ТУКАЙ ТУРЫНДА

беләсезме, дуслар, — диде Ильич, тавышын күтәрә төшеп,— әйдәгез, хәзерге заман өчен кирәкле нәрсәләр турында сөйләшик... Ләкин аның тирәсендәгеләр тукталмадылар, һәм кемдер шулай ук Казан университетында укыган Лев Толстойны искә алды. Ильич бөтенләй яшь егетләрчә, җәһәт кенә: — Алай булгач, әйдәгез, Казанның данлы пекарен дә искә алыйк!— дип өстәде. — Әйе, әйе, Горький! — дип кычкырды делегатлардан берәү. — Менә, менә!—диде Ильич.— Сүз уңаенда әйтегез әле, безнең татар әдәбияты белән эш ничек тора? Әлеге... ни атлы соң... Мулла улы... Пушкин, Лермонтов әсәрләрен үз туган теленә тәрҗемә иткән... Габдулла, Габдулла... Мин: — Тукаев!—дип әйтеп куйдым. — Шагыйрьнең эшен лаеклы дәвам иттерүчеләр бармы соң?.. Мин, кечкенә куен дәфтәре белән карандашны кесәмә яшерә-яшерә, берничә яшь татар язучыларының исемен әйттем. — Димәк, базда дары бетмәгән әле! — диде Ильич, елмаеп. ВЛ. БАХМЕТЬЕВ. гетчеләр художникларның бугазыннан тоталар!»—дип зарланасыз. Кадерле С. Н., бу бит һәрвакыт шулай булды. Бу дөнья художниклар өчен түгел, анда һәрвакыт аларга кысынкы һәм уңайсыз булды — шуңа күрә алар- ның роле мактаулырак та, батыр- рак та. Ачлыктан һәм чехоткадан үлгәндә, Казан татарларыннан бер шагыйрь: «Очты дөнья читлегеннән тарсынып күңелем кошы!» дип бик шәп әйткән. «Очты» сүзенең кабатлануында I I А. М. Горький ул шигырьнең рус теленә тәрҗемәсендә «очты» сүзен кабатлауны күздә тота. Оригиналда ул сүз кабатланмый. мин шатлык ишетәм. Әмма мин үзем яшәү шатлыгын, әлбәттә, артыграк күрәм, гаҗәп кызык ул яшәү! А. М. Горькийныц С. Н. Сергеев-Ценскнйга язган хатыннан 15. VII. 1927. Ә Ү uidHiUjai 10 укай гүзәл кеше иде. 1905 елдан соң, реакция вакытлыча өстенлек алгач, пантюркизм, панисламизм баш күтәргәч, татарларны Төркиягә күчеп китәргә чакырулар башлангач, Тукай «Китмибез!» дигән шигырен язды. Ул Төркияне — талаучылар һәм мәңгелек аһ-зар иле дип атады, ә Россия турында болан язды: Монда тудык, монда үстек, мондадыр безнең әҗәл; Бәйләмеш бу җиргә безне тәңребез (гыйззе вә җәл). Иң бөек максат безем: —хөр мәмләкәт, хөр Русия! Гиз генә кузгалмыйбыз без, и гөруһе ру сияһ! Тукай, халыклар дуслыгы идеясен күтәреп, үзенең «Халык өметләре» исемле шигырендә болай дип язды: Рус җирендә без әсәрле, эзле без, Тарихында бер дә тапсыз көзге без. Рус белән тормыш кичердек сайрашып, Тел, лөгать, гадәт вә ахлак алмашып... һич бетәрме тарихи бу бергәлек? — Без туган бер җепкә бергә, теркәлеп. Пантюркистлар төрек теленә күчү лозунгысын күтәргәч, Тукай бу тел ндый әдәбиятның үткәндәге бай мираска нигезләнмәгән булуы мөмкин түгел. Моннан егерме ел элек миңа Кави Нәҗми шушы гасырның башында, царизм золымы астында иҗат, иткән классик шагыйрь Габдулла Тукай турында сөйләде. Тукай үзенең бер шигырендә болай ди: Килде тоткынлык, түбәнләнде уемның куллары; Хөр заман ак кул белән күкләрдә йолдыз чүпләдем. ...Ул — түгел күнлем эшеннән, тик ялан кулның эше, Кызмагыз бик, чыкса мәйданга басылып чүпләрем. Әнә шундый кырыс башлангыч, Тукай һәм Мәҗит Гафури поэзиясе, татар халкы өчен кабул ителә торган тел түгел икәнен бик кискен әйтеп чыкты. Төрек шагыйрьләренең ул һич ничек тә үрнәк була ал- маслыгын әйтте, чөнки төрек шагыйрьләренең бөтен эшләре солтаннарны һәм аларның кәнизәкләрен мактап җырлаудан гыйбарәт, диде. Пушкин һәм Лермонтовлары булган дәүләттә моның һич тә ки- лешмәгәнлеген әйтте. Тукай Россиядә ниләр барлыгын бик яхшы аңлый иде. II Сүз Г. Ибраһимовның 1914 елда патша цензурасы тарафыннан конфисковать ителгән «Безнең көннәр» романы турында Тукай болай язды: «Безнең милләт тә, башка милләтләрдәге кеби, хамисез, мәлҗәэсез, фәкыйрь вә эшче халыкның файдаларына тырышучы, биш фәкыйрь, кешене бер бай этенә алыштырыр вакытлар үткәнлеген аңлаучы вә аңлатучы егетләргә мохтаҗ. Безнең милләт тә Пушкиннарга, ...Лев Толстойларга, Лермонтовларга мохтаҗ. Кыскасы гына, безнең милләт тә башка милләтләрнең тәрәккыйләренә /: сәбәп булган чын мөхәррирләргә,/рәсам- нарга... яңа-яңа милли шигыәьләргә, музыкаларга вә гайреләргө .мохтаҗ». А. Ф^ДЕЕЕ. Галимҗан Ибраһимовның типографиядә конфисковать ителгән II романнары Татарстан республикасы совет язучыларына юл хәзерләде. Күренә ки, Горький аларга ташламалар ясамаган, һәм бу очракта өлкән туган киңәшләре — күпне күргән һәм иҗат өчен авыр шартларны— Тукай һәм Ибраһимов кичергән шартларны үзе татыган һәм үзе ул шартларга каршы көрәшкән рус язучысының киңәшләре милли әдәбият үсешенә никадәр зур этәргеч була. ЛУИ АРАГОН.