ТОРМЫШ СУЛЫШЫ

13 Ләбибә Ихсанова, Нияз, Татарстан китап нәшрияты, 1959 ел. лассларга, хезмәт бүлмәләренә, пионер почмакларына зур тормыш сулышы керә. Укыту-тәрбия эшләре, көннән-көн тыгызрак рәвештә, хезмәт белән кушыла. Әйе, мәктәп тормышка атлый. Максат ачык: яшь буынны коммунистик төзелештә актив катнашырга сәләтле кеше итеп тәрбияләргә кирәк. Ул — табигать, техника, җәмгыять турындагы фәнни белемнәрне тирәитен үзләштергән, алган белемнәрен оста файдалана белүче, халыкка, партиягә чын күңелдән бирелгән кеше булырга тиеш. Язучыларыбыз да бу әһәмиятле мәсьәләдән читтә тормыйлар. Яшь буынны хезмәт күнекмәләренә өйрәтү, аны хезмәттә тәрбияләү кебек тормыш күтәргән мәсьәләләр татар совет әдәбиятында да теге я бу дәрәҗәдә әледән-әле чагылып килә. Ләбибә Ихсанованың «Нияз» 13 повесте әнә шул темага багышланган. Укучының хәтерендә булса кирәк, Ләбибә Ихсанова иҗатындагы бу тема белән без беренче мәртәбә авторның «Якты уйлар» җыентыгында ук очрашкан идек. Дөрес, анда балаларның җәмгыять өчен файдалы эшләрдә катнашуы эпизодик күренеш төсендә генә сурәтләнә. Язучының әлеге повестенда исә хезмәт темасы төп урынны тота. Әсәрнең образлар, сурәтләү чаралары аркылы әйтә торган идея эчтәлеге шул: иҗтимагый файдалы эшләр балаларда күмәклек, бердәмлек рухын .кабыза, батырлык, кыюлык сыйфатларын тәрбияли. Бу хакыйкать укучы тарафыннан ничек кабул ителә соң? Акыл белән генәме, әллә йөрәк тә, хисләр дә катнашамы? Моңа җавап бирү өчен, повестьның образларына, сурәтләү чараларына күз салыйк. Нияз — әсәрдәге төп образларның берсе. Кем ул, нинди холыклы малай ул? Җыеп әйткәндә, Нияз — һәр җирдә уенның башында йөрер 132 гә ярата торган, кемнең дә булса үзеннән өстен чыгуына көнләшә торган малай. Шук малай, җор малай. Тагын да аңарда мин-минлек чире, үзсүзлелек, һавалану, ялын- дыручанлык бар. Нинди дә булса эштә, уенда Нияз баш түгел икән, әлеге сыйфатлар шунда ук калкып чыгалар һәм Нияз белән иптәшләре арасында кичекмәстән конфликт туа. «Юк инде, ага-эне. Моңа хәтле Нияз сиңа буйсынмый иде бит әле, буйсынмый иде. Син командир булсаң. Нияз командир. Син капитан булсаң, Нияз капитан иде. Ә хәзер Шамил председатель булсын да, Нияз бригадир гына, имеш. Хурланып үләрсең!» (10 бит). Әлбәттә, бу—омтылышлар, идеаллар каршылыгы түгел. Чөнки Нияз иптәшләре ниятләгән эшләргә гомумән каршы төшми. Киресенчә, алар- да катнашырга ул атлыгып тора. Ләкин әлеге омтылышны тормышка ашыру өчен бер шарт кирәк: Нияз баш булсын! Алай түгел икән, ул инде үз ихтыярында: « — Кукурузны үзең үстер! Председатель дигәч тә, әллә кем булма әле, яме! Мин мәктәп бакчасына бармыйм. Менә шул» (10 бит). Димәк, Нияз белән коллектив арасындагы низаг — ул характерлар конфликты. Бу — балалар табигате өчен хас күренеш. Л. Ихсанова бу хакыйкатьне дөрес сиземләп эш иткән. Чыннан да, коллектив ниятләгән хезмәткә атлыгып торуына да карамастан, Нияз, үзе теләгәнчә эш итә алмаганы өчен генә, иптәшләреннән аерыла, читкә китә. Әлбәттә, моннан әлеге конфликтның иҗтимагый әһәмияте юк икән дигән нәтиҗә чыгарырга ярамый. Әсәрдә бу конфликт шактый ышандырырлык нигезләнгән һәм шактый үзенчәлекле хәл ителгән дә. Гадәттә бала тәрбияләүгә багышланган күпчелек әсәрләрдә тәртипсез бала вакыйгалар соңыннан, кагыйдә буларак, акылга утыра, төзәлә. Л. Ихсанова мондый юлдан китмәгән. Без Ниязның повесть ахырында бик тиз генә үзенең тискәре сыйфатларыннан арынуын күрмибез. Нәни юлдашлары белән сәяхәткә киткәч, Нияз урманда адаша, ашамлыксыз кала. Дөрес, сәяхәтнең кызыктырып алдарлык романтикасы бар. Ләкин үз белдегеңә генә таянганда, бу романтиканың гомере кыска. Адашып киткәч, Нияз моны үз өстендә татый. «Әллә туңудан, әллә куркудан дердер калтыранган Илдус белән Рафаилгә Нияз пинжәк белән күлмәген салып бирде дә агач кәүсәсенә сөялеп уйга калды. Уйлары белән бик тиз генә авылга кайтып җитте, бере артыннан бере тәгәрәп төшкән яңгыр тамчыларын җылы өйдән тәрәзә аша карап тора башлады. Ипигә май ягып әнисе ясап биргән чәйне эчеп алды. Иптәшләре янына йөгереп барып җитте. Ләкин хыял гына иде шул болар... Анын бер ноктага төбәлгән күзләреннән бите буйлап аккан яңгыр тамчысына кушылып ачы яшьләре тәгәри» (70 бит). Биредән чыга торган нәтиҗә шул' баш-баштаклык, күпчелек фикеренә буйсынмау менә нинди аянычлы хәлләргә китерергә мөмкин икән Моннан соң Нияз үзен ничек тотар? Билгеле, Нияз -коллективка кайтырга мәҗбүр. Анда — дуслар, анда — хезмәт. Алар тәэсирендә инде акрынлап ул тискәре сыйфатларыннан арыныр. Конфликтны болай чишүнең өстенлеге шунда: тормыш катлаулылыгы тадиләштерелми, тәрбия мәсьәләләре ясалма чишелми. Әлбәттә, конфликтны дөрес чишү берүзе генә әле тулы канлы образлар тудыруны хәл итми. Башка чаралар белән беррәттән, биредә тагын сюжетның да роле зур. Әйтергә кирәк, Л. Ихсанова сюжет ситуацияләрен җанлы итеп, кызыксынып укырлык итеп оештырган. «Бөтенебез дә барып булмый инде. Газетада өч кеше генә барган дип язалар бит» (14 бит). Күрәсез, бу — үрнәккә тайпылышсыз иярергә тырышу, балаларча уй йөртү инде. Шул ук вакытта ситуациядән балаларның холыкларын да ачык сиземләргә була. « — Минемчә, малайлар гына барсын, кызлар куркалар алар. 133 Ниязның сүзенә Фатыйма черелдәп каршы төште: — Курыкмый гына торсын әле, яме! Син үзең куркасың! — Минме, мин куркаммы? Кайчан курыктым? Таптырырмын тагы!..» (14—15 битләр). Бу юллардан Ниязны, аның холкын күз алдына китерүе читен түгел. Беренче репликаны ишетү белән, без инде каршыбызда өстенлеккә дәгъва итүче, барыннан да элек үзен күрсәтергә омтылучы малай торганын ачык тоябыз. Л. Ихсанова балалар табигатен, аларның холыкларын, уй-фикерлә- рен шактый яхшы белә. Аның нәни каһарманнары теләсә нинди вакыйгалар эчендә дә үзләренең балалыкларын югалтмыйлар, җитди кешегә әверелмиләр. Бу хакыйкать бигрәк тә Нияз образына карата дөрес. «Кичә шулай чакырып китерде дә Рафаилнең сәдәбен тотып алды. Үзеңә кирәкме, ди. Кирәк, ди Рафаил. «Мә, алай булгач», — диде дә Нияз, Рафаилнең сәдәбен, йолкып алып, кулына тоттырды. Аннан Илдусныкына барып тотынды. Кирәкме, ди. Илдус, акыллырак булырга тырышып, кирәк түгел, дип җавап бирде. Ә Нияз аның да сәдәбен өзеп алды да әллә кая — үләннәр арасына атып бәрде. Кирәк булмагач нигә йөртәсең аны, — ди» (41 бит). Менә шулай Нияз. Я ул — шук, я ул — һавалы, үзсүзле, баш булырга дәгъвә итүче. Ләкин һәр вакытта да Нияз — малай. Язучының сюжет ситуацияләре бала табигатенә тәңгәл килеп торалар. Өстәвенә, язучының башка сурәтләү чаралары да образның конкретлылыгына, характерның үзенчәлегенә үз өлешләрен кертәләр. Шундый