрттереп «маташасың, чакырсалар, яланаяк чыгып чабар идең әле үзең! — Бәйләнмә әле... Синең .моннан сыпыртырга йөргәнеңне белгәнгә генә шулай дидем. — Сыпыртырга? — Гәрәйнең күзләре шар булды. — Эне. Нигә шаккатасың? Төнәгән генә «туйдым бу Куйбышевтан, бер кабар җирем калмады» дип әйттеңме? — Әйтсәм... Берчбер кыек эшем бармы әллә монда? Бар, — диде Валерий өзеп,—булмаса, туйдым-мазар дип сөйләнмәс идең. 20 . — Син ачыграк сөйлә, — диде Гәрәй, кыдрачланып, яратмыйм мпн кинаяләп маташкан кешеләрне! — Туктыйсызмы, 40КМы сез? — дип инәлде Велигурский.— Таптыгыз сүз! Барыбызга да моннан китәргә туры киләчәк. Иртәме-соңмы... йоклап калыйк... — Китү 'белән китүнең аермасы бар! Тавышка бүлмәдәге дүртенче егет тә уянды, барысы да җәймәләрен ачы.п ташлап, сөйләшә, шаулаша башладылар. Озынча, какча тезләрен бөкләп утырган Валерий тәмәке кабызды һәм шырпысын селюи-селки: — Ярты юлда туктый торган гадәтем юк! Теләгең булса, әйтергә була! — Сине тыңлау теләге һәрвакыт бар, Валерий,—диде ясалма елмаеп Гәрәй. Башкаларның да уянып (бу сөйләшүгә шаһит булуына аның ачуы кабарган иде. Әмма бер кузгалган сүзне туктатырга әмәл юк. Үзе сәбәпче, тын гына, шыпырт кына кала алмады. 'Валерий исә җитди сөйләшергә чамалап кроватьтан ук төште, тәрәзә янына барып басты. Гадәттә, бүлмәдә тәмәке тартмыйлар иде алар... — Син, Гәрәй, бәхетле кеше! Менә гигант төзелештә катнаштың, зур коллектив белән бергә эшләдең. Биш ел эчендә шактый егәреңне, белемеңне, үзеңне шушы төзелешкә бирдең. Шуны гына белми калдык без: алмашка нәрсә алдың икән син? Әгәр син гомереңне, көчеңне биреп алмашка сукрану, зарлану гына алсаң, монда ниндидер хаксызлык бар. Чынлап та: шушы зур хезмәт, бөек эш дип әйтик, сине бераз баетмадымы? Акча димигм, син комсыз кеше түгел, күңелеңне әйтәм мин, күңелеңне!.. Кичәге сүзләрең мине бик сагайтты... Әгәр син шулай тар күңелле кеше булыш калсаң, кая гына барсаң да рәхәт күрмәссең, башкаларга да күрсәтмәссең. Бу үзең өчең бәхетсезлек булса, башкаларга чы.п-чьвн бәла ■ булачак! Гәрәй, арты белән урындыгын этел җибәреп, урыныннан купты: — Минем күңелдә казынырга кем рөхсәт бирде әле сиңа? — Үзең, Гәрәй. — Ничек үзем? — Аңла, Гәрәй, мондый уй-фикерләр, кешеләргә '.мондый мөнәсәбәт белән безнең арадан китүеңне теләмим мин. Син бит безнең арадан китәсең! Безнең коллективтан. Сизеп торам, Кондаковка бакыр бугазлы, корыч куллы егетләр генә түгел, аңа чын кешеләр кирәк. — Китәм .дигәнем юк бит әле, — дип акланды Гәрәй, үзе тиз-тиз генә киенә башлады. Син ашыкканда ул кабалана дигәндәй, күлмәк җиңен таба алмыйча йөдәде ул, ботинка лаф уңлы-суллы адашып тинтерәттеләр. Тизрәк бу сүзләргә чик куярга, туктатырга кирәк иде. Бүлмәдә Гәрәй аларныҗиңә алмаячак, алар өчәү, бер Валерий гына булса икән... Аның Вели турские да астан гына тыңланып ята... Барысы ла Валерий яклы, күренеп тора... Тизрәк моннан чыгып ычкынырга кирәк. Бөркү булып китте!.. Валерий .һич тә иренмичә аның хәрәкәтләрен күзәтел тора иде: Болай чәпчереңне белсәм, гомердә дә дәшмәс идем! — диде ул, шаяртып. Әмма Гәрәйне игә китерерлек түгел иде инде. Велигурский кинәт кычкырып җибәрде: Карагыз, ул ташларын да үзе белән алды! Моннан китәргә уйлый! Беләм мин, беләм! Гәрәй аңа күзләрен акайтты: — Акырма! Ишек төбенә барып җиткәч ул борылды һәм: кь икәнлегеңне белү өчен көрәшеп карарга иирәк! —дип кычВалерий нәрсәдер дип җавап бирде, әмма соңгы сүзне үзе әйтергә теләгән 1 әрәй аны тыңламады, кабаланып чыгып китте... 21 Кара син аны, Валериины! Ни сөйләнеп ята ‘бит! Валлаһи, көнләште. Их, җибәрмәделәр 'бит Кондаковны зуррак, данлырак төзелешкә, ул аннан да Гәрәйне чакыртыр иде. Ул чагында егетләр кырыкка ярылырлар иде... Валерийга аңа нәрсә, ул теләсә кайда яраша белә. Килеп бер атна тормый, дусиш өн та!бып өлгерә, 'бер көтү таныш-белешен очрата... Ә ул... Кай арада кыдрачланып, .вакланып китә торган яман гадәте бар шул аның... Үзе дә белә, тыела гына алмый... Шуның аркасында, Куйбышевта бер урында озаклап утыра алмады, күчереп йөрттеләр үзен... Әйе, иң яхшысы, аяк-кулың сау чагында китәргә дә, моннан ары акыллырак, яраурак була белергә кирәк. Әнә Валерий көбек... Тукта, .нигә аның кебек булырпа дип кызыга әле ул? Җир йөзендә бер Валерий җитмәгәнмени? Кемнең даклы икәнлеген әйтергә иртәрәк түгелме әле? Гәрәй IHAMWI үзе 'булып кальирга тиеш, бик кирәк икән, башкалар аның җаен алсыннар!.. Башкача, яңачарак яшәргә генә кирәк!.. Димәк, моннан китү... иң акыллысы шул •булачак! Күзе очлы Велигурскийның, каян күреп алды диген... Ташларны берәүгә дә күрсәтмәскә теләп кузгаткан иде югыйсә... Менә алар: берсе ак чуерташ, икенчесе кара... Гәрәй, күңеле йомшак бер чакта Велигур- скяйга ул ташларга ’бәйләнешле серен сөйләгән иде... Юкка булган! Хәзер шул серне Валерийларга лыгырдап ятадыр әле. Әйдә, сөйләнсен! Китәргә, димәк, бу ташлар белән 'бүген саубуллашырга кирәк. Аның күптәнге җоласы шундый. Әле 'бәләкәй чагында ук аның чытлык, тиктормас малай икәнлеген 'белгән әтисе, аягың кыймылдаганда, кулыңа эш ‘булсын, мә, шушы ташларны учыңда әйләндереп йөр дип ике чуерташ биргән иде. Шуннан бирле ташлар төрләнсәләр дә, гадәтен оныта алмады Гәрәй: кесәсендә һәрвакыт ике чуерташ йөртте. Иске урыннан күчен киткәндә аларын кая да 'булса истәлекле урынга ыргытып калдырып, яңа җирдә ян-a ташлар эзләп таба торган булды. Шифер заводы төзелешенә ’Күчергәннән соң, аларны ялгызаклар дип ерак баракларның 'берсенә урнаштырганнар иде. Барактан ерак та түгел 'бәләкәй генә инеш бар. Иделне 'буып куйгач, бу бәләкәч инеш, егерме сигез метрга күтәрелеп, зур бер елгага әйләнде, аның тугайлары, куак-урманнар га барып терәлгән ярлары егетләрнең иң яраткан урыннары булып китте. Гәрәй ташларын шул елгада калдырырга булды. Салкынча, рәхәт җил исә иде. Җилгә каршы бару аның кәефен күтәрде, Валерий кузгаткан күңелсез уйлар акрынлап онытылдылар, ул ташларын кесәсеннән чыгарып карал бара башлады. Күпме еллар Идел суында ышкылып йөреп аның кулына килеп кергәч тагын да шомарып, ялтырап киткән ташлар... Шушы Иделне арканлап куйганчы ничә кесә тиштегез сез? Шушы ташларны учында кысып ул десятник та, прораб та булып эшләде. Шома ташлар, дус ташлар! Вакытында бетон килеп җитмәсә дә, арматурчылар блокларны өлгертмәгәндә дә, эшчеләрнең кыекмыеграк эшен күргәндә дә тирләгән нык учына кыоа .иде бит аларны Гәрәй... Әллә кайгы-шатлыгын сезнең белән юмартрак уртаклашып яшәдеме икән ул? Юк, юк... Менә дигән иптәшләре, дуслары бар ич аның! Валерий әйбәт егет түгелме әллә? Иван? Барысы да якын иптәшләр... Гәрәйнең дуамаллыгын, ярсуын йөгәнләп торган, никадәр әрләү сүзләрен тышка чыгармыйча буып калдырган ташлар... Никадәр шатлык- сөенечләрне уртак иткән ташлар. Хәзер менә кеше кодрәте белән Иделгә әйләнгән инеш төбендә тыныч кына ятыгыз инде! Гәрәй Шамин момнан .китәргә булды!.. Цемент-шифер заводы төзелешен санламыйча ташларын чемоданга ук салып куйган иде ул. Хәзер яңа юлга, Зәй ГРЭСы төзелешенә бару юлына чыга ул!.. 22 Гәрәй яр -буена килеп басты да учында тәгәрәгән ташларны ыргытырга дип кулын күтәрде. Тыелып калды. Тутта әле, нигә .плотинага барып, Иделдән ясалган .яңа диңгез төбенә ташламаска аларны?! Кайсы урыш аның күңеленә якынрак: бнш ел буе кайнашкан .плотинамы, әллә шушы тын тугайлы елга буемы?.. Гәрәй плотинаны санлады, юлга чыгып машинага утырды һәм барып та җитте. Тнрә-якиы бөтенләй башка күз, саубуллашу күзе белән җентекләп карап чыкты. һәркайсы йөз дә биш ..мең киловаттлы егерме агрегат куелган гидростанция бинасы мәгърүр кыя кебек «күтәрелеп тора. ГЭС алдына диңгез дулкыннарын авызлыклаучы таш үгезләр тезелгән. Станциягә килеп тоташкан өч километрлы балчык вал өстендә кояш нурлары... Сулъяк ярда Куйбышев диңгезенең калкасын ачып шлюзлар тора. Станциядән ике я.к ярга да ерак далаларга, тауларга эре-эре атлап биек, горур электр мачталары кереп киткәннәр... Бетон колачлы дамба, Идел суын егерме сигез .метрга күтәреп, илле сигез «миллиард кубометр суны туплап куйды. Алты йөз чакрымга сузылган ясалма диңгез дөньяда Дип мыгырданды ул йокы -аралаш. - Шалтыр-шолтыр -гостиницага барып та җиттеләр. Машина туктады, оерәүнең дә төшмәвен күргәч, шофер В-ася карлыккан тавы-ш белән? ~~ Әи, бозаулап бетәсезме апда?-диЛ кычкырды. _адим чемоданнарны Гәрәйгә биреп торды һәм өстән кулын сузды: m иман Валык тота.рга килермен, телеграмма бирмәсәм ди ярармыг г 25 Гәрәй авызын ерды: — Кил!.. Рәхмәт сиңа! Машина 'артындагы кызыл ут та .күмелде, гөрелдесе дә тынды.^ Капкараңгы урамда мылтыгын качаклап, ике чемодан уртасына басып Гәрәй калды. Гостиница дигәннәре бер катлы агач йорт икән. Тәрәзәләре караңгы. Тыптын. Җан әсәре сизелми. Сәгать ничә икән? Мһу, таң атарга шактый бар әле... Көтәргә туры килерме?.. Салкынча кебек тә булып китте. Әле шәһәр гостиницаларында соңарган юлчыларны бик өнәп бетермиләр, монда инде ишектә ачмаслар. Ул төнге караңгылыкның чем-кара күзенә текәлеп озак кына басып торды. Шушы икән инде Зәй... (Көндез ничектер, әмма хәзер күңелне чиркандырырлык бушлык, тынлык. Озак карана торгач, Гәрәй шактый еракта җемелдәшкән утларны шәйләде. Ул утлар да аны юатмадылар. Караңгы җир әнә шулай йокымсырап ниндидер афәт көтә кебек тоелды. Ерактагы өйләрнең сыек нур тараткан тәрәзәләре дә әллә нинди җанварның томанлы күзләре булып яна иде... Зәйгә китүгә ризалашканына үкенә иде Гәрәй... Куян кебек, әйт дигәнгә, тәйт дип атылып килеп чыкты шул... Әллә беркемгә дә күренмичә таңны аттырырга да чыгып сызарга инде?.. Ул, әйберләрен гостиница болдыры төбенә китереп анда-монда ташлады да, уйга талды. Китәргәме, калыргамы?.. Утыра торгач бу уйлар онытылдылар, ул кыюланып ишек кагарга кереште. Шуның өчен гостиница ич инде ул, төнлә килеп бимазалар өчен! Тиз ишеттеләр, кайдадыр эчкәреге ишек шыгырдады, кемдер йокы аралаш: — Хәзер, хәзер! Ай аллам, кодавәндәм, якмыйдыр бит!—дип мыгырданды. Келә шылтырады һәм ишек җиңел генә ачылы/п китте. Тәбәнәк кенә юантык карчык караңгыдан үрелә-үрелә Гәрәйгә карый иде: — Шамин буласыңмы син? — дип сорады ул. Карчыкның тавышы калын һәм куркыныч иде. Гәрәй аптырап: — Әйе. Ә сез каян беләсез? — дип сорады. — Кер, кер. Урының икенче көн көтә инде, — диде карчык, аңа юл биреп. Керделәр. Хуҗа карчык мәче кебек үткен күзле иде, ахрысы, ул шома гына үткән урыннарда Гәрәй ике мәртәбә маңгаен бәреп алды. — Менә монда уз,—диде карчык, шактый сөремле өстәл лампасын кабызып. — Син бик олы начальникмы? — Бик, — дип көлемсерәде Гәрәй. — Бу урында Казаннан килгән вәкил нта иде, — диде карчык,, стена кырындагы буш тар кроватьны күрсәтеп. — Бер ай яткан иде инде. Теге озын җен килде дә өреп чыгарды үзен. — Нинди озын җен? — Теге яңа инженер инде, — диде карчык, «игәдер ачуланып. — Кондаков-мы? — Шул булмыйча... Үзе килгән. Яшь белгечләргә урын әзер булсын, ди. Сиңа ничә яшь соң? — Утыз тула. Карчык башын чайкады: — Төсеңә карап алай димәссең, калач ашап кына үскәнсеңдер,, ахры. — Төрле чак булды. Карчыкның иртәнгә кадәр түземе җитәрлек түгел иде, аның ниләрдер, сорашасы бик килде, әмма башка кроватьтагылар әйләнгәли башлагач, ул тынып .калды. Почмакта торган шкафтан ике җәймә алып, аларның. 26 авырлыкларын чамалагансыман селкетеп торды да, уфылдап икесен дә Гәрәй кроватена ыргытты. — йокла! Гәрәйгә кушып торырга да кирәкми иде, ул угны сүндереп тын гына чишенде. Кроватька .ятуга тәненә талгын рәхәтлек йөгерде, уйлар чуалдылар да •кинәт онытылдылар. Ул 'бик тиз йокыга китте. Тиешле-тиешсез вакытта уянган карчык кына бик озак йокламыйча мыдырдап, нидер укынып ЯТТЫ... 3 Юкка .көлкегә алды Вадим Гәрәйнең сүзләрен, юкка! Дөньяның ачы- сынтөчесен татымаганга, аның рәхәтен дә бәяли белми икән! И-меш. телеграмма .сугып адәм .көлкесенә кала күрмә, ди. Дөрес, төнлә шытырт кына килеп төшеп, буровойда .кунып, иртән генә монда күренү .планы да кызыктыргыч кына .иде. Тик Гәрәйнең андый чаклары үтте бит инде. Студент вакытларда практикаларга йөргәндә бер дә гостиницалар, каршы алулар дип авыз ачканы юк иде. Кая җибәрсәләр, шунда бара, ни туры килсә, шуны .ашый, берсен дә талымлап, нәзберекләнеп тормый иде. Ә -хәзер ул инженер, яше дә утызга житеп килә. Бераз үз бәясен белеп йөрсә дә гаеп түгел... Көне-төне калык агыла, ди. Агылса ни, Гәрәйнең аларда ни эше бар? Барысы да инженерлар түгелдер әле, берсен дә Кондаков атап чакырмагандыр... Кемнең килүенә урын әзерләп, Казаннан килгән мөһим вәкилне чыгарып торганнар?.. Ни дисәң дә, начальник булу, олылар «арасында сине бәяли белүчеләр табылу чат файда гына! Вадим анда теләсә ни сайрасын... Начальник... Синең килүеңне алдан ук ишетеп юрый башлыйлар, кайсы участокка, кем итеп җибәрерләр икән? Кем икән?.. Шулай кызыксынып көткәндә син эре генә килеп төшәсең... Гәрәй байтактан уянган булса да, тәмам айнып җитә алмыйча, суйлакланып ята һәм эченнән генә Вадим белән бәхәсләшә иде. Менә аның чыраена кояш нуры төште, ул күзләрен чытырдатып йомды һәм бераздан урыныннан торды. Бүлмә кояш белән туп-тулы иде. Аның ятагыннан башка тагын биш кровать тезелешеп тора, алар барысы да буш иделәр. Ул ашыгып тәрәзә янына килде: кояш әллә кая күтәрелгән! Мондагылар эшкә киткәннәр, ул йоклат калган! Уятсалар ярамаганмы? Кешенең юлдан арып, ватылып килүен беләләр, йоклап каласы көн кебек ачык иде... Ул сукран а-сукрана киенде. Юынып аласы иде... Бүлмә ишегеннән чыгуга кухнясы ман бер нәрсә башлана икән. Үзе озынча бүлмә, бер тенә тәрәзәсе бар. Тәрәзәгә терәп үк озын, тар өстәл куелган. Өстәлдә балчык чүлмәк белән сөт тора.' Кичәге карчык (ул бүген ябыграк та, озынчаракта сыман тоелды) өстәлнең бирге-башында бик тәмләп, кеш- тер-кештер китереп тозлы кыяр белән ипи ашап утыра иде. Гәрәй, уятмаган өчен, карчыкны әрләп алды. Карчык аның сүзен колагына да элмәде, кыярын чәйнәп бетерде, дәү учы белән төкләре тырпаен торган авыз читләрен сөртте һәм узе Гәрәйне әрләргә тотынды: Кычыткан чыпчыгысыман нигә болай иртә кузгалдың? Карының ачтымы? Утыр, утыр!.. Нәфесең кыяр тели икән, бер кисмәк. Үзем тозладым. Ашарсың, бәлки? — Кыяр? Ач карынга ачы су димәсәң генә... Югыйсә, әнә сөт тә бар! — Мине уятасыгыз калган... Кушкан кешесыман сөйләшәсең. 27 — йоклап калырмын да,п уйламаган идем. — Кая кабаланасың? Янып килми бит. — Кая дип... йоклаш ятарга килмәгән. —Кадерен белеп кал, хода бәндәсе! Бар, ямьле көннең ямен җиюә- реп йөрмә әле. Ял .көпе бит буган. Берәүне дә таба алмассың. Кайсы балыкта, кайсы таллыкта... Карчык соңгы сүзләрен көйләбрәк әйтте, һәм өстәл астыннан агач бадьянга тутырылсам ямыя.шел кыярлар тартып чыгарды. Гәрәй китү дәрте белән көн исәбен 'чуалткан иде. Ял көне икәнен ишеткәч, сәерсенеп китте. Якшәмбе дә килеп җиткәнмени?.. Кое суы белән юынды ул. Суы каты һәм бик салкын иде. Кул арка- тары, машинада килгәндәдер иңде, майга буялган иде. Сабынга ком катыштырып ышкыгач кына кул чистарды. Карчык аны-моны хәстәрләп көтеп утыра иде. Гәрәй карлыган яфрагы, керән, тагын әллә нинди төче- мөче тәмнәр киләп торган кыярларга чат ябышты. Аның ару гына сыптыруын күргәч, карчык ачыктан-а-чык офтанып: —Гөнаһсын кая куярбыз инде? Нинди шәп закусканы әрәм итәбез, — диде. Карчыкның ташны кая таба тәгәрәтүен аңлау кыен түгел иде. Аның тагын бер .мәртәбә кабымлыкның бушка гына үтүен кызгануын ишеткәч, Гәрәй таза, ак тешләре белән кыяр .көштердэтүеннән тукталып: — Шулай анысы! Тик мин .аракы эчмим шул, — диде. Бетте! Карчык алдында Гәрәйнең ярма бөртеге кадәр дә абруе калмады. Ир-атның аракы белән дуслыгы юклыгын кичерәме соң Павлина әби?! Тфү, тәмәке тартмавы белән килешергә була әле, анда да теш сыкратып кына, әмма аракы ©чмәү?.. Ир булыш, чалбар -киеп, бүрек туздырыл йөрүең корысын! Нинди кызганыч, нечкә сыйраклы ир затлары яраттың син, ходавәндәм?.. Павлина әби ял көнне төзелешкә барып торуның мәгънәсе юк, диде... Гәрәй башта Кондаков ларның өенә кагылырга уйлаган иде. Үзен монда ни көтүен бик беләсе килә иде аның. Ахырда бу ниятеннән кире кайтты. Һәркемнең ял көненә үз планы бар дигәндәй, таракан булудан файда юк... Шулай да бүлмә аны тарсындырды, ул бераз юанга-ч киемнәрен алыштырды һәм урамга чыкты. Гомер юлының күпмедер өлешен үзендә алып калырга җыенган Зәй шушы икән... Урамнары тузанлы, кая гына карама чокырлар казылган. Бар җиргә дә ашык-пошык өем-өем кирпеч, таш китереп аударганнар. Кеше кулы тимәгән бер генә почмак та калмаган монда. К&мдөр көчле куллары белән уйнап кына җир ‘бозып йөргәнсыман. Гостиница бераз калкурак урында. Ишек төбеннән яңа салынып .яткан поселок, аның төрле якка сөрлеккән урамнары, якын урманнар, елга буйлары аерым- ачык күренеп торалар. Төзелеш мәйданнары үзләренең иген кырларын яулап алуларын яшереп тә бетермәгәннәр әле: автомашиналар такырлаган җирләргә башлаш кысы.р буразналар сузылып ята. Кояшта уңган, каралган камыллар ятим генә тезелешеп утыралар. Гәрәйгә хәтта кызык булып китте: әле килүенә кайчан, монда калуы да, кем булып эшләве дә тәгаен түгел, ә шушы тирә-якны, таралып яткан җиһазларны, хуҗа булып, тәртипсезлек өчен көяләнеп карап бара икән! Гадәт инде анысы... Гадәт кәнәме?.. Кем белсен... Бар җиргә борыннарын тыкканнар, анысы факт. ,'Кондаҗовка тирләргә туры киләдер м-омда... Ни шайтаныма канын бозып бара әле ул? Кара әле, көне нинди әйбәт. Тизрәк бу чуалчык канаулар лабиринтыннан котылырга да урманга, елга буена барырга кирәк. Ул ми элек елга буен урарга булды. 28 Тиз агымлы Зәй елгасын кыйгачлап эре-эре казлар йөзә. Аларны күргәч, Гәрәйнең күңеле нечкәреп китте: балачагын хәтерләде... Тар .гы-на елгамын баткаклы ярларын, бакакыйлар белән чуарланган күпер төбен, култыксалары җимерелеп төшкән, үзе дә әфсен белән генә, ябышып торган агач күперне күргәч, төнлә күңеленә килгән шик хәтеренә төште: Иделне шушы пычрак тагаракка алыштырып ялгышмадымы ул? Беләгендәге көчне -бирерлек урынмы бу? һавадагы торнага ышанып кулымдагы чып-чыкны ычкы-ндырмадымы? -Ни җитмәгән иде аңа Куйбышевта? Данмы? К-адер-хөрмәтме? Еллар үтә төшкәч, ал-ары да булыр .иде әле. Дан бер кешегә дә Валерийга килгән кебек егет чактан ук килми... Нигә ул кадәр ашыгырга? Гомер озын ич әле... Су җиленнән бөкшәе-п берничә малай -күпер астында кармак сала.. Үги ана -яфраклары арасыннан дымлы, ярмалы туфрак ишә-ишә ул алар янына төште. Малайлар су буе тынлыгын бозып йөргән дәү абыйның кулына карадылар: юньлегә йөриме? Балыкчылар пароле — кармак сабын күрмәгәч, алар шигәйделәр, кармакларын, тезгечләрен җәһәт-жәһәт җыештырып түбән таба китеп бардылар. Тезгечләрендә тырпылдашкан вак чабакларны, шыртлакаларны күргәч, Гәрәй кинәнеп елмайды. Юкка качасыз, җүләр малайлар! Сөйләшегез Шамин абыегыз белән... Иделдә балык тоткан абыегыз ул... Авыл малайлары икәнлегегез күренеп тора, их сезне!.. Елга аръягында, тау башында Иске Зәй поселогы таралып яткан. Шыпшыр авыл... Яшеллек аз... («алкы ялкау дигән сүз). Бакчалар бөтенләй күренми, тәбәнәк, салам түбәле өйләр... Фәкыйрьлек... Бу фәкыйрьлек торган саен Гәрәйнең дәртен сүндерә, өчен пошыра иде. Ичмасам кая да булса, ят җирләргә, кеше аягы басмаган яңа урымнарга киткән булса!.. Начарлыкка да, авырлыкка да түзәр иде!.. Район үзәге булган авылның коты юк. Тфү... Искемоскы кызыл һәм ак чиркәүләр... Зират... һаман Валерий хаклы -булып чыга ич! Ул: — Син нидер эзлисең, шуны да бел: -кеше эзләгәндә нидер югалта- да, Гәрәй, — дигән иде... Гәрәй эзләгәнен табармы, билгесез, әмма югалтачак нәрсәләре апачык... Ә ни эзли ул?.. Аның очлы башлы, яңа кара ботинкасы астында калып бакакыйлар шытыр-шытыр изеләләр. Ә .Гәрәйнең барган саен аларны ныграк, күбрәк - ватасы, көлгә әйләндерәсе килә. Кеше ачуланганда, кызганда аның канында моннан -мең еллар элек яшәгән бабалары уяна. Менә хәзер дә Гәрәйнең канында моннан мең ел элек -яшәгән борынгы, варвар бабасы кыймылдап маташа. Аның .җимерәсе генә килә. Шуңа күрә ул аерата бер кәеф белән кояшта матур гына тезелешеп яткан бака- кыйлар-ны вата, юри комга батыра. Тукта! Ул иелеп ко.м арасыннан түп-түгәрәк, ка.п-кара чуерташ табы-п алды. Җып-җылы, саллы таш җыерчыклы уч төбенә уңай гына ке-рде дә утырды. Әйбәт таш, уңайлы таш... Карасы булгач, агы да ерак түгелдер әле! Гәрәй, бакакыйлар таптап килүен онытып, ак чуерташ эзләргә тотынды. Ботинка үкчәсе беләи-комны актарды, иелеп куллары белән тирә-юньдәге өске катлауны әйләндереп-тулгандырып бетерде. Ак таш табылмады. Гәрәй үчегеп, үҗәтләнеп эзли башлады. Ярга якын килеп кәскә баскан иде, балчык ишелде, ул сул аягын җылы, болганчык суга манчып алды. 1уар, коңгырт, бизәкле ялтыр ташлар күп иде, әмма ак таш табылмады. Инде тәмам ө-метен өзеп яр башына менгәч, бөтенләй өстә, бәбкә үләннәре а-расында ауна-п яткан ак ташны күргәч, ышанмыйча торды, шулаи да иелде. Зурлыгы да, авырлыгы да аның кулындагы кара таш оелән бер нде ак ташның... 