чараларның берсе — геройның сөйләм теле. «— Әллә син сәяхәткә бакча башына гына чыгалар дип белдеңме? Чын сәяхәтчеләргә чүп кенә әле бу. Аюлар, бүреләр мыжлап торган урманда йөриләр алар, беләсең килсә. Әйлә, нигә хәзердән үк елап торган кешеләрне алырга соң, ба- тыррак малайлар да бетмәгән лә миңа! — Кем елый әле? — Кар базына мин берүзем тө- шәм, — дип мактанды Илдус. — Ә мин караңгыда морҗа ябарга чормага да менә алам, — дип өстәде аңа Рафаил» (42—43 битләр). Биредә язучы геройларны индивидуальләштерү өчен сөйләмгә үзенчәлекле сүзләр китермәгән. Ул бары тик балаларга хас уй йөртү ысулын тотып алган. Нәтиҗәдә без аларны берберләреннән аера алабыз, хәтта Илдус белән Рафаилнең Нияздан кече булуларын да күреп торабыз. Әсәрдә язучының эстетик идеалын гәүдәләндерүче образлар да шактый тулы, җылы, ышандырырлык сурәтләнгәннәр. Алардан бигрәк тә игътибарга лаеклысы — Шамил. Акыллы, сабыр холыклы бу малай иптәшләренең күмәк ихтыярын уңай максатка юнәлтүче, оештыручы булып тора. Күмәклек, бердәмлек рухы, кыюлык, башлап йөрүчәнлек сыйфатлары балаларга каян килгән соң? Чыганак — хезмәт. Балаларда әлеге сыйфатларны файдалы хезмәт тәрбияли. Ул Ниязга да коллективта үзенә урын табарга, төзәлергә ярдәм итәчәк. Әгәр язучы хезмәт темасын тагын да тирәнрәк ачса, бу ышанычның көче икеләтә тәэсирлерәк булыр иде. Кызганычка каршы, хезмәт темасы әсәрдә тиешле тулылыгы белән алынмаган. Автор теманы балаларны хезмәт күнекмәләренә өйрәтү өстендә генә чишә. Бу — алынган проблемаларны тарайту, кысу дигән сүз. Чыннан да, әйтик, Шамил печән чабарга өйрәнде, ди. Өйрәнү барышында әлеге эш баланы, шөбһәсез, кызыктыра. Шулай ук коралны ихтыярга буйсындыруга ирешү дә балада зур канәгатьләнү хисен уята. Ләкин баланың акыл эшчәнлеге даими хәрәкәттә, агышта. Ул үзенә яңадан-яңа азык сорый. Эшне өйрәнү барышында бу акылга азык җитәрлек иде. Ниһаять, менә өйрәнү тәмам. Корал ихтыярга буйсындырылган, элек акыл катнашуын сораган хезмәт хәрәкәтләре хәзер күнекмәгә әйләнгәннәр. Моннан соң инде акылга эш юк. Нәтиҗәдә кы- 134 зыксыну— бала өчен төп этәргеч көч — бетә, югала. Шуна күрә дә хезмәтне үзләштерү мәсьәләсе, күнекмәләр алу юнәлешендә генә түгел, бәлки тикшеренү, тәҗрибә яоау, ия\ат итү элементларын да эченә алырга тиеш. Бары тик соңгы сыйфатларга ия булганда гына, хезмәт укыту, тәрбия максатларына тулы җавап бирергә һәм балаларда хезмәткә карата даими кызыксыну уятырга мөмкин. Л. Ихсанова мәсьәләнең бу ягына игътибар итмәгән, «Якты уйлар» җыентыгында салынган эздән — иске эздән киткән һәм, шулай итеп, әсәренең иҗтимагый әһәмиятен шактый киметкән. Бу кимчелекнең зыяны әсәрнең сурәтләү тукымасында да үзен сиздереп тора. Мәсәлән, балаларның печән чабуда катнашуларын язучы чын мәгънәсендә кызыктырырлык итеп сурәтли алмаган. Моның өчен кирЬкле буяуларны, маҗараларны тапмаган. Повестьның ул битләре шактый коры чыкканнар. Сүз уңаенда шуны да әйтергә кирәк: образларның, бигрәк тә язучының эстетик идеалын гәүдәләндерүче геройларның эчке дөньялары җитәрлек бай түгел. Шулай ук ил тормышындагы зур вакыйгаларның яңгырашын да без китапта ишетмибез. Гаҗәп. Бөтен дөньяны таңга калдырган җир иярченнәре Шамил кебек малайларда бернинди эз дә калдырмадымыни? Юк, ышанасы килми. Нәкъ менә шушындый детальләр дә әсәрне олы тормыш сулышына аваздаш итәргә булышалар түгелме соң? Ниһаять, менә тагын бер мәсьәлә. Мәгълүм ки, геройларның тышкы кыяфәтен, рәсемен сурәтләү — типиклаштыруның бер чарасы. Ул образны конкретлаштыра, аңа индивидуаль сыйфат бирә. Әйтергә кирәк, Л. Ихсанованың сәләте бу өлкәдә һаман бер урында таптана/«... төймә шикелле... борынлы...» Язучының «Якты уйлар» җыентыгында геройдан геройга тагылып йөртелгән менә бу сүзләр яңа повестька да күчеп өлгергән: «... төймә күк борынына...» (7 бит). Баланың тышкы кыяфәтеннән язучы һәрвакыт борынын гына күрә, анда да «төймә» шикеллесен генә. Алай булмаганда 14 Кави Латыйпов, Солдат эзләре, Татарстан китап нәшрияты, I960. инде тышкы кыяфәт бөтенләй сыйланмый, әйтерсең, борыннан башка игътибарга лаеклы һич ни юк. Әсәрнең сүзлек тукымасы да бик нык төзәтүгә мохтаҗ әле. Дөрес, бу өлкәдә язучының уңышлары юк түгел. Ул сүзләрнең сурәтләү мөмкинлекләрен яхшы сиземли һәм а ларның бизәкләреннән уңышлы файдалана. Ләкин шунысы начар, Л. Ихсанова телебезнең байлыгын эшкә кушу буенча җитәрлек тырышлык күрсәтми. Әйтик, берәрсен мактарга кирәк икән, ул һәрвакыт бердән-бер сүзгә мөрәҗәгать итә — «молодец». Телебездә аны гына бирерлек чара юкмыни соң? Татар халкының сүз хәзинәсендә халкыбызның зирәклеген күрсәтүче тәгъбирләр, мәкальләр, әйтемнәр күп бит. Ә Л. Ихсанова алардан соң дәрәҗәдә аз файдалана. «Нияз» повестенда мондый характердагы кимчелекләр шактый күп очрый. Ләкин, тулаем алганда, бу повесть Л. Ихсанова иҗатында яңа һәм уңышлы адым. Авторның геройлары бүгенге тормышның алгы сызыгында барал-ар. Алар хезмәт яраталар, файдалы хезмәт аларны дус иткән. Алда — яңа бурычлар, зур тормышыбызны, якты киләчәгебезне тулы һәм камиль чагылдыру.ТОРМЫШ СУЛЫШЫ 13 Ләбибә Ихсанова, Нияз, Татарстан китап нәшрияты, 1959 ел. лассларга, хезмәт бүлмәләренә, пионер почмакларына зур тормыш сулышы керә. Укыту-тәрбия эшләре, көннән-көн тыгызрак рәвештә, хезмәт белән кушыла. Әйе, мәктәп тормышка атлый. Максат ачык: яшь буынны коммунистик төзелештә актив катнашырга сәләтле кеше итеп тәрбияләргә кирәк. Ул — табигать, техника, җәмгыять турындагы фәнни белемнәрне тирәитен үзләштергән, алган белемнәрен оста файдалана белүче, халыкка, партиягә чын күңелдән бирелгән кеше булырга тиеш. Язучыларыбыз да бу әһәмиятле мәсьәләдән читтә тормыйлар. Яшь буынны хезмәт күнекмәләренә өйрәтү, аны хезмәттә тәрбияләү кебек тормыш күтәргән мәсьәләләр татар совет әдәбиятында да теге я бу дәрәҗәдә әледән-әле чагылып килә. Ләбибә Ихсанованың «Нияз» 13 повесте әнә шул темага багышланган. Укучының хәтерендә булса кирәк, Ләбибә Ихсанова иҗатындагы бу тема белән без беренче мәртәбә авторның «Якты уйлар» җыентыгында ук очрашкан идек. Дөрес, анда балаларның җәмгыять өчен файдалы эшләрдә катнашуы эпизодик күренеш төсендә генә сурәтләнә. Язучының әлеге повестенда исә хезмәт темасы төп урынны тота. Әсәрнең образлар, сурәтләү чаралары аркылы әйтә торган идея эчтәлеге шул: иҗтимагый файдалы эшләр балаларда күмәклек, бердәмлек рухын .кабыза, батырлык, кыюлык сыйфатларын тәрбияли. Бу хакыйкать укучы тарафыннан ничек кабул ителә соң? Акыл белән генәме, әллә йөрәк тә, хисләр дә катнашамы? Моңа җавап бирү өчен, повестьның образларына, сурәтләү чараларына күз салыйк. Нияз — әсәрдәге төп образларның берсе. Кем ул, нинди холыклы малай ул? Җыеп әйткәндә, Нияз — һәр җирдә уенның башында йөрер 132 гә ярата торган, кемнең дә булса үзеннән өстен чыгуына көнләшә торган малай. Шук малай, җор малай. Тагын да аңарда мин-минлек чире, үзсүзлелек, һавалану, ялын- дыручанлык бар. Нинди дә булса эштә, уенда Нияз баш түгел икән, әлеге сыйфатлар шунда ук калкып чыгалар һәм Нияз белән иптәшләре арасында кичекмәстән конфликт туа. «Юк инде, ага-эне. Моңа хәтле Нияз сиңа буйсынмый иде бит әле, буйсынмый иде. Син командир булсаң. Нияз командир. Син капитан булсаң, Нияз капитан иде. Ә хәзер Шамил председатель булсын да, Нияз бригадир гына, имеш. Хурланып үләрсең!» (10 бит). Әлбәттә, бу—омтылышлар, идеаллар каршылыгы түгел. Чөнки Нияз иптәшләре ниятләгән эшләргә гомумән каршы төшми. Киресенчә, алар- да катнашырга ул атлыгып тора. Ләкин әлеге омтылышны тормышка ашыру өчен бер шарт кирәк: Нияз баш булсын! Алай түгел икән, ул инде үз ихтыярында: « — Кукурузны үзең үстер! Председатель дигәч тә, әллә кем булма әле, яме! Мин мәктәп бакчасына бармыйм. Менә шул» (10 бит). Димәк, Нияз белән коллектив арасындагы низаг — ул характерлар конфликты. Бу — балалар табигате өчен хас күренеш. Л. Ихсанова бу хакыйкатьне дөрес сиземләп эш иткән. Чыннан да, коллектив ниятләгән хезмәткә атлыгып торуына да карамастан, Нияз, үзе теләгәнчә эш итә алмаганы өчен генә, иптәшләреннән аерыла, читкә китә. Әлбәттә, моннан әлеге конфликтның иҗтимагый әһәмияте юк икән дигән нәтиҗә чыгарырга ярамый. Әсәрдә бу конфликт шактый ышандырырлык нигезләнгән һәм шактый үзенчәлекле хәл ителгән дә. Гадәттә бала тәрбияләүгә багышланган күпчелек әсәрләрдә тәртипсез бала вакыйгалар соңыннан, кагыйдә буларак, акылга утыра, төзәлә. Л. Ихсанова мондый юлдан китмәгән. Без Ниязның повесть ахырында бик тиз генә үзенең тискәре сыйфатларыннан арынуын күрмибез. Нәни юлдашлары белән сәяхәткә киткәч, Нияз урманда адаша, ашамлыксыз кала. Дөрес, сәяхәтнең кызыктырып алдарлык романтикасы бар. Ләкин үз белдегеңә генә таянганда, бу романтиканың гомере кыска. Адашып киткәч, Нияз моны үз өстендә татый. «Әллә туңудан, әллә куркудан дердер калтыранган Илдус белән Рафаилгә Нияз пинжәк белән күлмәген салып бирде дә агач кәүсәсенә сөялеп уйга калды. Уйлары белән бик тиз генә авылга кайтып җитте, бере артыннан бере тәгәрәп төшкән яңгыр тамчыларын җылы өйдән тәрәзә аша карап тора башлады. Ипигә май ягып әнисе ясап биргән чәйне эчеп алды. Иптәшләре янына йөгереп барып җитте. Ләкин хыял гына иде шул болар... Анын бер ноктага төбәлгән күзләреннән бите буйлап аккан яңгыр тамчысына кушылып ачы яшьләре тәгәри» (70 бит). Биредән чыга торган нәтиҗә шул' баш-баштаклык, күпчелек фикеренә буйсынмау менә нинди аянычлы хәлләргә китерергә мөмкин икән Моннан соң Нияз үзен ничек тотар? Билгеле, Нияз -коллективка кайтырга мәҗбүр. Анда — дуслар, анда — хезмәт. Алар тәэсирендә инде акрынлап ул тискәре сыйфатларыннан арыныр. Конфликтны болай чишүнең өстенлеге шунда: тормыш катлаулылыгы тадиләштерелми, тәрбия мәсьәләләре ясалма чишелми. Әлбәттә, конфликтны дөрес чишү берүзе генә әле тулы канлы образлар тудыруны хәл итми. Башка чаралар белән беррәттән, биредә тагын сюжетның да роле зур. Әйтергә кирәк, Л. Ихсанова сюжет ситуацияләрен җанлы итеп, кызыксынып укырлык итеп оештырган. «Бөтенебез дә барып булмый инде. Газетада өч кеше генә барган дип язалар бит» (14 бит). Күрәсез, бу — үрнәккә тайпылышсыз иярергә тырышу, балаларча уй йөртү инде. Шул ук вакытта ситуациядән балаларның холыкларын да ачык сиземләргә була. « — Минемчә, малайлар гына барсын, кызлар куркалар алар. 133 Ниязның сүзенә Фатыйма черелдәп каршы төште: — Курыкмый гына торсын әле, яме! Син үзең куркасың! — Минме, мин куркаммы? Кайчан курыктым? Таптырырмын тагы!..» (14—15 битләр). Бу юллардан Ниязны, аның холкын күз алдына китерүе читен түгел. Беренче репликаны ишетү белән, без инде каршыбызда өстенлеккә дәгъва итүче, барыннан да элек үзен күрсәтергә омтылучы малай торганын ачык тоябыз. Л. Ихсанова балалар табигатен, аларның холыкларын, уй-фикерлә- рен шактый яхшы белә. Аның нәни каһарманнары теләсә нинди вакыйгалар эчендә дә үзләренең балалыкларын югалтмыйлар, җитди кешегә әверелмиләр. Бу хакыйкать бигрәк тә Нияз образына карата дөрес. «Кичә шулай чакырып китерде дә Рафаилнең сәдәбен тотып алды. Үзеңә кирәкме, ди. Кирәк, ди Рафаил. «Мә, алай булгач», — диде дә Нияз, Рафаилнең сәдәбен, йолкып алып, кулына тоттырды. Аннан Илдусныкына барып тотынды. Кирәкме, ди. Илдус, акыллырак булырга тырышып, кирәк түгел, дип җавап бирде. Ә Нияз аның да сәдәбен өзеп алды да әллә кая — үләннәр арасына атып бәрде. Кирәк булмагач нигә йөртәсең аны, — ди» (41 бит). Менә шулай Нияз. Я ул — шук, я ул — һавалы, үзсүзле, баш булырга дәгъвә итүче. Ләкин һәр вакытта да Нияз — малай. Язучының сюжет ситуацияләре бала табигатенә тәңгәл килеп торалар. Өстәвенә, язучының башка сурәтләү чаралары да образның конкретлылыгына, характерның үзенчәлегенә үз өлешләрен кертәләр. Шундый чараларның берсе — геройның сөйләм теле. «— Әллә син сәяхәткә бакча башына гына чыгалар дип белдеңме? Чын сәяхәтчеләргә чүп кенә әле бу. Аюлар, бүреләр мыжлап торган урманда йөриләр алар, беләсең килсә. Әйлә, нигә хәзердән үк елап торган кешеләрне алырга соң, ба- тыррак малайлар да бетмәгән лә миңа! — Кем елый әле? — Кар базына мин берүзем тө- шәм, — дип мактанды Илдус. — Ә мин караңгыда морҗа ябарга чормага да менә алам, — дип өстәде аңа Рафаил» (42—43 битләр). Биредә язучы геройларны индивидуальләштерү өчен сөйләмгә үзенчәлекле сүзләр китермәгән. Ул бары тик балаларга хас уй йөртү ысулын тотып алган. Нәтиҗәдә без аларны берберләреннән аера алабыз, хәтта Илдус белән Рафаилнең Нияздан кече булуларын да күреп торабыз. Әсәрдә язучының эстетик идеалын гәүдәләндерүче образлар да шактый тулы, җылы, ышандырырлык сурәтләнгәннәр. Алардан бигрәк тә игътибарга лаеклысы — Шамил. Акыллы, сабыр холыклы бу малай иптәшләренең күмәк ихтыярын уңай максатка юнәлтүче, оештыручы булып тора. Күмәклек, бердәмлек рухы, кыюлык, башлап йөрүчәнлек сыйфатлары балаларга каян килгән соң? Чыганак — хезмәт. Балаларда әлеге сыйфатларны файдалы хезмәт тәрбияли. Ул Ниязга да коллективта үзенә урын табарга, төзәлергә ярдәм итәчәк. Әгәр язучы хезмәт темасын тагын да тирәнрәк ачса, бу ышанычның көче икеләтә тәэсирлерәк булыр иде. Кызганычка каршы, хезмәт темасы әсәрдә тиешле тулылыгы белән алынмаган. Автор теманы балаларны хезмәт күнекмәләренә өйрәтү өстендә генә чишә. Бу — алынган проблемаларны