29 Менә аңа иптәшләр дә 'булды! Ташлар күңелле генә тавышладың аның учында баралар. Бар икән, агы да, карасы да бар икән чуерташның Зәй җирендә!.. Карчыкның сые иртән шәй кенә ггоелса да, әллә кая (бармады: елга буена алып төште, алып кайтырга көче җитмәде. Гәрәйнең өзелеп карыны ачты. Ул, кайтырга чамалап, олы юлга чыкты. Юлда хәрәкәт! Соры тузан бөркеп ачы тавыш белән сәламли-сәлам- ли автобус үтеп китте. Гәрәй кагынып та өлгермәде, аны бер ат куып җитте. Арбада үрәчәләрдән аякларын салындырып ике яклап кызлар тезелешеп утырган иде. Иң элек аларның кояшта янган түгәрәк балтырларына күзе төште Гәрәйнең, аннан соң тына үзләренә күтәрелеп карады. Кызлар да кызыксынуларын яшермичә туп-туры аңа текәлгәннәр иде. Үзенә төбәлгән егермеләп күз нурыннан Гәрәйнең бүген иртән кыяр белән генә ныгытылган тез буыннары йомшады... Нигә борыл ы п-б ор ы лып карыйлар соң бу кызлар? Әә, алар дәү генә абыйның бәйрәм киемнәре киеп таш җыеп йөрүенә сәерсенәләр булыр... Ул елмаеп ал арга кул болгады. Иң артта утырган кара күзле кыз аңа ал яулык селкеде... Буш гостиницага Павлина әби янына кайтасы килми иде. Тик кая барырга?.. Кулдагы ташлар зарлангандай чыкырдадылар. Ул эре-эре атлап урам буйлап китте. Ни шайтаныма кызлар кебек йомшап төште әле ул? Ярлары пычрак, суы бәләкәй дипме? Балык тотарга килдеме әллә ул монда? Мондый начар, зарарлы кәефне тизрәк читкә олактырырга кирәк. Ул монда үзен-үзе табарга тиеш... Бер нәрсәгә артык игътибар итмәскә! Тору урыны юк икән, бик әйбәт! Табылыр! Авыл начар икән, •яңадан төзелер! Суы бәләкәй икән, плотина төзегәч, диңгезгә әйләнер... Ә Гәрәй? Ул кешегә әйләнергә тиеш... Шәп кешегә, яхшы кешегә... Павлина карчык сүз әйтергә дә өлгерми калды, Гәрәй дөп-дөп басып килеп керде дә мылтыгын тотып борылып чыкты. — Кая барасың? Сөтле- токмач пешердем, ашал ал! Ул эндәшмәде. Аерата күңел уйнаганда төрле кеше төрлечә котылу әмәле эзли. Берәүләр спорт белән шөгыльләнә, берәүләр эш белән эч пошуларын җуя, кайберәүләр аракы эчә, Гәрәй андый чакларда мылтык атарга ярата иде... Ул кичне Яна Зәй поселогы 'артындагы тут төшкән яфраклы усак урманында шактый вакыт мылтык тавышы ишетелгәләп торды. Шарт- шорт аталар да тагын туктыйлар. Урман өстендә яман кычкырышып каргалар оча. Алар гөр килеп бер урында әйләнәләр дә, мылтык тавышы тынгач, гайрәтләнеп агач башларына куналар. Тагын кубарылып каркылдарга керешәләр, мылтык исә өзә-төтә һаман ата... Гәрәй ак кулъяулыгын тишеп, вак иләк ясап (бетерде. Тирә-ягында үләндә, аз тына сасы ис аңкытыш, үлгән шөпшәләр сыман нәзек патроннар -ауный. Менә ул бушатан патрон кабын куак астына ыргытты да мылтыгы белән янәшә җиргә сузылып ятты. Чуар-чабыр усак яфраклары арасыннан күккә карады. Берни дә күрмәде ул... -Аның күз алдына арбада тезелеп утырган сөрмәле кара күзле, чибәр, таза татар кызлары килде. Арадан берсе, иң артта утырганы, тыйнак кына елмаеп, аңа ал яулык болгый иде... 4 Гәрәй, утызга менә житәм, менә җитәм дип торса да, буйдак егет. Нәселнәсәбе дә алай соңга калып өйләнә торганнардан түгел аның. Абыйсы әнә буй калкытып бер-ике ел егет булып йөрде дә башлы-күзле булды, ту-пырдатып уллар-кызлар үстереп ята. Агай-энеләре дә, дус- 30 яңадан сорарлык итми: — Сәбәбе бар! Шуңа күрә өйләнмим!.. Бу җавап сыныкка сылтау гына түгел, чыннан да Гәрәйнең сәбәбе бар һәм ул авыр истәлекләр белән күңелдә утырып калган... Ерак Көнчыгышта, кирпеч заводларының берсендә эшләгәндә булды бу хәл. Бик яшь иде ул чагында Гәрәй, наян иде, ваемсыз иде. Ялгызаклар бергәләшеп дәү генә бинада —шифер белән ябылган бер катлы, озынча агач баракта яшиләр иде. Гәрәйнең бүлмәдәше Николай исемле егет иде. Күңелле, шәп егет .иде ул! Моңаюны белмәс, җитен төсле чәчләрен селкә-селкә бөтен бүлмәне яңгыратып иртәдән кичкә кадәр көләр,, иде. Хәтта төшендә дә шаркылдап җибәрә ;иде ул. Чөнки аңа төшләрнең дә, уйлары кебек үк, нң гөнаһсызлары, сафлары гына керә иде. Аның терелеге, сөенеп туя белмәве янына Гәрәйнең тапкыр шаянлыгын, танцылар, уеннар, музыка яратуын әйтсәк, бу бүлмәдәге тормышның н-индилеген күз алдына китерү бер дә кыен булмастыр! Үтечкә акча кирәкме? Шунда кер... Чалбар өтеләргә марлямы? Туптуры шуннан сора... Консерв ачкычымы, әйбәт пластинкамы, баш даруымы? Барын шуннан табарсың... Хәтта торакның аргы башында торучы бердәнбер семьялы кеше, күп сүзлелеге өчен завод һәм поселок күләмендә би-би- сн кушаматы алган киптерү цехы мастеры Ивахненко да үзенең нәни баласын шушы бүлмәдә калдырып хаты-ны белән киноларга баргалыи Хәтердә рәхәт, сагыныр чакларны гына калдыра торган, егет күңелендә шагыйрьлек һәм батырлык уята торган, кышкы бураннарны да яз 'ясый торган изге көннәр!.. Гәрәй бу дуслыкның көннән-көн ныгый оаруын тоя һәм Лиданың табигать тарафыннан тик үзе өчен генә яратылган җан икәнен сизенеп куана, сөенә иде. Әйбәт кыз иде Лида матур кыз иде. Күкрәк танышы белән чыңгырдатып җырлап җибәрсә! Үл дә кит... Уртага кереп очынып-очынып б ш оашласа! Тәгәрә дә егыл... Юк, юк, җилбәзәкләнеп, кыланьш түгел уз” 'у™рИ[ең’ калку күкрәкләренең бәясен, дәрәҗәсен Кирпеч заводын моңарчы яратмый иде Гәрәй. Аның торгынлыгы эшнең һәр «өн бертөрле булуы җеңеи чыгара !где. Лида белән аш? ишләре дә әллә кайчан семьялы, 'бала-чагалы булып беттеләр. Гәрәй генә өйләнм-и дә өйләнми... Егерме бишнең ары ягына үткән егеттән сораштыра башлыйлар: «Кайчан өйләнәсең инде?! Туйга чакырасынмы? Кыз димләп җибәрикме әллә?» Утызга җиткән егеттән кинаяләп көләргә үк тотыналар: «Хо-хо-хо, хихинхи!» Гәрәйнең мондый бәйләнчекләргә ачуы бик килсә дә сиздерми, үзен бимазалаучыларга төксе генә кистереп җавап бирә. иде. Ашау бергә, тору бергә, серләр уртак, аларның дуслыгы күгендә бер генә ызгышу болыты, шик-шөбһә күләгәсе, гайбәт чире юк... Яшь күңел күге һәрвакыт үзенә якты кояш эзли! Көне килде: егетләр икесе дә гашыйк булдылар. Икесе дә багалмадай кызлар белән таныштылар. Икәү генә йөргән юлларга дүртәү төштеләр... Киноларга бергә бардылар, элек икәү генә йөргән сопкаларны дүртәүләп урадылар. Егетләрнең бүлмәсендә шау-шу артты, алар бергәләп кайтып керсәләр, бу тигез, чибәр парларны карарга бөтен барак җыела иде. Хәзер Ивахненконың шомырт күзле малаен алар бергәләп алып калалар һәм әттәәннәсен дә юньләп әйтә алмаган сабый бу яшь күңелләрнең әллә никадәр сүзләренә сәбәп була иде... Николайның сөйгәне төзелеш лабораториясендә эшли, Мария исемле. Гәрәй исә кирпеч заводы идарәсендә эшләүче Лида исемле кызны сөя иде. 31 кайнап 'бирле завод туган йорты кебек! Корымлы һәм газлы цехларда да үзенә бер ямь, юаныч таба ул... Мәхәббәтнең сукырларны күзле, күзлеләрне сукыр итә торган усал гадәте барын кем белми? Чыннан да, әгәр шушы кирпеч заводы б-ул- маса, алар берберсен табышырлар идеме? Гомерлек яр булырлык кешене эзләп интегергә туры килер иде Гәрәйгә. Таба алыр идеме ул аны? Дөнья киң, кешеләр бик күп... Мәхәббәтнең татлылыгын, авырлыгын үзе татып, күтәреп караган кеше генә аны белә. Әнә шул татлылыкны авыз иткәндә янында мәңге көләч Лида булуына, әнә шул авырлыкны күтәргәндә ышанычлы, гадел,- мәңге бирешмәс Лида торуына Гәрәй куанып бетә алмый иде. Табигать! Син ничек кешеләрне шулай лар итеп ярата аласың?.. Ләкин тормыш тын гына, бер уңайга тына акмый. Ул үзенең бәхетле улларын 'сынарга ярата, алар өчен әллә -нинди борылышлар, тугайлар, чоңгыллар әзерләп куя. Агымын көчәйтә, я акрынаеп тора да, шарлама ясап, кинәт түбәнгә ыргыла... Дүрт яшь күңелгә беренче удар ясалды... Дүрт'яшь күңелгә арттан торып, күренмичә, яшеренеп пычак кададылар. Ул ударны аларга Мария ясады... 0, Мария! Гөнаһлырак шук сүз ишеткәндә дә үзенең сафлыгын искәртергә ашыгып, «ярамый!» дип күзен күккә күтәрә торган Мария!.. Николайга беренче үбешләремне бирәм дип ант эчкән Мария!., йөрәгем дә, күңелем дә бары сиңа гына дип йөргән Мария!.. Дуслык иң гали хис, дуслык кеше өчен иң кадерле сыйфат дип ышандырган һәм ышанган Мария!.. Син Николайны сөеп, үзеңнең төзелеш начальнигың белән, үзен кебек үк җиткән кызлары булган, картая төшсә дә җиңел холыклы кызларны мәкер ятьмәсенә мул эләктерергә'яраткан, таушалган бер өстерәлчек белән ике ел себерелгәнсең икән! Ике ел!.. Ике ел син дусларыңа хыянәт итеп 'Яшәгәнсең... Ул көнне океан ягыннан хәтәр җилләр бүселеп чыкты. Сопкалар арасында уралып усалланган җил бөтерелеп поселок урамнарына килеп керде. Кирпеч заводы трубаларыннан чыккан аксыл кара ачы төтенне өзгәләп, ябылырга өлгермәгән тәрәзәләргә тутырды ул җил... Гәрәйләр өстәлендәге кадерле рәсемне — көлеп торган дүрт дус рәсемен идәнгә өреп төшерде... Бу хәбәрне өйгә Николай алып кайтты. Аңа ышанмадылар. Давыл- җил басылганын да көтмәделәр, өчәүләшеп Марияләргә чаптылар... Алар барганда Марияләрнең өе пыр тузган иде. Клеенкасы алып ташланган шәрә өстәл артында сирәк сакалын учлап әтисе елап утыра. Кече якта мыштым гына әнисе йөренә, кыштыр-кыштыр вак-төяк эш белән булаша. Мария үзе күренмәде. Яшьләрнең биргән сәламнәрен алмадылар, урын күрсәтмәделәр. Николай белән Гәрәй кызарынып, бүртенеп, бер-берсенә сыена төшеп ишек катында басып калдылар. Лида бусагадан да төшәргә куркып ишек яңагыңа ябышып торды. Озак сүзсәзлектән соң Николай батырлыгың жыеп алгарак үтте. Кызының намусын, бәхетен каптыртып картайган, әле ‘кичә генә горур басып йөргән, бүген -исә кызганыч хәрабә хәленә төшкән ата янынарак килде. Кинәт кече як ишеге ачылды, аннан Мария атылып килеп чыкты. Ул туп-туры Николайга таба атлады һәм аның муенына ташланды: -- Коля, кадерлем, сөеклем! Чәчәгем минем! Сине генә сөям!.. Син-e генә! Ул карт тәре мине алдады... Мариянең әтисе сикереп торды, сөякчел коры йодрыкларын селкен кычкырып җибәрде: — Атаңнан да олырак кешегә алдангач, синең сөюең ни пычагыма кирәк? Николай, ышанма син аңа... ышанма!.. 32 7 Ул Мариягә төртеп күрсәтте дә Николайга якынаеп, а-нын киң җилкәсеннән кочып алды: —• Килмә син яңадан безгә!.. Ура'мда очратсаң да бу өстерәлчекне әйләнеп үт... ’Каберем якын (булмасын дип телә. Минем каргышым төшсен аңа!.. ’Кызымның пычрак тән, шакшы җан ’белән синдәй чиста егетнең ятагында аунавын теләмим мин! Соңгы сүзләренең катылыгына картның үзенең дә исе китте, ул куллары белән битен томалап өстәлгә капланды һәм яңадан бер сүз дә өндәшмәде. Мария елый-елый шешенеп беткән. Аның ни өчен елаганын да белерлек түгел. Әллә үзенең алдануының ачылыгын аңлап үкси, әллә дуслары, атаанасы алдында үзенең пычрак эшләре фаш 'булуына гына ачынамы? Ул, күзләрен ярым йомып, Николайдан җылы сүз көтте. Зур йодрыкларның ачылып үзенең иңбашларын сыйпауларын теләде. Т-ик кыска бармаклы йодрыклар язылмадылар. Николай чыдый алмыйча калтырана башлагач, Гәрәй аны алып чыгып китте. Ул кичне алар өчәү генә йөрделәр. Җил болытларны да, тузан- туфраклы әшәке һаваны да үзе белән очыртыш алып киткән иде. Гәрәй, тиешле булса да, төнге сменага чыкмады. Кечерәеп, курачланыл калган Николайны ташлап китә алмады ул... Башта өчәүләшеп бакчада утырдылар, йөреп килделәр... Төн үтте... Таң атты... Йолдызлар төссезләнделәр, ал арны берәм-берәм таң җиле кое.