тарайту, кысу дигән сүз. Чыннан да, әйтик, Шамил печән чабарга өйрәнде, ди. Өйрәнү барышында әлеге эш баланы, шөбһәсез, кызыктыра. Шулай ук коралны ихтыярга буйсындыруга ирешү дә балада зур канәгатьләнү хисен уята. Ләкин баланың акыл эшчәнлеге даими хәрәкәттә, агышта. Ул үзенә яңадан-яңа азык сорый. Эшне өйрәнү барышында бу акылга азык җитәрлек иде. Ниһаять, менә өйрәнү тәмам. Корал ихтыярга буйсындырылган, элек акыл катнашуын сораган хезмәт хәрәкәтләре хәзер күнекмәгә әйләнгәннәр. Моннан соң инде акылга эш юк. Нәтиҗәдә кы- 134 зыксыну— бала өчен төп этәргеч көч — бетә, югала. Шуна күрә дә хезмәтне үзләштерү мәсьәләсе, күнекмәләр алу юнәлешендә генә түгел, бәлки тикшеренү, тәҗрибә яоау, ия\ат итү элементларын да эченә алырга тиеш. Бары тик соңгы сыйфатларга ия булганда гына, хезмәт укыту, тәрбия максатларына тулы җавап бирергә һәм балаларда хезмәткә карата даими кызыксыну уятырга мөмкин. Л. Ихсанова мәсьәләнең бу ягына игътибар итмәгән, «Якты уйлар» җыентыгында салынган эздән — иске эздән киткән һәм, шулай итеп, әсәренең иҗтимагый әһәмиятен шактый киметкән. Бу кимчелекнең зыяны әсәрнең сурәтләү тукымасында да үзен сиздереп тора. Мәсәлән, балаларның печән чабуда катнашуларын язучы чын мәгънәсендә кызыктырырлык итеп сурәтли алмаган. Моның өчен кирЬкле буяуларны, маҗараларны тапмаган. Повестьның ул битләре шактый коры чыкканнар. Сүз уңаенда шуны да әйтергә кирәк: образларның, бигрәк тә язучының эстетик идеалын гәүдәләндерүче геройларның эчке дөньялары җитәрлек бай түгел. Шулай ук ил тормышындагы зур вакыйгаларның яңгырашын да без китапта ишетмибез. Гаҗәп. Бөтен дөньяны таңга калдырган җир иярченнәре Шамил кебек малайларда бернинди эз дә калдырмадымыни? Юк, ышанасы килми. Нәкъ менә шушындый детальләр дә әсәрне олы тормыш сулышына аваздаш итәргә булышалар түгелме соң? Ниһаять, менә тагын бер мәсьәлә. Мәгълүм ки, геройларның тышкы кыяфәтен, рәсемен сурәтләү — типиклаштыруның бер чарасы. Ул образны конкретлаштыра, аңа индивидуаль сыйфат бирә. Әйтергә кирәк, Л. Ихсанованың сәләте бу өлкәдә һаман бер урында таптана/«... төймә шикелле... борынлы...» Язучының «Якты уйлар» җыентыгында геройдан геройга тагылып йөртелгән менә бу сүзләр яңа повестька да күчеп өлгергән: «... төймә күк борынына...» (7 бит). Баланың тышкы кыяфәтеннән язучы һәрвакыт борынын гына күрә, анда да «төймә» шикеллесен генә. Алай булмаганда 14 Кави Латыйпов, Солдат эзләре, Татарстан китап нәшрияты, I960. инде тышкы кыяфәт бөтенләй сыйланмый, әйтерсең, борыннан башка игътибарга лаеклы һич ни юк. Әсәрнең сүзлек тукымасы да бик нык төзәтүгә мохтаҗ әле. Дөрес, бу өлкәдә язучының уңышлары юк түгел. Ул сүзләрнең сурәтләү мөмкинлекләрен яхшы сиземли һәм а ларның бизәкләреннән уңышлы файдалана. Ләкин шунысы начар, Л. Ихсанова телебезнең байлыгын эшкә кушу буенча җитәрлек тырышлык күрсәтми. Әйтик, берәрсен мактарга кирәк икән, ул һәрвакыт бердән-бер сүзгә мөрәҗәгать итә — «молодец». Телебездә аны гына бирерлек чара юкмыни соң? Татар халкының сүз хәзинәсендә халкыбызның зирәклеген күрсәтүче тәгъбирләр, мәкальләр, әйтемнәр күп бит. Ә Л. Ихсанова алардан соң дәрәҗәдә аз файдалана. «Нияз» повестенда мондый характердагы кимчелекләр шактый күп очрый. Ләкин, тулаем алганда, бу повесть Л. Ихсанова иҗатында яңа һәм уңышлы адым. Авторның геройлары бүгенге тормышның алгы сызыгында барал-ар. Алар хезмәт яраталар, файдалы хезмәт аларны дус иткән. Алда — яңа бурычлар, зур тормышыбызны, якты киләчәгебезне тулы һәм камиль чагылдыру.ТОРМЫШ СУЛЫШЫ 13 Ләбибә Ихсанова, Нияз, Татарстан китап нәшрияты, 1959 ел. лассларга, хезмәт бүлмәләренә, пионер почмакларына зур тормыш сулышы керә. Укыту-тәрбия эшләре, көннән-көн тыгызрак рәвештә, хезмәт белән кушыла. Әйе, мәктәп тормышка атлый. Максат ачык: яшь буынны коммунистик төзелештә актив катнашырга сәләтле кеше итеп тәрбияләргә кирәк. Ул — табигать, техника, җәмгыять турындагы фәнни белемнәрне тирәитен үзләштергән, алган белемнәрен оста файдалана белүче, халыкка, партиягә чын күңелдән бирелгән кеше булырга тиеш. Язучыларыбыз да бу әһәмиятле мәсьәләдән читтә тормыйлар. Яшь буынны хезмәт күнекмәләренә өйрәтү, аны хезмәттә тәрбияләү кебек тормыш күтәргән мәсьәләләр татар совет әдәбиятында да теге я бу дәрәҗәдә әледән-әле чагылып килә. Ләбибә Ихсанованың «Нияз» 13 повесте әнә шул темага багышланган. Укучының хәтерендә булса кирәк, Ләбибә Ихсанова иҗатындагы бу тема белән без беренче мәртәбә авторның «Якты уйлар» җыентыгында ук очрашкан идек. Дөрес, анда балаларның җәмгыять өчен файдалы эшләрдә катнашуы эпизодик күренеш төсендә генә сурәтләнә. Язучының әлеге повестенда исә хезмәт темасы төп урынны тота. Әсәрнең образлар, сурәтләү чаралары аркылы әйтә торган идея эчтәлеге шул: иҗтимагый файдалы эшләр балаларда күмәклек, бердәмлек рухын .кабыза, батырлык, кыюлык сыйфатларын тәрбияли. Бу хакыйкать укучы тарафыннан ничек кабул ителә соң? Акыл белән генәме, әллә йөрәк тә, хисләр дә катнашамы? Моңа җавап бирү өчен, повестьның образларына, сурәтләү чараларына күз салыйк. Нияз — әсәрдәге төп образларның берсе. Кем ул, нинди холыклы малай ул? Җыеп әйткәндә, Нияз — һәр җирдә уенның башында йөрер 132 гә ярата торган, кемнең дә булса үзеннән өстен чыгуына көнләшә торган малай. Шук малай, җор малай. Тагын да аңарда мин-минлек чире, үзсүзлелек, һавалану, ялын- дыручанлык бар. Нинди дә булса эштә, уенда Нияз баш түгел икән, әлеге сыйфатлар шунда ук калкып чыгалар һәм Нияз белән иптәшләре арасында кичекмәстән конфликт туа. «Юк инде, ага-эне. Моңа хәтле Нияз сиңа буйсынмый иде бит әле, буйсынмый иде. Син командир булсаң. Нияз командир. Син капитан булсаң, Нияз капитан иде. Ә хәзер Шамил председатель булсын да, Нияз бригадир гына, имеш. Хурланып үләрсең!» (10 бит). Әлбәттә, бу—омтылышлар, идеаллар каршылыгы түгел. Чөнки Нияз иптәшләре ниятләгән эшләргә гомумән каршы төшми. Киресенчә, алар- да катнашырга ул атлыгып тора. Ләкин әлеге омтылышны тормышка ашыру өчен бер шарт кирәк: Нияз баш булсын! Алай түгел икән, ул инде үз ихтыярында: « — Кукурузны үзең үстер! Председатель дигәч тә, әллә кем булма әле, яме! Мин мәктәп бакчасына бармыйм. Менә шул» (10 бит). Димәк, Нияз белән коллектив арасындагы низаг — ул характерлар конфликты. Бу — балалар табигате өчен хас күренеш. Л. Ихсанова бу хакыйкатьне дөрес сиземләп эш иткән. Чыннан да, коллектив ниятләгән хезмәткә атлыгып торуына да карамастан, Нияз, үзе теләгәнчә эш итә алмаганы өчен генә, иптәшләреннән аерыла, читкә китә. Әлбәттә, моннан әлеге конфликтның иҗтимагый әһәмияте юк икән дигән нәтиҗә чыгарырга ярамый. Әсәрдә бу конфликт шактый ышандырырлык нигезләнгән һәм шактый үзенчәлекле хәл ителгән дә. Гадәттә бала тәрбияләүгә багышланган күпчелек әсәрләрдә тәртипсез бала вакыйгалар соңыннан, кагыйдә буларак, акылга утыра, төзәлә. Л. Ихсанова мондый юлдан китмәгән. Без Ниязның повесть ахырында бик тиз генә үзенең тискәре сыйфатларыннан арынуын күрмибез. Нәни юлдашлары белән сәяхәткә киткәч, Нияз урманда адаша, ашамлыксыз кала. Дөрес, сәяхәтнең кызыктырып алдарлык романтикасы бар. Ләкин үз белдегеңә генә таянганда, бу романтиканың гомере кыска. Адашып киткәч, Нияз моны үз өстендә татый. «Әллә туңудан, әллә куркудан дердер калтыранган Илдус белән Рафаилгә Нияз пинжәк белән күлмәген салып бирде дә агач кәүсәсенә сөялеп уйга калды. Уйлары белән бик тиз генә авылга кайтып җитте, бере артыннан бере тәгәрәп төшкән яңгыр тамчыларын җылы өйдән тәрәзә аша карап тора башлады. Ипигә май ягып әнисе ясап биргән чәйне эчеп алды. Иптәшләре янына йөгереп барып җитте. Ләкин хыял гына иде шул болар... Анын бер ноктага төбәлгән күзләреннән бите буйлап аккан яңгыр тамчысына кушылып ачы яшьләре тәгәри» (70 бит). Биредән чыга торган нәтиҗә шул' баш-баштаклык, күпчелек фикеренә буйсынмау менә нинди аянычлы хәлләргә китерергә мөмкин икән Моннан соң Нияз үзен ничек тотар? Билгеле, Нияз -коллективка кайтырга мәҗбүр. Анда — дуслар, анда — хезмәт. Алар тәэсирендә инде акрынлап ул тискәре сыйфатларыннан арыныр. Конфликтны болай чишүнең өстенлеге шунда: тормыш катлаулылыгы тадиләштерелми, тәрбия мәсьәләләре ясалма чишелми. Әлбәттә, конфликтны дөрес чишү берүзе генә әле тулы канлы образлар тудыруны хәл итми. Башка чаралар белән беррәттән, биредә тагын сюжетның да роле зур. Әйтергә кирәк, Л. Ихсанова сюжет ситуацияләрен җанлы итеп, кызыксынып укырлык итеп оештырган. «Бөтенебез дә барып булмый инде. Газетада өч кеше генә барган дип язалар бит» (14 бит). Күрәсез, бу — үрнәккә тайпылышсыз иярергә тырышу, балаларча уй йөртү инде. Шул ук вакытта ситуациядән балаларның холыкларын да ачык сиземләргә була. « — Минемчә, малайлар гына барсын, кызлар куркалар алар. 133 Ниязның сүзенә Фатыйма черелдәп каршы төште: — Курыкмый гына торсын әле, яме! Син үзең куркасың! — Минме, мин куркаммы? Кайчан курыктым? Таптырырмын тагы!..» (14—15 битләр). Бу юллардан Ниязны, аның холкын күз алдына китерүе читен түгел. Беренче репликаны ишетү белән, без инде каршыбызда өстенлеккә дәгъва итүче, барыннан да элек үзен күрсәтергә омтылучы малай торганын ачык тоябыз. Л. Ихсанова балалар табигатен, аларның холыкларын, уй-фикерлә- рен шактый яхшы белә. Аның нәни каһарманнары теләсә нинди вакыйгалар эчендә дә үзләренең балалыкларын югалтмыйлар, җитди кешегә әверелмиләр. Бу хакыйкать бигрәк тә Нияз образына карата дөрес. «Кичә шулай чакырып китерде дә Рафаилнең сәдәбен тотып алды. Үзеңә кирәкме, ди. Кирәк, ди Рафаил. «Мә, алай булгач», — диде дә Нияз, Рафаилнең сәдәбен, йолкып алып, кулына тоттырды. Аннан Илдусныкына барып тотынды. Кирәкме, ди. Илдус, акыллырак булырга тырышып, кирәк түгел, дип җавап бирде. Ә Нияз аның да сәдәбен өзеп алды да әллә кая — үләннәр арасына атып бәрде. Кирәк булмагач нигә йөртәсең аны, — ди» (41 бит). Менә шулай Нияз. Я ул — шук, я ул — һавалы, үзсүзле, баш булырга дәгъвә итүче. Ләкин һәр вакытта да Нияз — малай. Язучының сюжет ситуацияләре бала табигатенә тәңгәл килеп торалар. Өстәвенә, язучының башка сурәтләү чаралары да образның конкретлылыгына, характерның үзенчәлегенә үз өлешләрен кертәләр. Шундый чараларның берсе — геройның сөйләм теле. «— Әллә син сәяхәткә бакча башына гына чыгалар дип белдеңме? Чын сәяхәтчеләргә чүп кенә әле бу. Аюлар, бүреләр мыжлап торган урманда йөриләр алар, беләсең килсә. Әйлә, нигә хәзердән үк елап торган кешеләрне алырга соң, ба- тыррак малайлар да бетмәгән лә миңа! — Кем елый әле? — Кар базына мин берүзем тө- шәм, — дип мактанды Илдус. — Ә мин караңгыда морҗа ябарга чормага да менә алам, — дип өстәде аңа Рафаил» (42—43 битләр). Биредә язучы геройларны индивидуальләштерү өчен сөйләмгә үзенчәлекле сүзләр китермәгән. Ул бары тик балаларга хас уй йөртү ысулын тотып алган. Нәтиҗәдә без аларны берберләреннән аера алабыз, хәтта Илдус белән Рафаилнең Нияздан кече булуларын да күреп торабыз. Әсәрдә язучының эстетик идеалын гәүдәләндерүче образлар да шактый тулы, җылы, ышандырырлык сурәтләнгәннәр. Алардан бигрәк тә игътибарга лаеклысы — Шамил. Акыллы, сабыр холыклы бу малай иптәшләренең күмәк ихтыярын уңай максатка юнәлтүче, оештыручы булып тора. Күмәклек, бердәмлек рухы, кыюлык, башлап йөрүчәнлек сыйфатлары балаларга каян килгән соң? Чыганак — хезмәт. Балаларда әлеге сыйфатларны файдалы хезмәт тәрбияли. Ул Ниязга да коллективта үзенә урын табарга, төзәлергә ярдәм итәчәк. Әгәр язучы хезмәт темасын тагын да тирәнрәк ачса, бу ышанычның көче икеләтә тәэсирлерәк булыр иде. Кызганычка каршы, хезмәт темасы әсәрдә тиешле тулылыгы белән алынмаган. Автор теманы балаларны хезмәт күнекмәләренә өйрәтү өстендә генә чишә. Бу — алынган проблемаларны тарайту, кысу дигән сүз. Чыннан да, әйтик, Шамил печән чабарга өйрәнде, ди. Өйрәнү барышында әлеге эш баланы, шөбһәсез, кызыктыра. Шулай ук коралны ихтыярга буйсындыруга ирешү дә балада зур канәгатьләнү хисен уята. Ләкин баланың акыл эшчәнлеге даими хәрәкәттә, агышта. Ул үзенә яңадан-яңа азык сорый. Эшне өйрәнү барышында бу акылга азык җитәрлек иде. Ниһаять, менә өйрәнү тәмам. Корал ихтыярга буйсындырылган, элек акыл катнашуын сораган хезмәт хәрәкәтләре хәзер күнекмәгә әйләнгәннәр. Моннан соң инде акылга эш юк. Нәтиҗәдә кы- 134 зыксыну— бала өчен төп этәргеч көч — бетә, югала. Шуна күрә дә хезмәтне үзләштерү мәсьәләсе, күнекмәләр алу юнәлешендә генә түгел, бәлки тикшеренү, тәҗрибә яоау, ия\ат итү элементларын да эченә алырга тиеш. Бары тик соңгы сыйфатларга ия булганда гына, хезмәт укыту, тәрбия максатларына тулы җавап бирергә һәм балаларда хезмәткә карата даими кызыксыну уятырга мөмкин. Л. Ихсанова мәсьәләнең бу ягына игътибар итмәгән, «Якты уйлар» җыентыгында салынган эздән — иске эздән киткән һәм, шулай итеп, әсәренең иҗтимагый әһәмиятен шактый киметкән. Бу кимчелекнең зыяны әсәрнең сурәтләү тукымасында да үзен сиздереп тора. Мәсәлән, балаларның печән чабуда катнашуларын язучы чын мәгънәсендә кызыктырырлык итеп сурәтли алмаган. Моның өчен кирЬкле буяуларны, маҗараларны тапмаган. Повестьның ул битләре шактый коры чыкканнар. Сүз уңаенда шуны да әйтергә кирәк: образларның, бигрәк тә язучының эстетик идеалын гәүдәләндерүче геройларның эчке дөньялары җитәрлек бай