п бетерде... Кайгы-хәсрәтне дә уен-көлкегә аралаштырып җиңел генә үткәрә торган, бәла-казаны да алдагы өметләр, планнар бәрабәренә җиңел кичерә торган яшьлек хыянәтне авыр кабул итә. Шуңа күрә аларның сөйләшергә сүзләре, аңлашырга уртак теләкләре калмаган иде... Көннәр үтте. Элек дүртәү йөргән урыннарда алар өчәү йөрделәр. Көзге яфракларны акрын гына тирбәтеп аккан елга буена өчәү генә бардылар. Танцыларга, киноларга өчәү керделәр. Лида башта Гәрәй белән биеп, соңыннан Николайга күчә иде. Иң ахырда алар икәүләп Ладаны өенә озатып куялар аде. Г әрәйнең Лида белән ялгыз тына каласы килгән чаклары да еш булды. Әмма Николайның хәсрәте шулкадәр зур, тетрәткеч иде, аны өчкә бүлгәндә дә аларның күңелләрен тутырырга җитәрлек иде. Николай кимсенмәсен, борлыкмасын ди.п ул аның ялгызын гына калдырырга теләмәде... Кыш -шулай үтте. Николайның хәсрәт җәрәхәте тирән шадралар калдырып булса да акрынлап төзәлә, җөйләнә барды. Тик элеккечә саф, матур төшләр керми иде инде аңа. Ул төннәр буе әллә кемнәр белән талашып, сугышып чыга, я аның үзен кыйныйлар, я ул үзе берәрсен тукмый иде. Онытырга бик теләсәләр дә, алар Гәрәй белән кайта-кайта Мари-гя турында, үткәннәре хакында сөйләшәләр. Яз Гәрәйгә ниндидер «хәвеф һәм бәла сизенү китерде. Николай белән Лида арасындагы мөнәсәбәтләр көннән-көн катлаулана барды. Элек алар өчәүләшеп йөрсәләр дә, Гәрәй Лиданың үзен сөюен, үзе өчен генә янганын анык белеп, ыша-ньгп йөри иде. Соңгы вакытларда сәер хәлләр аны тәмам буташтырып бетерделәр. Лида элек Гәрәйгә генә шулай тирән итеп, әллә нинди өметләр кузгатып, иркәләп карый -иде. Хәзер исә аның шундый ук тирән карашы Николайга да төбәлә. Саубуллашканда алар ике яклап Лиданың кулын тотып торсалар, Гәрәй һәр чакта да озаграк кыса иде. Хәзер менә кыз ике егетнең кулын эләктереп ала да җибәрми дә җибәрми... Авыр сулап бер Гәрәйгә, бер Николайга карый. Тора-бара Лида Гәрәй белән Николай арасында тигезлек билгесе куйды... 33 һәрнәрсәнең чамасы була бит! Николайга да аңларга бик вакыт. Гәрәйгә Лида белән ялгыз гына калырга кирәк! Аңа гына дигән сүзләр, күпме?!. Алар күңелдә артканнан-арта баралар. Иркәләү, кадерл ү сүзләрен күлме бикләп асрарга мөмкин? Кызыл йомырка көнендә кадерле диләр... Ләкин Николай Гәрәйнең күләгәсенә әйләнде, ул аннан бер адым да калмый. Кая гына барса да ана иярә, сагалый, ачыктан- ачык Лида тирәсендә бөтерелә. Монысына гаҗәпләнеп тә бетерми Гәрәй, Лидага исе китә башлый. Икәүдән-икәү генә очраштылар и«-ә, Лида куркып, каушап Николайны эзләтә. Иң коточкычы, Николай оеләи ялгыз гына очрашса да, ул беренче эше итеп ашыктырыпкабаланды- рып Гәрәйне таптыра иде. Гәрәй ачыкларга тырышып берәр сүз әйтә башласа, Лида аңа авыз да ачтырмый: — Бәхетсез ул...'Ялгыз башы тинтерәп йөрсенме?—дип сүзне кисә. Ул Николайга кыз эзли башлады. Ләкин дустыңа кызлар эзләүдән дә өметсезрәк берәр нәрсә ‘барьмы икән? Тапмады, тапканнарын Николай ошатмады... Яз көне иде. Ял көне иде. Яшь кыз кебек көязләнеп, купшыланып утырган каен төбендә алар өчәүләшеп авыр уйлар ятьмәсеннән чыга алмый яталар. Көлмиләр дә, елмаймыйлар да. Лида яткан җиреннән кинәт кенә сикереп торды да китә башлады. — Лида!—дип кычкырды Гәрәй, нидер сизенеп. — Лида! — дип кычкырды Николай, нидер таләп ит&п. — Берни дә юк, егетләр, берни дә... Лида ап-ак агарынган иде. Ул кире килеп утырды да Гәрәйгә борылды: — Гәрәй... Блокнотыңнан бер бит ертып бир әле. Ул карандашын авызына кабып озак кына уйлады да бер-ике сүз язып Гәрәйгә сузды. Николай ашардай булып аларга карап тора иде. — Үзең генә укы, Гәрәй!.. Үзең генә! Ниһаять, беренче мәртәбә үзең генә!.. Ул калтыранган куллары белән кәгазьне алды һәм эссе табага баскансыман сикереп торды: — Син... чынлапмы, Лида?! Лида сүзсез генә башын какты, учлары белән колакларын томалады һәм күпереп торган чирәмгә йөзтүбән капланды. Еларга тотынды... «1 ә.рән, ике кешене 'бер үк вакытта, бердәй тигез яратырга мөмкин- ме?» дип язган иде ул. — Лида, әллә безне сынап каравыңмы? Кыз башын күтәрмичә киреләнеп аякларың селкеде: — Икегезне дә тигез яратам, икегез белән дә буласым килә! — Мин дә сине сөям, Лида, — диде моңарчы тик торган Николай ашыгыпашыгып. — Николай!—дип кычкырды Гәрәй әрнеп. Ләкин дусты аны бүлдерде: — Лида. өчен үләргә дә әзермен! Яратам .мин аны, сөям. Ишеттеңме? — диде ул, бәбәкләрен акайтып. Әйе, Гәрәй йөрәге белән күптән барын да ишеткән, аңлый иде инде. Тик дустының хыянәтен сизмәмешкә салынып, мең төрле хәйлә табып, үзен алдап яшәде ул. Инде менә шул хыянәт телдән әйтелгәч, ул өнсез калды, аның иреннәре кипте, колагы шаулады... Баш очында гына, гөнаһсыз кыз кебек назлы каен ботагына кунып бер кош сайрый... Тар сукмактан бәбәй арбасы тартып бер хатын төшә Күк, юып кунгамсыма-н, чеп-чиста. Яз күге шул, яз күге!.. Сукмаклар аерылды... Лида һаман үкереп елап каен төбендә аунап калды: — Икегезне дә бердәй сөям, икегезне дә! 3. „С. Ә.“ № 9, 34 Алар баракка кеше аягы тынгач кына кайттылар. Сөйләшмичә чишенделәр. Сүзсез генә гөрселдәп ятакларына аудылар. Икесенең дә йокысын качырган.иде Лида... Икесенең дә күңеленә кереп утырган иде Лида... Нишләргә? Берсе икенчесенә юл бирергә тиеш. Тик кайсы аларның беренчедә, кайсы икенче?.. Урамга чыгыл, аулакта яшь әтәчләрсыман кара канга батканчы сугышыргамы? Дуэльгә чакырыргамы? Шобага салыргамы?.. Боларныи берсен дә эшләп булмый. Чөнки уртада Лида бар. Ул «икегезне дә сөям» дня сла»п калды... Икегезне дә... Икебезне дә... Элек алар тәмле, татлы, күңелгә якын сүзләр алышып яталар да, бер үк вакытта йокыга китәләр иде... Элек икс кровать арасында дуслык жебе сузыла иде. Хәзер бу ара — битараф зона. Бу ара бер-берсен кисешкән, бетерешкән авыр, әшәке уйлар белән шыгрым тулы. Гәрәй: «Менә сиңа дус!» дип уйлый һәм кайчандыр, кайдадыр укыган әшәке, җирәнгеч сүзләр исенә төшә: «Мин кешеләрне белә барган саен, этләрне яратарак төшәм»... Төш булдымы бу, әллә өнме?.. — Гәрәй... Гәрәй дим! — Нәрсә бар? — Гәрәй, — Николайның тамагы тыгыла, ул чит кеше тавышы белән пышылдый. — Ачуланма! Лида үзеннән-үзе минем күңелгә керен утырды. — Җүләр! Ул сине кызгана гына бит. Егетләрнең дау сарган гәүдәләрен күтәрә алмыйча, тимер кроватьлар шыгырдый. Николай яраланган җәнлек кебек караңгыда үкереп җибәрә: — Кызгана?! Кемне кызганадыр бит әле... Бәлки синең үзеңне жәлли торгандыр ул? Гәрәй чыдый алмыйча мендәре белән колагын томалый, телендә әйләнгән әшәке, авыр сүзләрне төкереге белән нота. Николайга сүз әйтергә ярамый... Файдасы юк... Монда Лида бар... Кровать пружиналары күрмәгәннорен күрде, бертуктаусыз ыңгырашты ул төнне. Егетләр керфеккә керфек тә какмадылар. Таң алдыннан гына торып утырып алар бер сүзгә килделәр: кыз янына әүвәлгечә барып йорергә, ялгызын гына очратып сөйләшмәскә, үз ягыңа аударырга тырышмаска; вакыт үзе ачыкларга тиеш, шуны көтәргә. Кыз кайсысын ныграк сөйсә, шуны сайлап алыр... Яшь күңелләрне аз-маз сүрелдерсә дә, тынычландыра алмады бу килешү. Кичтән егетләр яткан кроватьларда иртән ерткыч җанварлар Кашлар җимерелгән, күз төпләренә җыерчык булып ачу, хәсрәт гөпнәлгән. Аларның ирлек горурлыклары хәзер кырылыш, бәрелеш, каты сугыш тели. Ләкин алар вакытлыча килешүгә кул куйганнар. Көтәргә, түзәргә кирәк... Гәрәй үз сүзендә торды, ялгыз гына Лида янына барып йөрмәде. АНЫ үз ягына аударырга тырышып та азапланмады, йөрәге янында сөю елән иергә әрнү дә туган иде аның. Төчеләнергә, хәйләләргә һәм кимсенергә теләмәде аның мәхәббәте. Ул Лпданы чын-чынлап сөя , >ПЧЛг РеПС - Ц беР с 7 1ДӘ Ипк0Л£’!"| эштән кайтмады. Чәй суынды, ~ойчәшгәничп%т0 ! " аны KRTTe> Бергәләп клубка барырга ■ 1 • күрә Гәрәйгә авыз ачарга да ирек бирмәде ул, үзе элдереп китте. — Сизенәм, сизенә.м! Без мондагы иптәшләр белән мәслихә - тек. — Кондаков янында юаш кына кыяфәтле, тәбәнә. рәк буйлы, л. тере күзле берәү утыра иде. Сүз уртасында баш инженер ана ишар.> ясап алды. — Симе дүртенче төзелеш участогына начальник итеп җибәрергә булдык. Эшнен үзәгенә! Төп корпус һәм башка мөһим объек лар. Төзүченең төшенә генә керә торган әһәмиятле эшләр. Ьар, ж сызганып тотын, сузып торасы юк. Бетон, арматура эшен ^яхшы белә сең. Кыскасы, миннән хәер-фатиха. Сез ни әйтәсез, Кәоир Мәрдә НОВИЧ? Юаш кыяфәтле кешегә Кондаковның кырыслыгы ошап бетмәде, ахрысы, ул аз гына башын чайкап торды да, мөлаем генә елмаеп Гәрәйгә борылды: — Сез куркып калмагыз тагын!.. Ләкин яшереп булмый, хәлләр бик авыр,— диде. — Ә ссз чынлап та .икәүләшеп мине өркетергә уйлыйсыз шикелле,— диде Гәрәй. Юаш кешегә дә ачуы чыкты аның. Кондаков аңа күп сөйләргә ирек бирмәскә тырышкансыман, шунда ук ялгап китте: — Гафу итегез, мин таныштырырга да онытканмын. Бу иптәш Кәбпр Мәрдәиович Суфианов. Партия оешмасының җитәкчесе. Суфианов тере күзләрен Гәрәйдән алмыйча гына башын иде. Таныштылар. Сүз һаман шул бер тирәдә— Гәрәй барырга тиешле участок хакында барды. — ГРЭСны безгә кадәр үк төзи башлаганнар. Шул агайлардан авыр, әшәке мирас калган безгә. Син, Шамин, койрык калдырып эшләүне сөймисең. Хәзер бик тизлек белән алардан калган койрыкларга балта чабарга кирәк, — диде Кондаков. — Мин иптәш Кондаковны ярсыткан иске төзүчеләр вакытында ук монда эшли башлаган идем. Шуңа күрә файдам тиюе ихтимал, мине дә читләтмәгез, — дип өстәде Кәбир. Өстәл тирәсендә озак утырырга яратмый иде Гәрәй, кыбырсып урыныннан торды, чыга башлады. — Син ризалыгыңны бирәсеңме соң? — дип сорады күтәрелеп Кондаков. — Риза. Ләкин миңа, үз дигәнемне эшләргә ирек бирегез. — Ничек үз дигәнеңне? — Адым саен кисәтеп, боргычлап тормагыз. Шул гына. — Яхшы. Әлегә Павлина түтәйдә кунаклап торырсың инде. Аннан күз күрер... Өйләнмәдеңме әле син?.. Юк? Яхшы, бик яхшы!.. Бар, эшне кабул итеп ал. Уңыш телим... Кондаков та начар дигәч, Суфианов та искәртеп куйгач, Гәрәй уңай, җайга салынган участок көтми иде. Төзелеш мәйданына аяк басып бер мәртәбә җентекләп күз йөгертеп чытуга ул, тәҗрибәле кеше буларак эшнең баш инженер әйткәнгә караганда күп тапкырлар әшәке, куркыныч бер дәрәҗәдә таркау икәнлегең төшенде. Төзелештә хуҗалар алышыну һәрвакыт авырлык тудыра. Әле бер кеше алышынганда шулай була монда исә җитәкчелек тулаем алышынып, яңа хуҗалар килде. Үзең беренче казыкны кагып, үзең башлаш җибәргән объектка ни җитә? Хәзеә менә кил дә утыр башыңны ватып: яхшы кагылганмы бу казык’ Упы нындамы ул?.. • J Е Беренче казыкны кагучылар үзләренең монда вакытлы гына икәнлекләрен белеп эш иткәннәр, монысы бигрәк тә аяныч. Вакытлы гына» Ач рак көч куеп, күбрәк акча каерып калырга кирәк! Шушы принциптан 38 чыгып эш йөрткәннәр алар... һичшиксез... Аннан-монпаи гына, өстән-өс- тән генә, җиңелрәк, ансатрак эшләрне санлап кына... Тәбәнәк кенә иске .