түгел. Шулай ук ил тормышындагы зур вакыйгаларның яңгырашын да без китапта ишетмибез. Гаҗәп. Бөтен дөньяны таңга калдырган җир иярченнәре Шамил кебек малайларда бернинди эз дә калдырмадымыни? Юк, ышанасы килми. Нәкъ менә шушындый детальләр дә әсәрне олы тормыш сулышына аваздаш итәргә булышалар түгелме соң? Ниһаять, менә тагын бер мәсьәлә. Мәгълүм ки, геройларның тышкы кыяфәтен, рәсемен сурәтләү — типиклаштыруның бер чарасы. Ул образны конкретлаштыра, аңа индивидуаль сыйфат бирә. Әйтергә кирәк, Л. Ихсанованың сәләте бу өлкәдә һаман бер урында таптана/«... төймә шикелле... борынлы...» Язучының «Якты уйлар» җыентыгында геройдан геройга тагылып йөртелгән менә бу сүзләр яңа повестька да күчеп өлгергән: «... төймә күк борынына...» (7 бит). Баланың тышкы кыяфәтеннән язучы һәрвакыт борынын гына күрә, анда да «төймә» шикеллесен генә. Алай булмаганда 14 Кави Латыйпов, Солдат эзләре, Татарстан китап нәшрияты, I960. инде тышкы кыяфәт бөтенләй сыйланмый, әйтерсең, борыннан башка игътибарга лаеклы һич ни юк. Әсәрнең сүзлек тукымасы да бик нык төзәтүгә мохтаҗ әле. Дөрес, бу өлкәдә язучының уңышлары юк түгел. Ул сүзләрнең сурәтләү мөмкинлекләрен яхшы сиземли һәм а ларның бизәкләреннән уңышлы файдалана. Ләкин шунысы начар, Л. Ихсанова телебезнең байлыгын эшкә кушу буенча җитәрлек тырышлык күрсәтми. Әйтик, берәрсен мактарга кирәк икән, ул һәрвакыт бердән-бер сүзгә мөрәҗәгать итә — «молодец». Телебездә аны гына бирерлек чара юкмыни соң? Татар халкының сүз хәзинәсендә халкыбызның зирәклеген күрсәтүче тәгъбирләр, мәкальләр, әйтемнәр күп бит. Ә Л. Ихсанова алардан соң дәрәҗәдә аз файдалана. «Нияз» повестенда мондый характердагы кимчелекләр шактый күп очрый. Ләкин, тулаем алганда, бу повесть Л. Ихсанова иҗатында яңа һәм уңышлы адым. Авторның геройлары бүгенге тормышның алгы сызыгында барал-ар. Алар хезмәт яраталар, файдалы хезмәт аларны дус иткән. Алда — яңа бурычлар, зур тормышыбызны, якты киләчәгебезне тулы һәм камиль чагылдыру.ТОРМЫШ СУЛЫШЫ 13 Ләбибә Ихсанова, Нияз, Татарстан китап нәшрияты, 1959 ел. лассларга, хезмәт бүлмәләренә, пионер почмакларына зур тормыш сулышы керә. Укыту-тәрбия эшләре, көннән-көн тыгызрак рәвештә, хезмәт белән кушыла. Әйе, мәктәп тормышка атлый. Максат ачык: яшь буынны коммунистик төзелештә актив катнашырга сәләтле кеше итеп тәрбияләргә кирәк. Ул — табигать, техника, җәмгыять турындагы фәнни белемнәрне тирәитен үзләштергән, алган белемнәрен оста файдалана белүче, халыкка, партиягә чын күңелдән бирелгән кеше булырга тиеш. Язучыларыбыз да бу әһәмиятле мәсьәләдән читтә тормыйлар. Яшь буынны хезмәт күнекмәләренә өйрәтү, аны хезмәттә тәрбияләү кебек тормыш күтәргән мәсьәләләр татар совет әдәбиятында да теге я бу дәрәҗәдә әледән-әле чагылып килә. Ләбибә Ихсанованың «Нияз» 13 повесте әнә шул темага багышланган. Укучының хәтерендә булса кирәк, Ләбибә Ихсанова иҗатындагы бу тема белән без беренче мәртәбә авторның «Якты уйлар» җыентыгында ук очрашкан идек. Дөрес, анда балаларның җәмгыять өчен файдалы эшләрдә катнашуы эпизодик күренеш төсендә генә сурәтләнә. Язучының әлеге повестенда исә хезмәт темасы төп урынны тота. Әсәрнең образлар, сурәтләү чаралары аркылы әйтә торган идея эчтәлеге шул: иҗтимагый файдалы эшләр балаларда күмәклек, бердәмлек рухын .кабыза, батырлык, кыюлык сыйфатларын тәрбияли. Бу хакыйкать укучы тарафыннан ничек кабул ителә соң? Акыл белән генәме, әллә йөрәк тә, хисләр дә катнашамы? Моңа җавап бирү өчен, повестьның образларына, сурәтләү чараларына күз салыйк. Нияз — әсәрдәге төп образларның берсе. Кем ул, нинди холыклы малай ул? Җыеп әйткәндә, Нияз — һәр җирдә уенның башында йөрер 132 гә ярата торган, кемнең дә булса үзеннән өстен чыгуына көнләшә торган малай. Шук малай, җор малай. Тагын да аңарда мин-минлек чире, үзсүзлелек, һавалану, ялын- дыручанлык бар. Нинди дә булса эштә, уенда Нияз баш түгел икән, әлеге сыйфатлар шунда ук калкып чыгалар һәм Нияз белән иптәшләре арасында кичекмәстән конфликт туа. «Юк инде, ага-эне. Моңа хәтле Нияз сиңа буйсынмый иде бит әле, буйсынмый иде. Син командир булсаң. Нияз командир. Син капитан булсаң, Нияз капитан иде. Ә хәзер Шамил председатель булсын да, Нияз бригадир гына, имеш. Хурланып үләрсең!» (10 бит). Әлбәттә, бу—омтылышлар, идеаллар каршылыгы түгел. Чөнки Нияз иптәшләре ниятләгән эшләргә гомумән каршы төшми. Киресенчә, алар- да катнашырга ул атлыгып тора. Ләкин әлеге омтылышны тормышка ашыру өчен бер шарт кирәк: Нияз баш булсын! Алай түгел икән, ул инде үз ихтыярында: « — Кукурузны үзең үстер! Председатель дигәч тә, әллә кем булма әле, яме! Мин мәктәп бакчасына бармыйм. Менә шул» (10 бит). Димәк, Нияз белән коллектив арасындагы низаг — ул характерлар конфликты. Бу — балалар табигате өчен хас күренеш. Л. Ихсанова бу хакыйкатьне дөрес сиземләп эш иткән. Чыннан да, коллектив ниятләгән хезмәткә атлыгып торуына да карамастан, Нияз, үзе теләгәнчә эш итә алмаганы өчен генә, иптәшләреннән аерыла, читкә китә. Әлбәттә, моннан әлеге конфликтның иҗтимагый әһәмияте юк икән дигән нәтиҗә чыгарырга ярамый. Әсәрдә бу конфликт шактый ышандырырлык нигезләнгән һәм шактый үзенчәлекле хәл ителгән дә. Гадәттә бала тәрбияләүгә багышланган күпчелек әсәрләрдә тәртипсез бала вакыйгалар соңыннан, кагыйдә буларак, акылга утыра, төзәлә. Л. Ихсанова мондый юлдан китмәгән. Без Ниязның повесть ахырында бик тиз генә үзенең тискәре сыйфатларыннан арынуын күрмибез. Нәни юлдашлары белән сәяхәткә киткәч, Нияз урманда адаша, ашамлыксыз кала. Дөрес, сәяхәтнең кызыктырып алдарлык романтикасы бар. Ләкин үз белдегеңә генә таянганда, бу романтиканың гомере кыска. Адашып киткәч, Нияз моны үз өстендә татый. «Әллә туңудан, әллә куркудан дердер калтыранган Илдус белән Рафаилгә Нияз пинжәк белән күлмәген салып бирде дә агач кәүсәсенә сөялеп уйга калды. Уйлары белән бик тиз генә авылга кайтып җитте, бере артыннан бере тәгәрәп төшкән яңгыр тамчыларын җылы өйдән тәрәзә аша карап тора башлады. Ипигә май ягып әнисе ясап биргән чәйне эчеп алды. Иптәшләре янына йөгереп барып җитте. Ләкин хыял гына иде шул болар... Анын бер ноктага төбәлгән күзләреннән бите буйлап аккан яңгыр тамчысына кушылып ачы яшьләре тәгәри» (70 бит). Биредән чыга торган нәтиҗә шул' баш-баштаклык, күпчелек фикеренә буйсынмау менә нинди аянычлы хәлләргә китерергә мөмкин икән Моннан соң Нияз үзен ничек тотар? Билгеле, Нияз -коллективка кайтырга мәҗбүр. Анда — дуслар, анда — хезмәт. Алар тәэсирендә инде акрынлап ул тискәре сыйфатларыннан арыныр. Конфликтны болай чишүнең өстенлеге шунда: тормыш катлаулылыгы тадиләштерелми, тәрбия мәсьәләләре ясалма чишелми. Әлбәттә, конфликтны дөрес чишү берүзе генә әле тулы канлы образлар тудыруны хәл итми. Башка чаралар белән беррәттән, биредә тагын сюжетның да роле зур. Әйтергә кирәк, Л. Ихсанова сюжет ситуацияләрен җанлы итеп, кызыксынып укырлык итеп оештырган. «Бөтенебез дә барып булмый инде. Газетада өч кеше генә барган дип язалар бит» (14 бит). Күрәсез, бу — үрнәккә тайпылышсыз иярергә тырышу, балаларча уй йөртү инде. Шул ук вакытта ситуациядән балаларның холыкларын да ачык сиземләргә була. « — Минемчә, малайлар гына барсын, кызлар куркалар алар. 133 Ниязның сүзенә Фатыйма черелдәп каршы төште: — Курыкмый гына торсын әле, яме! Син үзең куркасың! — Минме, мин куркаммы? Кайчан курыктым? Таптырырмын тагы!..» (14—15 битләр). Бу юллардан Ниязны, аның холкын күз алдына китерүе читен түгел. Беренче репликаны ишетү белән, без инде каршыбызда өстенлеккә дәгъва итүче, барыннан да элек үзен күрсәтергә омтылучы малай торганын ачык тоябыз. Л. Ихсанова балалар табигатен, аларның холыкларын, уй-фикерлә- рен шактый яхшы белә. Аның нәни каһарманнары теләсә нинди вакыйгалар эчендә дә үзләренең балалыкларын югалтмыйлар, җитди кешегә әверелмиләр. Бу хакыйкать бигрәк тә Нияз образына карата дөрес. «Кичә шулай чакырып китерде дә Рафаилнең сәдәбен тотып алды. Үзеңә кирәкме, ди. Кирәк, ди Рафаил. «Мә, алай булгач», — диде дә Нияз, Рафаилнең сәдәбен, йолкып алып, кулына тоттырды. Аннан Илдусныкына барып тотынды. Кирәкме, ди. Илдус, акыллырак булырга тырышып, кирәк түгел, дип җавап бирде. Ә Нияз аның да сәдәбен өзеп алды да әллә кая — үләннәр арасына атып бәрде. Кирәк булмагач нигә йөртәсең аны, — ди» (41 бит). Менә шулай Нияз. Я ул — шук, я ул — һавалы, үзсүзле, баш булырга дәгъвә итүче. Ләкин һәр вакытта да Нияз — малай. Язучының сюжет ситуацияләре бала табигатенә тәңгәл килеп торалар. Өстәвенә, язучының башка сурәтләү чаралары да образның конкретлылыгына, характерның үзенчәлегенә үз өлешләрен кертәләр. Шундый чараларның берсе — геройның сөйләм теле. «— Әллә син сәяхәткә бакча башына гына чыгалар дип белдеңме? Чын сәяхәтчеләргә чүп кенә әле бу. Аюлар, бүреләр мыжлап торган урманда йөриләр алар, беләсең килсә. Әйлә, нигә хәзердән үк елап торган кешеләрне алырга соң, ба- тыррак малайлар да бетмәгән лә миңа! — Кем елый әле? — Кар базына мин берүзем тө- шәм, — дип мактанды Илдус. — Ә мин караңгыда морҗа ябарга чормага да менә алам, — дип өстәде аңа Рафаил» (42—43 битләр). Биредә язучы геройларны индивидуальләштерү өчен сөйләмгә үзенчәлекле сүзләр китермәгән. Ул бары тик балаларга хас уй йөртү ысулын тотып алган. Нәтиҗәдә без аларны берберләреннән аера алабыз, хәтта Илдус белән Рафаилнең Нияздан кече булуларын да күреп торабыз. Әсәрдә язучының эстетик идеалын гәүдәләндерүче образлар да шактый тулы, җылы, ышандырырлык сурәтләнгәннәр. Алардан бигрәк тә игътибарга лаеклысы — Шамил. Акыллы, сабыр холыклы бу малай иптәшләренең күмәк ихтыярын уңай максатка юнәлтүче, оештыручы булып тора. Күмәклек, бердәмлек рухы, кыюлык, башлап йөрүчәнлек сыйфатлары балаларга каян килгән соң? Чыганак — хезмәт. Балаларда әлеге сыйфатларны файдалы хезмәт тәрбияли. Ул Ниязга да коллективта үзенә урын табарга, төзәлергә ярдәм итәчәк. Әгәр язучы хезмәт темасын тагын да тирәнрәк ачса, бу ышанычның көче икеләтә тәэсирлерәк булыр иде. Кызганычка каршы, хезмәт темасы әсәрдә тиешле тулылыгы белән алынмаган. Автор теманы балаларны хезмәт күнекмәләренә өйрәтү өстендә генә чишә. Бу — алынган проблемаларны тарайту, кысу дигән сүз. Чыннан да, әйтик, Шамил печән чабарга өйрәнде, ди. Өйрәнү барышында әлеге эш баланы, шөбһәсез, кызыктыра. Шулай ук коралны ихтыярга буйсындыруга ирешү дә балада зур канәгатьләнү хисен уята. Ләкин баланың акыл эшчәнлеге даими хәрәкәттә, агышта. Ул үзенә яңадан-яңа азык сорый. Эшне өйрәнү барышында бу акылга азык җитәрлек иде. Ниһаять, менә өйрәнү тәмам. Корал ихтыярга буйсындырылган, элек акыл катнашуын сораган хезмәт хәрәкәтләре хәзер күнекмәгә әйләнгәннәр. Моннан соң инде акылга эш юк. Нәтиҗәдә кы- 134 зыксыну— бала өчен төп этәргеч көч — бетә, югала. Шуна күрә дә хезмәтне үзләштерү мәсьәләсе, күнекмәләр алу юнәлешендә генә түгел, бәлки тикшеренү, тәҗрибә яоау, ия\ат итү элементларын да эченә алырга тиеш. Бары тик соңгы сыйфатларга ия булганда гына, хезмәт укыту, тәрбия максатларына тулы җавап бирергә һәм балаларда хезмәткә карата даими кызыксыну уятырга мөмкин. Л. Ихсанова мәсьәләнең бу ягына игътибар итмәгән, «Якты уйлар» җыентыгында салынган эздән — иске эздән киткән һәм, шулай итеп, әсәренең иҗтимагый әһәмиятен шактый киметкән. Бу кимчелекнең зыяны әсәрнең сурәтләү тукымасында да үзен сиздереп тора. Мәсәлән, балаларның печән чабуда катнашуларын язучы чын мәгънәсендә кызыктырырлык итеп сурәтли алмаган. Моның өчен кирЬкле буяуларны, маҗараларны тапмаган. Повестьның ул битләре шактый коры чыкканнар. Сүз уңаенда шуны да әйтергә кирәк: образларның, бигрәк тә язучының эстетик идеалын гәүдәләндерүче геройларның эчке дөньялары җитәрлек бай түгел. Шулай ук ил тормышындагы зур вакыйгаларның яңгырашын да без китапта ишетмибез. Гаҗәп. Бөтен дөньяны таңга калдырган җир иярченнәре Шамил кебек малайларда бернинди эз дә калдырмадымыни? Юк, ышанасы килми. Нәкъ менә шушындый детальләр дә әсәрне олы тормыш сулышына аваздаш итәргә булышалар түгелме соң? Ниһаять, менә тагын бер мәсьәлә. Мәгълүм ки, геройларның тышкы кыяфәтен, рәсемен сурәтләү — типиклаштыруның бер чарасы. Ул образны конкретлаштыра, аңа индивидуаль сыйфат бирә. Әйтергә кирәк, Л. Ихсанованың сәләте бу өлкәдә һаман бер урында таптана/«... төймә шикелле... борынлы...» Язучының «Якты уйлар» җыентыгында геройдан геройга тагылып йөртелгән менә бу сүзләр яңа повестька да күчеп өлгергән: «... төймә күк борынына...» (7 бит). Баланың тышкы кыяфәтеннән язучы һәрвакыт борынын гына күрә, анда да «төймә» шикеллесен генә. Алай булмаганда 14 Кави Латыйпов, Солдат эзләре, Татарстан китап нәшрияты, I960. инде тышкы кыяфәт бөтенләй сыйланмый, әйтерсең, борыннан башка игътибарга лаеклы һич ни юк. Әсәрнең сүзлек тукымасы да бик нык төзәтүгә мохтаҗ әле. Дөрес, бу өлкәдә язучының уңышлары юк түгел. Ул сүзләрнең сурәтләү мөмкинлекләрен яхшы сиземли һәм а ларның бизәкләреннән уңышлы файдалана. Ләкин шунысы начар, Л. Ихсанова телебезнең байлыгын эшкә кушу буенча җитәрлек тырышлык күрсәтми. Әйтик, берәрсен мактарга кирәк икән, ул һәрвакыт бердән-бер сүзгә мөрәҗәгать итә — «молодец». Телебездә аны гына бирерлек чара юкмыни соң? Татар халкының сүз хәзинәсендә халкыбызның зирәклеген күрсәтүче тәгъбирләр, мәкальләр, әйтемнәр күп бит. Ә Л. Ихсанова алардан соң дәрәҗәдә аз файдалана. «Нияз» повестенда мондый характердагы кимчелекләр шактый күп очрый. Ләкин, тулаем алганда, бу повесть Л. Ихсанова иҗатында яңа һәм уңышлы адым. Авторның геройлары бүгенге тормышның алгы сызыгында барал-ар. Алар хезмәт яраталар, файдалы хезмәт аларны дус иткән. Алда — яңа бурычлар, зур тормышыбызны, якты киләчәгебезне тулы һәм камиль чагылдыру.