вагонда дүртенче участокның идарә'пункты. Чыпчык җиленнән дә атынып торган өч аяклы өстәл. Ипи йомшагы бсләп пыялалары кат-кат сыланган, каралып беткән бер тәрәзә. Тәрәзә кар- шысына, уч иткәндәй, бульдозер белән кызыл балчык өйдергәннәр... Участокта унөч бригада. Ташчылар, бетончылар, балта осталары [1әм егерме кеше — механизаторлар. Гәрәй әнә шул гвардия белән турбогенераторлар куелачак төп корпусны, су узелын, дренаж системасын һәм башка беренче дәрәҗәдәге әһәмиятле эшләрне башкарып чыгарга тиеш... Ризалык бирде бирүен, ашыкмадымы икән? Капчыкка тыгып карак песи тоттырмадылармы аңа?.. Вагон ишегеннән чыкканда маңгаен бәрде ул... Яхшыгамы?.. Конторадай чыгып участокта йөри башлагач, бригадирларның да, эшчеләрнең дә сүз берләшкәндәй аңа кырын күз белән караулары, астыртын гына көлемсерәп, мыскыллап елмаеп калулары аны сагайтты да, пошындырды да. Нигә беренче очрашуда ук шундый дошманлык сиздерәләр алар? Гәрәйнең кем икәнлеген дә, сәләтен дә, гадәтен дә белмиләр ич?.. Аның кешелек сыйфатлары барысы өчен дә табышмак ич әле... Эшчеләр белән ягымлы гына исәнләшеп, күтәренке күңел белән генә хәләхвәлләрен сорашып йөргән Гәрәй тора-бара кырысланды. Аның адымнары ешайды, маңгае җыерылды. Дренаж системасы спускысын казып маташучыларның балчыкны арматура өстснә ыргытуларын күргәч, ул каты гына кисәтеп тә куйды: — Болан булмый, егетләр! ГРЭСны болан төземиләр, — диде. Эшчеләр шунда ук бергә җыйналып гаеплеме якларга тотындылар. Артта- ра.к торып сыңар күзен бүрек ‘Колакчыны белән каплаган берәү ачык- тан-ачык мыскыллап: — Моңарчы төзедек әле, премия ашадык! — дип кычкырды. Башкалар эндәшмәсәләр дә, аларпың да бүрекле яклы икәнлекләре күренеп тора иде. Сүзне беренче көндә үк ызгыштан башлап җибәрәсе килми иде Гәрәйнең. Шуңа күрә ул тыелып, салкын канлы булырга тырышып: — Мондый тәртипсезлек белән килешә алмам, — дип кырт кисте. Бүрекнең сүзе алан гына бетмәгән икән әле, иптәшләренең теләктәшлеге аны дәртләндерде, ул алга ук чыгып, сыңар күзен ялтыратып, Гәрәйгә: — Килешмәсәгез китәрсез, без чакырып китергән кунак түгел,— дип ярып салды. Гәрәй ашың сүзен уенга борырга теләде: Иссм-фамнлиясе ничек әле бу батырның? Әйдә, танышыйк! Урман Чытырманов,— диде теге, оялмыйча. Башкалар аны хуплап: — Ванька Ветров ул! Хо-хо-хо! — дип авызларын ердылар. Гәрәйнең түземлелек тезгене бушады, ул көлүчеләргә кырыс кына карады да: — Дөресем әйтим, бу участокта калыргамы, юкмы икәнең хәл итеп бетергәнем юк иде әле. Менә сезне күргәч калырга булдым. Кем элегрәк моннан ычкыныр, анысын карарбыз! Алдап ук—кисәтеп куям: мондый эшләрне каоул итмим. Җиренә җиткереп, мин таләп иткәнчә эш- ләмәсәгез, күзегезгә кырып салырга бер тиеп ала алмассыз! Менә Яна начальникның эшчеләр белән эләгешеп алуы аның үзеннән ал- дарак барып җитә идеме, башка бригадаларда да Гәрәйне астыртын янау һәм дошманлык белән каршы алдылар н Р 39 Аның участогында штат буенча дүрт прораб булырга тиеш, - |Ү г ‘- ! ул шуларпың берсе белән генә танышты. Начальникның мыегы чуал ган жен икәнен (белепме, башкалар аның күзенә чалынмаска тырыштылар. _ Гәрәй белән көне буе төзелештә йөргән прораб Семен Лшхаплови' Туркин төн Татарстан тумасы иде. Дүртенче участок начальнигын башка урынга күчергәч, бер ай чамасы бу эштә Туркин утырып торды. Холкы юаш, тыныч бу кеше мондагы тәртппсезлекләргә эчтән ачынса да, бер ай эчендә берни дә үзгәртә алмаган иде. Шуна күрә Шаминныц килүен ул шатланып каршылады; яшь, егәрле кешенең килүе участокның хәлен җиңеләйтергә тиеш иде. Ул Гәрәйдән бер нәрсәне дә яшермәде, барын күрсәтеп, бригадирлар белән таныштырып йөрде. Гәрәйнең чырае каралган саен, Туркннның сүзе азайды. Сүз арасында яңа начальник дорфа гына итеп аңа да өлеш чыгарды: — Ә сез... Ничек шушы хәлләргә баш биреп торасыз? Туркии эшнең Гәрәй уйлаганга караганда катлаулырак икәнлеген төшендереп акланырга теләгән иде, соңыннан: — Түзәсең инде... Бер көн эчендә әллә пи үзгәртеп булмый. Мин дә сезнең кебек ук монда күптән түгел генә килгән кеше, — дип сүз очлауны яхшырак тапты. Эшчеләр Туркии белән танышып өлгергәннәр пде инде. /Алар аның белән ипләп кенә күрешәләр, сорашалар. Аның кайбер бригадаларда теттереп татарча сөйләшүен ишеткәч, Гәрәй: — Сез татармы әллә? — дип сорады. — Юк, рус мин. Татарлар белән күп эшләргә туры килде. Күршебездә генә татар авылы да бар иде. Бәләкәйдән үк азрак сукалыйм. Гәрәй үз-үзеннән канәгать түгел пде. Куйбышевтаң киткәндә биргән вәгъдәләре — тыныч булырга, салкын канлылыккы сакларга дигән сүзләре бары да онытылды... «Үзеңнең көчле икәнлегеңне күрсәтү өчен көрәшеп карарга кирәк»... ■Әйе... Менә ул көчле икәнлеген күрсәтергә килде... Тпк менә бу эшчеләр белән көрәшкә барып булырмы? Әллә ал арның үзләре -белән пәрмә-пәр сугышып гомер узармы? Көчне кая салырга?.. Аларның ялкаулыкларын, күренеп торган дошманлыкларын ничек җиңәргә?.. Әйе. Гәрәй начар коллективка килеп керде... Ничек итәргә? Зарланып Суфпановка, Кондаковка йөгерергәме? Ярамый... Егылып көләрләр... Эш чуалганмы? Анысын Гәрәй шпк-шөбһәсез җиңәчәк! Эшчеләр, эшчеләр... Аларның каршылыгын да сындырачак ул!.. Кич белән контора дип зурлап аталган вагонга шоферлар, тракторчылар җыелды. Участок начальнигы аларның көндәлек эшләрен хисаплап путевкаларына кул куярга тиеш. Гәрәй өстәл янында сүзсез һәм эшсез утырса да, алар бүген пигәдер ашыкмыйлар, сасы һәм зәһәр исле папиросларын төтәтеп ишек тирәсендә бәяләшеп торалар. — Шулкадәр тартмагыз инде! Кемдер канәгатьлек белән тәрәзәгә ымлады: — Форточкалар җитәрлек монда! Вагон эчендә энә төртерлек тә урып калмагач кына, кайнар сулышын Гәрәйнең җилкә чокырына ук өреп торган яланбаш, кыска чәчле бульдозерчы күкрәк -кесәсеннән •ка.ральвп беткән путевкасын тартып чыгарып өстәлгә китереп салды: — Санашыйк, начальник! Башкалар да тегенпән-моннан кәгазьләрен тартып чыгардылап- Балачагага нпилек-тозлык .булсын инде! — Детишкам на молочишка! 40 Бульдозерчы борылып иптәшләренә күз кысты, башкалар аны җилкендереп мнгпап алдылар. u ■' — Санашыйк, —диде Гәрәй, аңа .карамыйча гына. — Ниләр эшләдең? Бульдозерчы бу -сорауга иртән үк әзер иде (инде. Ул, эш кырган- сымаи күзен дә йоммыйча, бармакларын бөгә-бөгә санарга тотынды. — Фәлән кадәр грунт... Ә-ә, тагын вакташ өйдем!.. Юл тигезләдем... Канау күмдердем. — Айлык эшеңне саныйсың түгелме? — Ну, начальник! Барын да бүген эшләдем. — Карап багыйк... Яле... Вакташ өйдем? Кайда ул? Юл тигезләдем?.. Төшеңә кергәндер болар!.. Мин күргәндә син дренаж янында йокы симертә идең. Егет шунда ук тактиканы үзгәртте, ике кулы белән өстәлгә таянып һөҗүмгә күчте: — Сезнең эшегез булмауга мин гаеплеме? Рәтең юк икән, пигә машина чакыртасың? — Сүзне менә шуннан башларга кирәк .иде! Югыйсә, әбиләр әкиятенә кул куйдырырга маташасың, мә. тот. — Ничек тот? — Шулай. Эшләгәнеңне яздым. Шоферлар Гәрәйнең килүен, көндез сөйләгән сүзләрен ишетеп, яңа себерке шәп себерә, яңа начальник төптән урдырырга ярата икән, бүген үк җыйнаулашып шуның мөгезен сындырырга кирәк дип сүз берләштереп кунганнар иде. Юраганнары юш килде, алар өстәлне урап алдылар, күтәрелеп бәрелделәр. Бер кырыйда торган кара савыты авып өстәлдәге кәгазьләрне буяды. — Безнең дә эпәп ашасы килә! — Әгәр болай маташтырсаң, иртәгә синең участогыңа этле җан да чыкмас! — Чакырып та азапланма! Элек тә шоферлардан иркә сүзләр ишетеп өйрәнмәгән Гәрәй мондый шау-шуны гына колагына да элмәде: — Әкият язып килгән булсагыз, өстәл тирәсендә буталмагыз! — дип кычкырды ул. Шунда шоферлар арасыннан берәү аның йөзенә иң әшәке, иң авыр сүзләрне ташлады: — Егетләр, — диде ул, алгарак-чыгып.— Шамин бит (бу! Белом мин аны, кояштыр! Байтак канны эчте ул безнең... Монда да шул бүре законнарын урнаштырырга килгән! — Палундра! Төзелешләрнең берсендә, Гәрәй прораб булып эшләгән участокка, хезмәт белән төзәтү лагеремнан тоткыннарны эшкә китергәннәр иде. Шул чагында төрмәдә утырган берәү монда хәзер шофер булып эшли л ү ‘ ' кызган табага май булдылар, конторада бәләкәй ярминкә, олы базар ачылды. г — Әһә! Менә кем икән ул! - Нивуч Д ^арЗаВИ“ "ачальн|,к - м0 “ ла закон башка! КараЦГЫ төшкато Л’В«м итте. Гаоой үз .т"?- барып карал генә артык рейс та язмады. Шоферлар а1?ьТ,!ип»У ,, в0Метр Жир д3, ве₽ рын күргәч, янауга күчтеләр: Р Р’ 1 кирелеген җиңә алмаула- Күрсәтербез әле без сиңа! 41 Әмма беренче җиңү Гәрәйне тынычландырган иде инде. Ул нык ба сып, салкын кан белән генә җаваплады: о — Алайга калса, мин дә күрсәтә алам. ГРЭС җилкәсен тереләй ту нарга ирек бирмәм. Көн бүген генә түгел, эшләсәгез ашарсыз. Ьашка участокларга китәбез дип өркетмәгез. Анда да сезнең кебек филоннар- ны сагынып тормыйлар. Шоферлар яңадан дәртләп кабындылар: — Кем филон? Безме? — Эшеңне бир син, эшеңне! — Менә бусы башка мәсьәлә! Ипләп аңлашыйк: эшне бирербез. Ашыкмагыз. Иртәгәдән тәртип башкача булачак. Яңа начальник белән дипломатияне мәңгегә өзеп, шоферлар ду килеп таралыштылар. Тышта да, машиналар янында, аларның дулап, янап йөргәннәре ишетелеп торды. Бу хәлләргә шаһит булган Туркин уртага салып бер сүз әйтмәсә дә, тулаем Шаминны яклап, эченнән генә куанып утырды. Яшь начальникның дуамаллыгы үтәр, әмма каты куллы, нык хуҗа булуы әйбәт дип шатланды ул... Ул төнне конторада ут сүнмәде. Туркин төшлеккә дип алып килгән тозлы кыяр, ике пәрәмәч һәм бер чәки сөт белән тамак ялгаган Гәрәй нарядлар, документлар белән танышып утырды. Көрәшнең каты булачагын сизенә иде ул. Шуңа күрә белергә, өйрәнергә һәм нык торырга кирәк иде. Нарядларга карап кына чын хәлне күз алдына китерү бик кыен иде. Төзелешкә беренче мәртәбә аяк баскан, көрәкне дә юньләп тота белмәгән кичәге колхозчының көненә йөзәр сум акча төшерүен ничек аңлатасың? йөзәр сум! Хәтта аннан да артыграк... Нарядлар шуны күрсәтәләр. Кая куйганнар ул акчаларны алар, үз кесәләрендә калдырганнармы, әллә кәгазьләргә кул куючылар белән бүлешкәннәрме?.. Дөрес, иң төшемле, ансат эшләрне генә башкарган алар... Тик барыбер... Монда кәкре куллар үрелгәннәр булса кирәк... Эшләр менә шулай тора: бритадалдрны ныгытырга, түләүне рәткә салырга, исәп-хисапны көчәйтергә... Ирто белән баш инженер бүлмәсенә киңәшмәгә җыелдылар. Ике- шәр-өчәр кеше үзаралай сөйләшә-сөйләшә идарә бинасының икенче катына күтәрелделәр. Гәрәй ялгызы гына килде. Алай үз итеп гәпләшерлек якыннары юк иде әле аның. Кабинетка кергәч, танышларының күплегенә гаҗәпләнеп, ул үз күзләренә ышанмыйча каранып торды. Димәк, Кондаков бер аны гына чакыртмаган Куйбышевтан! Чыннан да, Зәй ГРЭСын яңа хуҗаларга тапшырганга айдан арткан бит инде. Мондагы .хуҗасызлыкны, тәртипсезлекме иске хуҗаларга гына сылтап булмый. Бер ай эчендә яңалар ни караган? Ни эшләгәннәр алар?.. Гәрәйнең башлап сүз аласы, атылып чыгып җыелганнардан сорыйсы килде:- — Ничек түзеп тордыгыз сез? Әй! Чыкмады, түзде. Чыгарга иртәрәк иде әле. Төзелешме өйрәнеп бетермәгән, кулында фактлар юк, гади күзәтүләр генә мондый эштә күпкә чыдамыйлар. 1 Кондаковныц сүзен ул өзөк-өзак кенә тыңлады... Төзелешне бу хәленнән чыгару... Эшче көчләрне туплау, ныгыту... Төрле яктан ярдәм килә... цемент... таш... такта... Эшнең сыйфаты... Тәртип... Сүзләр, сүзләр... Кабинеттан Гәрәй айнык бер фикер белән чыкты: «Көчең бапын яки югын белер өчен көрәшеп карарга кирәк!» Юк, Гәрәй Шамин алай айлар буе сөйләшеп кенә йөрмәс, ул андыйлардан түгел. Ул иң элек вагон-конторага прорабларын җыеп алды. Алар өчәү булып чыктылар. Дүртенче кеше юк, белгечләр җитми диделәр. У 42 Карап карыйк, нинди кешеләр икән... Бергә тартып барырбызмы без, әллә мәсәлдәге кебек кысла суга, аккош һавага таба өстерәрме!., һу’ арада чыннан да аккош бар икән!.. м Өчнең берсен — Адаевны Гәрәй Куйбышевтаи ук белә иде. Кайсы участокта эшләгәндәдер, алар очрашып, танышып алганнар иде. Тыйнак кына, эшлекле генә дип белә иде alibi Гәрәй. Астан ут ягып торганда авыр аяклы Туркнпны да йөгертеп булыр... Тик өченче прораб... Ошамады ул Гәрәйгә... Хатын-кыз! Иргә дә чыккан икән әле үзе җитмәсә... Быел гына төзелеш техникумын бетереп кайткан. Сүз башлаганчы тик утырмыйм, дип, ахрысы, тәрәзә кырына килеп тырнакларын чистарта... Гәрәй дустанә, якын итеп сөйләшергә уйлаган иде, Александрова- нын тырнак беләп маташуын күрел, кәефе кырылды... — Я,—-дип башлады Шамин сүзен. — Сөйләп карагыз инде... — Ни әйтик? Барын да үзегез күрдегез ич. Куйбышев түгел монда, юк... Очына чыга алмассың!—диде Адаев, нигәдер боргаланып. — Спи монда күптәнме? -- Айдан артык. — Бутаганны күрү өчен айдан артык вакыт кирәк булдымы? Гәрәйнең соңгы сүзләреннән соң Туркин да, Александрова да сагайдылар. Ярый, төпәгеи эшчеләр белән чәкәләшеп алды... Прораблар белән дә шул сукмактан тәгәриме әллә бу? • — Материаллар белән тәэмин итү бик начар! Ныклы график юк. Бөтен җирдә анархия, — дип акланды Адаев. — Ә менә мин кичә юри карап тордым: машиналар бетон китереп аудардылар, эшчеләр суган баулаган кебек акрын кыймылдыйлар. Тик утыралар. — Тик утырмыйлар алар, — дип аңлатты Туркин. — Заводтан эре ташлы бетон җибәрәләр. Безнең стандарт буенча вак ташлы булырга тиеш. Арматура күзәнәкләре вак, чыбыклар тыгыз бәйләнгән, вибраторлар көчкә сыя. Эре таш туры килде исә үткәрә алмый азапланалар. — Нигә андый бетонны кабул итәсез? — Анысын да сугыша-сугыша гына алабыз әле. — Дренажда нигә тик утырдылар? — Сварка аппараты булмады. — Нигә тапмадыгыз? — Табарсың ул Семенчуктан! — Семенчук — районның баш механигы, — дип тагын аңлатты Туркин. ... ’ аларга карап түгел, алар безгә карап ярашырга тиешләр. Шуңа гадәтләндерергә кирәк аларны... Шамин ЭЧКС бер тетрә — Александрозаиың гомерендә беренче начальнигы. Ул бу У СслӘ(1 көтте. Бүгең иртән эшкә киткәндә ире белән дә шул хакта сөйләшеп алды- ^А™Те ' 1Ме’ Ви гз КТ0Р’-Д"Де Ул.-Безгә яңа начальник килде. двде В11КТ°Р сакал кыруыннан туктап һәм «һм» дип ТКа Ярамага“ ««Прганюр! яңарышын тыңлап тел шартлаталар иде. Ниһаять, кузгалыш Зәй якларына да килеп иреште. Кама ярында зур шәһәр һәм химкомбинат салу планлаштырылды. Шул планнарның бер өлеше буларак, комбинат калдыкларын, мазутны ягып эшләүче ГРЭС төзү көн тәртибенә куелды. Зәйнең базары бер көндә күтәрелде! Тирә-як авыллардай семьяла- рысемьялары белән күченеп килә дә башладылар. Татарстанның 6 нчы төзү идарәсе ГРЭС төзелешен башлап та җибәрде... Кичәге колхозчылар бер көндә эшче булып киттеләр. Арматураны, бетонны ишеткәннәре дә булмаган агай-апалар арматурчы, бетончыларга әйләнделәр. Ат тизәген саламга катыштырып сарай-араннардан башканы сылаудан уза алмаган җиңгиләр штукатурачылар булып беттеләр. 45 Бригадирлар аңа каршы чыктылар: ■' анса, кояшта арка киптерергә калабыз! Мәҗбүри тик торуны бетон заводыннан түләтергә! Шулай иттеләр, машиналарны бордылар. Шоферлар яман сүгенеп, тиргәнеп кайтып киттеләр. Бераздан вагон-контораиың стеналарын дерелдәтеп телефон шалтырады. Тупас «кына тавыш, кем тыңлавын да сорашып тормыйча, катлы-катлы сүгенә башлады: Бетон арттымы? Тамагыгыз тукмы? Бик шәп! Тезләнеп сорасагыз да бирү бетте! Машиналарны әрле-бирле йөрткәнегез өчен өстегездән акт төзедек! Трубканы Гәрәй алган иде: Кем шулай куркытырга уйлый әле безне? Ә кем шулай курыкмаска уйлый?—диде оятсыз тавыш. — Участок .начальнигы Шям ин Мыскыллап көлгән тавыш ишетелде: — Аһа, Шамин... Шамин булсаң да, алла булсаң да, яңадан бетон сорама! Хуш, Салихов бу, Салихов! Белдеңме? Тәки сүзендә торды Салихов. Гәрәй янып-көеп бетон заводына ике тапкыр барса да, бер генә машина бетон да җибәрмәделәр. Участокка кайтып, эшчеләр күзенә күренергә оят иде. Адаев булып Адаев хак- лыга чыксын! Кондаков янына керсәң, ул җаен табар, Салихов кебек кире беткәннең койрыгын тиз борыр иде. Әмма көрәшнең беренче адымнарыннан ук үз кәйсезлегеңә печать басып баш инженер канаты астына сыенсаң, халыктан оят!.. Яхшылап та сөйләшеп карады ул Салихов белән: — Аңла, безгә резервуарны бетонлап бетерергә вакыт! Нечкә эш! Аның стеналары юка, монда ювелир булырга кирәк. Ә син ат башы чаклы ташлар төяп җибәрәсең! Салихов та чамасыз кызган иде: — Стандарт таш килсә, мин сила каймактай бетон гына җибәрер идем. Минем гаепме әллә? Ә син белер-белмәс көеңә миңа өрәсең! Вак таш килгәнне көтеп ят менә! — Вак таш кайчан килергә тиеш? — Кызыл кар яугач!.. Резервуар бетонлаучы бригада күләгәдә ял итә. Гәрәйнең җиңелүе шунда ук күзгә күренде. Бетончы кызлардан ерак та түгел балта осталары эшлиләр иде. Үзенең чибәрлеге, купшылыгы белән башкалардан аерылып торган Давыт исемле балта остасы кызларга төрле кызык хәлләр, анекдотлар сөйләп аларны көлдерде. Көлке сүзләренә нигәдер гел яңа начальникның исемен кушып җибәрә иде: _ Тамагы нечкә икән яңа начальникның! Ай-яй... Күрдегезме, күшеккән тавык хәлендә калды бит! Андый кеше гомергә шулай була ул, ашамыйча борнайланып, назланып утыра да соңыннан каткан икмәк кимереп йөри... Күрерсез әле, бил бирергә өйрәнмәгән тайларны да җигәләр!.. Бетончылар арасында да Давытны яклыйлар. — Эшли идек әле! _ Эре тащ булса ярамаганмы? Тутырып куйгач кем күрә аны! Кычкырып сөйләшүләр Гәрәй үтеп киткәндә тагың да көчәйделәр. Ул анлап тора: эшчеләр аның җиңелүенә шатланалар, тантана итәләр иде. Ни өчен? Сима ни начарлыгы тиде аның, Давыт? Бәладән Туркин коткарды. Ничек җаен тапкандыр, карт төлке шыпырт кына китте дә машина канатына басып әйләнеп тә кайтты. Берьюлы биш машина бетон китереп аудардылар. Сүнеп барган участокка җан керде, бригадирлар, уф, дип җиңел сулап алдылар. 46 Гәрәй арып, хәлдән таеп резервуар бетонлаучылар янында гына өелгән бүрәнәләр өстенә килеп утырды. Кон матур! Тизрәк күбрәк бетонлап каласы иде! Юка күлмәкләр кигән кызлар носилкалар белән күтәреп бөгелә-сыгыла бетон ташыйлар. Александрова үзе дә буялып беткән, җиңнәрен сызганып мастероклар белән арматура арасына таш төюче кызларга ярдәмләшә. Сыеклыгы агып беткәч эре-эре ташлар шәрәләнеп арада калалар, бер кисәкне аска, тиешле урынга төшерү өчен күпме вакыт әрәмгә китә. Кызык бу дөнья!.. Күңеле белән һәркем яхшылык кына тели. Салихов та, Кондаков та, менә бу кызлар да... һәммәсе эшнең шәбрәк, тибеш- рәк алга баруын телиләр. Ә үзаралай никадәр аңлашылмаучылык, хәтта дошманлык... Нигә? Кызлар мастероклар белән генә азапланалар. Нәни ломнар алып килсәләр, ансатрак ич инде! Каерып кына төшерәсең...- Аннары резервуар өстенә менеп йөрү өчен нигә бер генә трап куйганнар? Бер пар бетон күтәреп килгәндә, икенче парның буш носилка белән җиргә төшкәнен көтеп тора. Әгәр ике трап куйсаң, әйләнеп кенә йөрерләр иде. Бу Александрова шуны да күрмиме әллә? Ин уйлый ул? Башкалар кебек үк яңа начальникны сүгәме? Гәрәй чуерташларын чыкырдатып аның янына килде һәм шыпырт кына: — Әйтегез әле, сез хәзер ин турында уйлыйсыз? — Минме?— дип сорады Александрова, комачтай кызарынып. — Минемчә, сез бернәрсә дә уйламыйсыз. — Нигә? — Эшегездә яну күрмим. — Монда эш бик вак, уңайсыз... — Әбиеңнең мич башына менеп борчак чүпләү түгел, әлбәттә. Азрак баш белән дә уйларга кирәк! Нигә икенче трап куймыйсыз? Нигә ломнар алып килмисез! Әй, менә сез! Килегез әле! Балтасын тотып аларга карап торучы Давытка эндәште Гәрәй. — Нәрсә бар? — Тиз генә трап эшләп бирегез әле! Давыт, үзенә атап эндәшкәнгә кәефе ашлап, еа-к-вак атлап алар янына килде: һпч тә көтмәгәндә Александрова белән бергә эшли торган Гәүһәрия исемле бригадир сүзгә катышты: , 1 ' 1:1 L ' ,|!0Впч урынында булсам, мин дә һичшиксез шу- .. роиделәр теләсә нинди бетон җиоәрергә! Салихов ен койрыгын кысарга кирәк аның! Гәрәй ялт итеп бригадирга борылып карады: Кемяек »ыкырда^ 3<Үп аның, түзә!.. Ннгә тыпырчындың? Барыбер минем юлга төшәрсең! 1 14 н — Анысын көтмә. — Монда синең башыңны ашарлар! Шул чагында Петрны искә алырсың. Кәпрәймә, төкер! Эшне эшлим мин аны... " 4* 51 — Әйттем — бетте! Кабатлауның кирәге юк... Ничек болан булды әле? Гәрәй аны ару кешегә санап өметләнә иде... Ярын, эшчеләрнең беркадәресе Куйбышевтан килгән җитәкчеләрне яратмасын да, ди. Вакыты җиткәч, алар да аңларлар, эшләп ашарга кирәклегең төшенерләр. Алар карышса да урынында. Кырын ятып кына акча көрәгәндә яңа кешеләр килделәр дә, тәртип, норма, план дип сөйләшә башладылар. Ә Адаевка ни җитми? Нигә СУ-6 кешеләрен салуда коеп калдырган чанага утырып, алар җырын җырлый? Иптәшләр табып алган үзенә... Төн караңгы иде, Гәрәйнең уйлары да караңгы. Аяк астыннан нидер сикереп чыгып аны куркытты. Тфү, бака икән!.. Контора янында кемдер басып тора иде. Шикләнде Гәрәй. — Сезгә ни кирәк? — Шамин кирәк иде миңа. — Мин ул. — Лиза кайда? — дип сорады теге кеше. — Мин аның ире — Виктор. — Ул кайтып китте. — Кайчан? — Байтактан. Машинага утыртып үзем озатып калдым. Виктор сукрана башлады... Гәрәйнең күңеленә чын-чынлап пошамай төште... Ә Лнза бу вакытта өеннән шактый еракта елтыр күзле шофердан куркакурка гына машинада бара иде. Машина саргылт уты белән чокырлар арасыннан юл ялаштырып акрын гына алга үрмәли. Тирә-як кап-караңгы. Шофер әледән-әле Ли- зага карый да башын чайкый. Нигә чайкый ул? Нигә бик акрын кайта? Аның кыланышы Л из аның косасын китерә. — Кайда торабыз дидең әле син? — Леспромхозга борыла торган чатта. Шофер кара таплар төшкәй маңгаен җыерып нидер исәпли. — Бер карап ал инде! Мин синең атаңның кашка тәкәсен урлап суймаган! Лнза дәшмәде. Бәйләнчек ирләргә иң яхшы җавап шул! Шофер һаман тынмый: — Я, бер кара инде! Лнза түзмәде: — Тизрәк кайтуыңны бел. — Ирең көтмидер ич? Әллә кияүгә чыкмадыңмы әле? — Тел бистәсе, җитәр сиңа! «Сүгенеп җибәргәндә дә зарар юк!..» Лнза Гәрәйнең сүзләрен искә төшерде. Мондыйларны сүгенеп кенә дә игә китерә алмассың, каеш камчы белән ярырга кирәк... Лнза бер мәлгә генә шоферны, кызгылт кашлары астыннан оятсыз елтыраган төймә кебек күзләрен онытып торды. Кинәт ул үзенең иңбашында аның кулын тойды, чирканып ишеккә табарак тартылды. «Сикереп төшеп калырга!» — Тукта! — Үкермә, хәзер кайтып җитәсең! — Нигә болай озак барабыз? __ Юл әйләнгеч, турыдан канаулар казыганнар. Кинәт машина тизлеген шәбәйтте, ыжгырып бара башлады. — Туктат! — Хәзер. Ашыкма... — Туктат диләр сиңа! Сикереп төшсәң, аяксыз калырсың... Машина кинәт туктады, һәм шофер майлы күзләрен тондырыш аны кочакларга маташа башлады. 52 — Без кайда? « ™ __ Шыр җибәрмә, җүләр! Урын аулак, беркем белмәс... Ул Лизаның күкрәкләренә ябышты һәм егарга тырыша башлады. Лиза көч-хәл белән тартышып ишекне ачты һәм алар икәүләшеп җиргә тәкмәрләделәр. Шофер корбанына ябышкан карчыга кебек аннан калмый иде. Икәүләп ыңгырашып чыклы, дымлы җирдә аунадылар. Лизаның күлмәге шытырдап ертылып китте. — Җибәр, сволочь! — Җәтмәдәге балыкнымы? Таптың исәрләрне! — Мә сиңа! Мә! Яшь хатын кечкенә, саллы йодрыклары белән тегенең кан җиренә эләксә, шуны төя башлады. __ Чәбәләнмә юкка, — диде шофер мышнап. Ул алыптай авыр гәүдәсе белән кызны акрын-акрын җиргә таба кыса иде. Лиза актык көчен җыеп кармаланып аның тирләгән, шома йөзен тапты һәм көч белән тырнакларын батырды. (Гәрәйнең ачуын китергән тырнаклар шунда ярады!) Никадәр кызган булса да, ул кан җылысын тойды, шофер үкереп артка тайчанды, шул бер секунд Лизага оик җитте, ул мүкәләп сикереп торды, туфлиларын салып ыргытты, чәнечкеле үләннәр арасыннан кыр өстенә чабып кереп китте. Кондаков яныннан чыккач та, ул иң элек резервуар бетонлаучылар ' '' Сигез йөз кубометр керешле резервуар тирәсендә артык озак маташалар түгелме? Алексапдровага әйтергә кирәк: темпны арттыра төшсен. Бәлки аңа өстәмә бригада бирергәдер? — Прораб мондамы? — Бүген күренгәне юк әле. Нокы чүлмакләре! Ул контора я| , , ы һәч 1О XSeaS Ко,. Z кезаор дә шулай Тор?а, К™т7р ^Г?рТка^э& ™РЗ ** — Мин сине!.. Шофер әшәке сүзләр белән коендырып аның артыннан чаба. Менә ул иелеп җирдән бала башы зурлыгы таш алды һәм Лиза артыннан тондырды. Таш Лиза янына килеп төште һәм аның белән узышкандай янәшә тәгәрәп барды. Лиза чапты да чапты, чәнечкеле үләннәр аның балтырларын, тез башларын ертып бетерделәр. Менә арттагы мышнаган тавыш тынган кебек булды, ул тукталды һәм сулышын чак алып, буыла-буыла борылып карап торды. Тынлыкка, хәвефсезлеккә ышангач, күңелендәге гарьлеккә түзә алмыйча, җиргә капланып елап җибәрде. Тавышсыз-тынсыз, коргаксыган иреннәрен тешләп шактый елады ул. Тәне сызлады, тырналган, чит куллар тиеп әрнегән ботларыннан, тез башларыннан ал кан саркыды. Ул үкчәләре умырылып чыккан оекларын салып ташлады да еракта көчсез генә җемелдәгән утларга карап китте... Гәрәй тынычсыз төи үткәрде. Адаев та, Александрова да аның күңеленә алмашлап кереп гел тынгысызлап тордылар. Борчылулы таң атты, күңелсез көн туды. Ул <иртә 'белән Кондаков жнына кереп Адаевны үзләреннән алуны сорады. Кондаков авырлык белән генә ризалашты һәм кисәтеп куйды: — Күчерербез. Тик аның урынына кеше сорама. Үзеңә ышансаң гына... Өчәүләп ерып чыгарлык булсагыз гына. Гәрәй уйлап алды: Туркин... Александрова... Соңгысы кырыкмыш таи булса да өйрәнер! Андый чуклы кәнфитләрне генә күргәне бар Гәрәйнең... Димәк, ерып чыгарлар! — Риза! 53 Контора янында халык җыйналып тора. Ни көтәләр тагын? Уртада Лиза түгелме соң? Янында ире... Елап күз төпләре шешенеп беткән Лизиның. Мөгаен, сугышканнардыр... Гәрәй якынайгач, төркем икегә аерылды. Виктор, Лизаның ире, ал- гарак чытып, тыела алмыйча, аңа кычкырды: —• Сез монда төрмә законнарын урнаштырмагыз! — Нинди төрмә? Ни сөйлисез сез? Гәрәй-берни аңламыйча катты да калды. — Минем хатынны бандитка утыртып җибәргәнсез! — Нишләп бандит булсын ул? — Кырга алып чыгып көчли башлаган. Бандитмы ул сезнеңчә, түгелме? — Дөресме бу? Виктор һаман тыела алмыйча кычкыра -иде: — Өйрәнгәнсез! Теләгәндә алып каласыз, теләгәндә озатасыз! Җитәр! Лиза яңадан -сезнең участокка аяк та басмаячак! Александрованы шул көнне үк беренче төзелеш районына — йортлар салырга күчерделәр. Анда икенче смена бөтенләй юк иде. Гәрәй белән Туркин икәудән-икәү генә калдылар. Бу хәбәр дүртенче участокта яшен тизлеге белән таралды. Давыт гармонь кунычлы хром итеген шыгырдатып төркемнән төркемгә күчеп йөрде: — Ишеттегезме, безнең яшь әтәч теге карт төлке белән ярык тагарак янында икәүдән-икәү генә калганнар! — Аның көннәре санаулы! Берәү дә түзми бит аңа! — Теле генә бит аның... Чыннан да, алар икәү генә вагон-контораның өч аяклы өстәле тирәсендә утыралар. Тәэминат бүлегеннән хәбәр иттеләр. Шушы көннәрдә ГРЭС төзелеше бер эшелон цемент алачак. Димәк, бетон мул булачак. Моңарчы мыскаллап кына бирәләр иде, хәзер күпме телисең, шунча бирәбез дип торалар. Тагын берничә эшелон цемент юлга чыккан. Бетон заводыннан ныклы график сорыйлар. Ничек кабул итәргә -бетонны? Кем белән? Туркин Гәрәйнең тәмәке исен сөймәвен белсә дә, бертуктаусыз пыскыта. — Прораб җибәрәләрме соң? — Юк диләр... — Булганның кадерен белергә иде. Тынлык. Резервуарны тәмамлый алмыйлар дип тагын планеркада сүз булачак. Комсомоллар Шаминны ике мәртәбә газетага язып чыктылар... — Семен Михайлович, резервуарга син тотын инде. Туркин дәшми-дәшми утырды да тамагын кырып алды: _ Утыз дүртенче елларны микән, — дип башлады ул сүзен, — Урал 'вагон заводын төзегәндә булды бу хәл. Ул чагында мин бригадир идем. Бездә бер прораб бар иде. Земляшщкнй фамилияле. Хәтәр кеше иде. Героймы?—дип сорады Гәрәй, бөтенләй башка нәрсәләр уйлап утырган җиреннән. _ Быжгак, усал кеше! Чамасыз... Бәйләнмәгән чагы гел юк, көзге чебен кебек. Ике сүзнең берендә атаңны да анаңны... Авыз-борыныңа менеп кенә тора. Берәр каршы сүз әйтә күрмә! Беттең!.. «Ах, алаймы? Наряд япканда күрсәтермен әле мин -сиңа! Азу тешеңне суырып киштәгә куярмын!» Шулай дип авызыңны томалый. Шул чак безнең участокка яңа начальник җибәрделәр. Синең күк Ленинградта укып чыккан, буе да синекесыман. Академия бетергән. Дадаев... Бер көн йөри бу участок белән танышып, ике көн.,. Земляницкий кыен булса да — Нигә сөйләдегез сез моны миңа? — Болай гына... Дадаевны күптән түгел генә очраттым... Утыз җиденче елны утыртып куйган булганнар икән үзен... — Агитация булдымы инде бу сүзләр? — Болай гына... Бетон мул килә башласа, авыр булачак. Бригадирлар тәҗрибәсез. — Авыр булса нп? Бигрәк шәп! Көрәшеп карамыйча үзеңнең көчле икәнеңне белеп булмый, Семен .Михайлович! — Ничек көрәшергә бит? һәм ни өчен?.. Болары да бик мөһим. — Кем белгән аның бандит икәнен? — дип сүгенде Гәрәй. — һаман бер иманга кнләм: үзеңнән башка берәүгә дә ышанма! Үз-үзеңә таян да яши бир!.. Туркин нидер әйтергә җыенган иде, ишектән бер хатын килеп керде. — Семен Михайлович, сезнең янга килдем, — диде ул. — Ни бар, күгәрченем? — Бер-ике көнгә генә ял бирә алмассызмы икән? — Ә-ә, аны менә начальниктан, Гәрәй Гыйльмановичтан сорарга кирәк инде. Ялны ул бирә. — Әнием авырый. Авылга кайтып килермен дигән идем. Бригадир каршы түгел. Алай хаҗәт эш тә юк, ике көннән артык тормам. — Кем әле синең бригадирың? — диде тексә генә Гәрәй. — Гәүһәрия. — Син аңа әйт: белер-белмәс көйгә эш таркатып йөр.мәсен! Хаҗәт эш юк, имеш... Шушы көннәрдә бетон бирә башларга тиешләр. — Миңа бит ике көнгә генә! — Ярты көн дә юк. Баш инженер бүлмәсендә айлык эш йомгакларын тикшерү утырышы булды. Гәрәйнең исемен моңарчы да планеркаларда шактый талкыйлар иде, хәзер аны бөтенләй бетереп ташладылар. Бетон заводы, арматура цехы - кешеләре аның белән чәкәләшеп өлгергәннәр .иде инде. Утыз процент аларга очып-очыл кунарга, таларга мөмкинлек бирде. Эшчеләрнең участоктан качуы да, Л-иза белән булган күңелсез хәл. гәрчә шофер кулга алынып судка бирелсә дә, җыелышта кат-кат телгә алынды, К " Г ' 1 пР°РаИЗлзР. начальниклар 'белән низаг һәр җирдә бара Ша.мин яшьрәк, кызурак, шура кура авызлыкны катырак тартып җктүзә койрыкны бот арасына кыскан!.. Өченче көнне шартлады бу, шеше сытылып чыкты. Иске эздән сыптырта, сүгенә, акыра-бакыра! Яман! Дадаев та ишетә моны. Икенче көнне .микән, өченче көннеме, прорабларны, бригадирларны җыйды бу. «Эшчеләрдән башка дөньяда бер генә эш тә чыгарып булмый. Эшче — изге. Аның кадерен белергә кирәк. Эшчене сүгел түгел, тәмле тел белән аңлатып, яхшы күңел белән кайгыртып эшләтә белергә кирәк» дип китереп куйды бу. Земляницкийга бик каты әйтте. «Тагын бер мәртәбә эшчеләргә кычкырганыгызны ишетсәм, искәртеп тормыйм, эштән куылу турында приказны алырга килегез!» —диде. Хатын тел очын тешләде, башын бер якка кыегайтты һәм шым гына чыгып китте. Туркин шунда ук урыныннан торды, Гәрәйгә карады: — Теге гыйбрәтне нигә сөйләдең дигән идеңме? — Дигән идем. —■ Менә хәзер генә күрдем: юкка сөйләгәнмен... Тәэминатчылар иртәрәк шау-шу күтәргәннәр икән. Вәгъдә -ителгән вакыт җитте, әмма бетон килмәде әле. Урындагы вак-төяк эшләр белән айны йомгакладылар. Нарядларны япкач, Гәрәйнең чәче үрә торды. ГРЭС төзелешенең иң әһәмиятле участогы айлык планны нибарысы утыз процентка гына үтәгән иде. 55 бәргән, әмма аның төзәлергә һәм мондый алымнарны ташлап, участокны аякка бастырырга кулыннан килә дип Кондаков яклап чыкмаса, Гәрәйнең хәле үтә мөшкел иде... Кондаков аны дәртләндерергә тырышса да, җыелыштан чыкканда Шамнпның кәефе чәлпәрәмә килеп кырылган иде. Ул идарә йортыннан чыккач, тнз-тиз барып кешеләрдән аерылды да елга буена таба китте. Кич иде инде. Аның эзенә басып ук җиргә эңгер-меңгер инде. Күктә өлгергән кавын телеме төсле ай... Гекә ярлар. Гәрәй кәҗә кебек сикерә-сикерә аска, иңкүлеккә төште. Елга белән бер юнәлештә үк текә ярлы озын сырт сузылган. Сырт белән елга арасында тип-тмгез болын. Әллә печәнен чабып алганнар, әллә мал-туар йөреп кыркып бетергән, болын ялап куйган кебек шәп- шәрә. Шәрәлеге белән үзен кызгандыра иде ул. Тигезлек. Анда-санда гына кырмыска оялары караеп торалар. Елгага якын урыннарда тал әрәмәләре. Телем-телем торган тал яфраклары тутланып коела башлаган. Таллы ярлар кысасында юаш кына агып яткан елгага озак карап торды Гәрәй. Яр астыннан куркынган бер кош очып чыкты. Шулай соң, күз бәйләнгәч, үзен бимазалаганга рәнҗегән төс белән сайрап алды, мескен. Гәрәй шушы бичара кош белән үз язмышында ниндидер охшашлык тойды. Бу әрнеткеч иде. Бүген нигә ялгыз ул? Уртак эш өчен сүктеләр бит аны. Төзелештә никадәр бригадирлар, эшчеләр, прораб бар. Шуларның берәрсенә барып сыена аламы ул? Юк бит... Сөйкемсез сөяге бармы әллә Гәрәйнең? Нигә аны яратмыйлар? Куркытуын куркыта ул, нигә беркемне дә яраттыра алмый?.. Килде... Теләкләре-планнары начар идеме әллә аның? Тәртип, диде, эш җиренә җиткерелгән булсын, диде. Кем өчен? Үзе өченме? Адаевны куды. Исерекләрне алда да куачак! Участокта берүзе калса да исерекләрне тотмаячак ул... Александрова китте... Гәрәй гаебе беләнме әллә?.. Пиджак кесәсеннән чуерташлар тавыш бирделәр... Нигә бүгенге җыелышта Кондаковтан башка аны берәү дә якламады? Төзелеш районы кешеләре анык эшчеләр белән низагка керүен беләләр, хаклык өчен көрәшүен күрәләр ләбаса. Нигә япа-ялгыз калды әле ул? Кондаков? Ерактагы кояш ул... һәр яктан үзеңә әрләү сүзләре ишеткәндә ничек көрәшәсең? Ничек алга барасың?.. 8 Зәй елгасында зур сусаклагыч төзелә. Булачак диңгез дулкыннарыннан саклап .поселокның биленә .пута буалар — биек, киң дамба белән әйләндереп алалар. Дамбаның кәмәле бар инде: хәтта өстеннән Иске Зәй белән Яңа Зәй арасында автобуслар йөри. Инде тукталышлар да бар: гараж, заготзерно, управление, кибет... Автобусларда ары да, бире дә халык тулы. Иске Зәйдә колхоз базары, район оешмалары. Яна Зәйдә кибетләр әйбәт — эшчеләр тәэминаты! Яңа клуб... Автобуслар дамба өсләп алпан-тилпән килеп баралар. Анда да, монда да капланмаган канаулар, күмелмәгән чокырлар... Балчык таулары... Дамба кабыргаларына таш түшиләр, бетонлыйлар, ныгыталар. Монда бар да яңа, сәер, кызык... Автобусларда моңарчы беркайда да кондукторлар теленә кермәгән боерыклар яңгырый: 56 — Гражданнар, көнбагыш ярмагыз! Көнбагышны бөтен җирдә яралар. Кешеләр урамнарда кемгәдер ачуланга«сы-ма-н төкеренеп йөриләр. Кино беткәннән соң клубның ялтырап торган идәненнән көнбагыш кабыгын агач көрәк белән көрәп чыгаралар. Урам чатында өч-дүрт хатын-кыз сөйләшеп торса, урыннарында төнлә чирәмдә (бер оя каз кунаклаган көбек чүп өелеп кала. Автобуста барасың: бөтен кеше көнбагыш яра. Тәрәзәгә карыйсың: урамдагыларның да авызы тик тормый. Иреннәрен кыймылдаталар да ак һәм кара канатлы вак кошларны өреп чыгаралар. Нигә ян бакчаларда көнбагыш урынына күбрәк я шел чә-җимеш үстермиләр? Көз билгесе, туклык, муллык символы булып шул фәкыйрь, ярлы көнбагыш санала -икән? Мәҗлесләрдә аштан соң өстәл тутырып алма, чия, слива куймыйлар, кырыйлары кителеп беткән агач коштабакларда шул әлеге дә баягы көнбагыш килеп утыра! Монда халык муллыкка өйрәнмәгән. Яшелчә-җимешкә артык игътибар да итми. Ипекәйгә тук булсак, бик әйбәт дия йөри бирә... Гәрәй бүген автобуска утырып Иске Зәй аръягындагы аэродромга бара. Тәрәзәдән карый да кешеләр хакында уйлый... Фикерләре ихты- ярсыздан төзелешкә әйләнеп кайта... Гомердә булмаган хәлләр, гаҗәп күңелсез, әрнеткеч аәлләр 'булып бетте анда... Күптән көтелгән эшелон килеп җитте. Бу юлы телефоннан Салихов үзе шалтыратты: — Шамин, кабул итеп кенә бетер! Иртәнге ашыңа да, төшлеккә дә, кичкелегеңә дә бетон гына бирәбез! Җитмәсә, добавка сорарсың! — Бетон булганда, көненә ун тапкыр ашарга риза! — Кара... Тамагыңа тыгылмасын... Салихов шулай диде, әмма иртән дә, көндез дә адәм рәтле бетон җибәрә алмады. Заводта нидер чыгымлады, бетон болгаткычлар ватылып йөдәттеләр. Кичкә таба гына машиналар ешайды. Гәрәй шатланып кулларын уып кына йөри башлады. Дренаж системасының төньяк спускысын бетонлыйлар иде. Эш бик җитди: ГРЭСны һәм поселокны булачак диңгез суыннан саклап, алдан ук хәстәрен күрергә, катлаулы бер дренаж системасы әзерләргә кирәк иде. Бетон бер башлагач, тәмамлаганны ярата. Төне буе эшләсәләр, иртәнгә төньяк спуск әзер дигән сүз... Туркин көне буе сменада булды. Гәрәй көндез эшләсә дә, аңа төнгә дә калырга туры килә иде. Берни эшләр хәлең юк! Үзең ваткан утын, үзең як! Семен Михайлович! Нигә кайтмыйсың инде?.. Бар, ял ит. Карчыгың - сагынып беткәндер. Үзем монда күз-колак булырмын, — диде Гәрәй, күңелле генә. — Борчылып торам. — Нигә? Арымадым мин... Аны әйтмим, төнге сменага рении... алмаш-тилмәш һаман зарлана ук башлаНи хәл инде бу? Алмаш кайда5 " — Суздылар!.. — Бетон майлы бутка ашау түгел... шеп, —әйләнеп кил, булмаса... кТре енГииләрме?РККННЫ бер читкәрәк дә‘ килергә тиешле бригадалар кү- — Килеп җитәрләр... Кайт булмаса... Яхшыгамы бу, ямангамы?.. Ярты сәгать чамасы вакыт үтте. Машиналап килгәләп торалар. Көндезге смена ©шчеләое дылар: н - 57 Туркин «идер сизенә иде, ахрысы. Ул, Гәрәйгә тиз генә карап алды да, контора ягына китте. Аның плащ итәкләрен җилфердәтеп баруында өметсезлек, борчылу бар иде. Гәрәй Туркинны кая барып сугылырга 'белмичә көтте. Килә, ахры... Ашыга... Нәрсә .булды икән тагын?.. — Гәрәй Гыйльманович! Әйдәгез әле... — Нәрсә бар? — Үзегез күрерсез. Киттеләр. — Ни барын әйтсәң ярамыймы?' — Аны тел белән әйтеп булмый. Туркинның мондый кырыслыгын, борчылуын, (күргәне юк иде әле Гәрәйнең... Контора тирәсен сырып эшчеләр чүмәшкәннәр. Тәмәке пыскыталар, тактатокта (белән җир тырныйлар... йөзләр чытык, иреннәр кысылган. Шылт иткән тавыш юк, сөйләшмиләр. Нигә дәшми соң бу Туркин? Хәл шулай ук өметсезмени?.. Юк, чәчрәп китсә дә Гәрәй баш бирергә, йомшаклык күрсәтергә уйламый. Ул читтән үк кул 'болгап кычкырып җибәрде: — .Күкәй саласызмы әллә? Эшкә тотынырга вакыт! — Аларның сүзләре бар, — диде Туркин, йомшак кына, — тыңла башта! — Нинди сүз ул тагын? Эшләргә кирәк... Сөйләшергә җыелыш җыярбыз. Гәрәй барысы да ишетсеннәр дип юри катырак кычкыра иде. Менә алда утырганнарның берсе күтәрелде? — Юк инде, тәти абзый, эшең көтеп торыр! Унөч тәңкәдән нәрәт япкансың икән, үзең эшлә! Монда тинтәкләр юк... Бер кырыйда чүмәшкән өч-дүрт хатын дәррәү чәрелдәделәр: — Үзең эшлә! — Әйе... — Куйбыштан акча көрәргә килгән үзе! — Без ач утырыйкмы әллә? Эшеңнең .рәте-чираты юк икән, безнең мазамы әллә? Гәрәйнең колак очлары кура җиләк төсенә керде, йөрәге дөп-дөп тибәргә тотынды: — Ах, алаймы! — дип кулын болгап кычкырып җибәргән иде, Семен Михайлович аның терсәгеннән китереп тотты. Нык кысты, сизелерлек, авыртырлык итеп. Аларның күз карашлары кисеште. — Болай ярамый,—диде Туркин, — акыллыграк бул!.. Гәрәй, зәһәр 'генә, «үзен 'агартып караса да, күңеленең кайсы почмагы беләндер үзенең ялгышын тотып алды. Аның ачуы тыйлыкты, ул кызарынылбүртенеп тынып калды. Барысы да кычкырудан туктадылар. — Я, ни дип шаулыйсыз? — диде Гәрәй бераздан. — Акыру-бакы- руның файдасы юк. Нарядлар ябылган, тапшырылган, эш беткән. Бетмәгән булса да, сез мине җинаятькә этәрә алмыйсыз. Үз намусыма каршы килеп артыгын язмас идем. Ни эшләсәгез, шул исәпләнгән... Эшегез авыр, беләм, булдыра алсагыз, миңа ышаныгыз, мин аны җиңеләйтү юлларын эзлим. Җиңеләйтербез без аны, акча да булыр. Ләкин бер .нәрсәне аңлап китегез: теге заманнар кайтмас! Хәйлә сукмагына этәрмәгез мине. Гәрәй башта Давытны күрмәгән иде. Ул да монда икән. Көяз генә кашларын сикертеп, халык арасыннан килеп чыкты: — Алайса үзең ике меңгә якын зарплатаны нигә алдың? Нигә син дә безнеңсыман сакал сыпырып калмадың? — Аннан сезгә файда булыр идеме? 58 __ Файда булмаса да, бергә-бергә күңелләрәк инде. Башкалар Давытка каршы төштеләр: — Син аны куй... — Анысы безнең эш түгел... — Үз хәлебез хәл әле менә... Семен Михайлович та сүзгә катышып, мондый хәлнең вакытлы гына икәнлеген төшендерергә тырышты. Эшчеләр белән сүз озак кына оарды, татулашкан да кебек булганнар иде, әмма күпләр икенче сменага калмадылар. Үпкәләре артык зур булып чыкты. Контора янында ике-өч бөртек кеше янында аптырашып Гәрәй белән Туркин гына торып калдылар... Ничек күзеңне ертып көне буе эшләп талчыккан эшчеләр янына барырга хәзер? Алар бит күз талдырып икенче смена килгәнне көтәләр. Әнә, аларның бригадирлары Гәүһәрия килеп тә җиткән. Я, нигә карап торасың?.. Кыз Шамиига текәлеп торды-торды да: — Гәрәй абый... Без икенче сменага калабыз,— диде. — Нәрсә? — Икенче сменага калабыз. Кызлар риза. Туркин башын чайкады: — Ярамый, Гәүһәрия. Бригадаңда унсигез яшь тулмаганнар да бар. — Икәү. Аларны кайтарып җибәрәбез... Безнең дә ачуланасы, үпкәлисе килә... Тик без дә кайтып китсәк, участок хакында ни сөйләрләр? Моның хурлыгын кая куярсың?! Калабыз... Бетон тутырылган авыр носилкаларны күтәргәндә кызларның калак сөякләре калкып чыга... Аларны кайтарып җибәргәндә дә ярар иде. Ә машиналар һаман килеп торалар... — Кабул ит, начальник! Кызларның сабыйлыгы чыгып бет.мәгән күз карашларында җитди үпкә, әрләү тоя Гәрәй... Син начальник, инженер, төзелешләр күргән кеше. Нигә шулай күтәртеп бетон ташытасың син безгә? Без ана буласы кешеләр, буйл арыбызның зифалыгы бозыла, кулларыбыз әшәкеләнә... Син ни карыйсың, егет кеше... Җитмәсә, син безгә унар сумнан нәрәт яптың!.. Гәрәй дә, Туркин да .пиджакларын салып ыргытып «вибраторларга ябыштылар... Синең өчен калмадык, начальник, бригадирыбыз сүзен тынлап кына калдык! Бу каты сүзләрне әйткән кызның йөзен күрә алмады Гәрәй. 1\аты сүзләр әйтсәләр дә, кызлар коткардылар. - килг&ч тә: <<Мин балалар бакчасы белән эш итәргә өйрәнмәгән, бу кызыимызыиларыгызны кәнфит төрергә җибәрегез», - дип сорап ■ ГӘР п^ У ? арНЫҢ баР ьш да Гәүһәрия белсә, нәрсә әйтер иде Stop ХГ УЛДЫ ЭЛе ул бүган? хурлысын жиПрожекторлар кызларның иелгән гәүдәләрен (яктырталар. Бегон тимер улаклар буйлап аска, дренаж галлереясының стеналары ител ясалган такта олалубиаларга, шыбырдап апа. Көрәкләр авырайганнан- авырая, вибраторлар бөтен буыннарны калтыратып сызландыралар. Кызларның ак Һәм зәңгәр яулыкларына бетон чәчрәгән, тезләренә кадәр юеш үрмәләгән. Төн урталарында вак кына яңгыр сибәли башлады суы катнаш аккан тирен сөртеп, күккә карады: — Көз, Гәрәй Гыйльманович! Туркин, яңгыр — Көз... Соңгы машиналар. Гәүһәрия Шаминныц аяк өстендә чак торганын сизеп, аның янына килде: Кайтыгыз инде, Гәрәй абый! Монда ике-өч машина әйбер калды, үзебез дә тәмамларбыз. Гәрәй пц элек Туркинны кайтарып җибәрде. Гәүһәриянең кат-кат соравы тәэсир иттеме, үзе дә ‘кайтырга риза 'булды, саубуллашып төн караңгылыгына кереп югалды. Ләкин үкенечкә булган аның китүе!.. Яңгыр көчәйгән, инде эшне бетердек дигәндә генә, тагын ике машина бетон китергәннәр. Аны кая куясың? Кызлар бетонны ашык-пошык кына опалубкага тутырганнар да, тыгызламыйча-нитмичә, өстән көрәкләр белән шомартып кайтып киткәннәр... — Бик арыган идек, Гәрәй Гыйльманович, — дип акланды соңыннан Гәүһәрия. Опалубка такталарың салдырып алгач бетон арасыннан куш йодрык хәтле йомры тишекләр, вак кабырчыклар килеп чыкты. Иртәнге планеркаларда татын Шаминныц'исеме ямьсезләнеп калкып чыкты: — Шамин объектында тәртип юк! — Дүртенче участокта брак... Шундый болгавыр, буталчык көннәрдә аның үзенә Казанга чыгып китәргә туры килде, Җыелышта аны өлкә профсоюз конференциясенә делегат итеп сайлаганнар иде. Кемнәрдер, Шаминны белүчеләр: — Эшчеләр интересың сата торган Шаминны вәкил итеп җибәрмибез! — дип кычкырсалар да, аның кандидатурасы үтте. Эшне Туркинга тапшырып торырга туры килде. Саубуллашканда сүз кыска булды: — Караштыр инде, Семен Михайлович... Минем башта бер фикер бар иде... Хәзергә бетон бирсәләр дә алмый торыгыз. Эш чуалмасын!.. — Сынатмаска тырышырбыз, — диде Туркин, кинәт күңелсезләнеп. Казанга китүенә бер уңайдан пошынса да, икенче җәһәттән сөенә иде Гәрәй. «Бер дә әллә кемне җибәрмәделәр әле. Гәрәй Шаминны делегат иттеләр!» дип эчтән генә горурлана иде ул. (Дәвамы ба