ТОРМЫШ СУЛЫШЫ 13 Ләбибә Ихсанова, Нияз, Татарстан китап нәшрияты, 1959 ел. лассларга, хезмәт бүлмәләренә, пионер почмакларына зур тормыш сулышы керә. Укыту-тәрбия эшләре, көннән-көн тыгызрак рәвештә, хезмәт белән кушыла. Әйе, мәктәп тормышка атлый. Максат ачык: яшь буынны коммунистик төзелештә актив катнашырга сәләтле кеше итеп тәрбияләргә кирәк. Ул — табигать, техника, җәмгыять турындагы фәнни белемнәрне тирәитен үзләштергән, алган белемнәрен оста файдалана белүче, халыкка, партиягә чын күңелдән бирелгән кеше булырга тиеш. Язучыларыбыз да бу әһәмиятле мәсьәләдән читтә тормыйлар. Яшь буынны хезмәт күнекмәләренә өйрәтү, аны хезмәттә тәрбияләү кебек тормыш күтәргән мәсьәләләр татар совет әдәбиятында да теге я бу дәрәҗәдә әледән-әле чагылып килә. Ләбибә Ихсанованың «Нияз» 13 повесте әнә шул темага багышланган. Укучының хәтерендә булса кирәк, Ләбибә Ихсанова иҗатындагы бу тема белән без беренче мәртәбә авторның «Якты уйлар» җыентыгында ук очрашкан идек. Дөрес, анда балаларның җәмгыять өчен файдалы эшләрдә катнашуы эпизодик күренеш төсендә генә сурәтләнә. Язучының әлеге повестенда исә хезмәт темасы төп урынны тота. Әсәрнең образлар, сурәтләү чаралары аркылы әйтә торган идея эчтәлеге шул: иҗтимагый файдалы эшләр балаларда күмәклек, бердәмлек рухын .кабыза, батырлык, кыюлык сыйфатларын тәрбияли. Бу хакыйкать укучы тарафыннан ничек кабул ителә соң? Акыл белән генәме, әллә йөрәк тә, хисләр дә катнашамы? Моңа җавап бирү өчен, повестьның образларына, сурәтләү чараларына күз салыйк. Нияз — әсәрдәге төп образларның берсе. Кем ул, нинди холыклы малай ул? Җыеп әйткәндә, Нияз — һәр җирдә уенның башында йөрер 132 гә ярата торган, кемнең дә булса үзеннән өстен чыгуына көнләшә торган малай. Шук малай, җор малай. Тагын да аңарда мин-минлек чире, үзсүзлелек, һавалану, ялын- дыручанлык бар. Нинди дә булса эштә, уенда Нияз баш түгел икән, әлеге сыйфатлар шунда ук калкып чыгалар һәм Нияз белән иптәшләре арасында кичекмәстән конфликт туа. «Юк инде, ага-эне. Моңа хәтле Нияз сиңа буйсынмый иде бит әле, буйсынмый иде. Син командир булсаң. Нияз командир. Син капитан булсаң, Нияз капитан иде. Ә хәзер Шамил председатель булсын да, Нияз бригадир гына, имеш. Хурланып үләрсең!» (10 бит). Әлбәттә, бу—омтылышлар, идеаллар каршылыгы түгел. Чөнки Нияз иптәшләре ниятләгән эшләргә гомумән каршы төшми. Киресенчә, алар- да катнашырга ул атлыгып тора. Ләкин әлеге омтылышны тормышка ашыру өчен бер шарт кирәк: Нияз баш булсын! Алай түгел икән, ул инде үз ихтыярында: « — Кукурузны үзең үстер! Председатель дигәч тә, әллә кем булма әле, яме! Мин мәктәп бакчасына бармыйм. Менә шул» (10 бит). Димәк, Нияз белән коллектив арасындагы низаг — ул характерлар конфликты. Бу — балалар табигате өчен хас күренеш. Л. Ихсанова бу хакыйкатьне дөрес сиземләп эш иткән. Чыннан да, коллектив ниятләгән хезмәткә атлыгып торуына да карамастан, Нияз, үзе теләгәнчә эш итә алмаганы өчен генә, иптәшләреннән аерыла, читкә китә. Әлбәттә, моннан әлеге конфликтның иҗтимагый әһәмияте юк икән дигән нәтиҗә чыгарырга ярамый. Әсәрдә бу конфликт шактый ышандырырлык нигезләнгән һәм шактый үзенчәлекле хәл ителгән дә. Гадәттә бала тәрбияләүгә багышланган күпчелек әсәрләрдә тәртипсез бала вакыйгалар соңыннан, кагыйдә буларак, акылга утыра, төзәлә. Л. Ихсанова мондый юлдан китмәгән. Без Ниязның повесть ахырында бик тиз генә үзенең тискәре сыйфатларыннан арынуын күрмибез. Нәни юлдашлары белән сәяхәткә киткәч, Нияз урманда адаша, ашамлыксыз кала. Дөрес, сәяхәтнең кызыктырып алдарлык романтикасы бар. Ләкин үз белдегеңә генә таянганда, бу романтиканың гомере кыска. Адашып киткәч, Нияз моны үз өстендә татый. «Әллә туңудан, әллә куркудан дердер калтыранган Илдус белән Рафаилгә Нияз пинжәк белән күлмәген салып бирде дә агач кәүсәсенә сөялеп уйга калды. Уйлары белән бик тиз генә авылга кайтып җитте, бере артыннан бере тәгәрәп төшкән яңгыр тамчыларын җылы өйдән тәрәзә аша карап тора башлады. Ипигә май ягып әнисе ясап биргән чәйне эчеп алды. Иптәшләре янына йөгереп барып җитте. Ләкин хыял гына иде шул болар... Анын бер ноктага төбәлгән күзләреннән бите буйлап аккан яңгыр тамчысына кушылып ачы яшьләре тәгәри» (70 бит). Биредән чыга торган нәтиҗә шул' баш-баштаклык, күпчелек фикеренә буйсынмау менә нинди аянычлы хәлләргә китерергә мөмкин икән Моннан соң Нияз үзен ничек тотар? Билгеле, Нияз -коллективка кайтырга мәҗбүр. Анда — дуслар, анда — хезмәт. Алар тәэсирендә инде акрынлап ул тискәре сыйфатларыннан арыныр. Конфликтны болай чишүнең өстенлеге шунда: тормыш катлаулылыгы тадиләштерелми, тәрбия мәсьәләләре ясалма чишелми. Әлбәттә, конфликтны дөрес чишү берүзе генә әле тулы канлы образлар тудыруны хәл итми. Башка чаралар белән беррәттән, биредә тагын сюжетның да роле зур. Әйтергә кирәк, Л. Ихсанова сюжет ситуацияләрен җанлы итеп, кызыксынып укырлык итеп оештырган. «Бөтенебез дә барып булмый инде. Газетада өч кеше генә барган дип язалар бит» (14 бит). Күрәсез, бу — үрнәккә тайпылышсыз иярергә тырышу, балаларча уй йөртү инде. Шул ук вакытта ситуациядән балаларның холыкларын да ачык сиземләргә була. « — Минемчә, малайлар гына барсын, кызлар куркалар алар. 133 Ниязның сүзенә Фатыйма черелдәп каршы төште: — Курыкмый гына торсын әле, яме! Син үзең куркасың! — Минме, мин куркаммы? Кайчан курыктым? Таптырырмын тагы!..» (14—15 битләр). Бу юллардан Ниязны, аның холкын күз алдына китерүе читен түгел. Беренче репликаны ишетү белән, без инде каршыбызда өстенлеккә дәгъва итүче, барыннан да элек үзен күрсәтергә омтылучы малай торганын ачык тоябыз. Л. Ихсанова балалар табигатен, аларның холыкларын, уй-фикерлә- рен шактый яхшы белә. Аның нәни каһарманнары теләсә нинди вакыйгалар эчендә дә үзләренең балалыкларын югалтмыйлар, җитди кешегә әверелмиләр. Бу хакыйкать бигрәк тә Нияз образына карата дөрес. «Кичә шулай чакырып китерде дә Рафаилнең сәдәбен тотып алды. Үзеңә кирәкме, ди. Кирәк, ди Рафаил. «Мә, алай булгач», — диде дә Нияз, Рафаилнең сәдәбен, йолкып алып, кулына тоттырды. Аннан Илдусныкына барып тотынды. Кирәкме, ди. Илдус, акыллырак булырга тырышып, кирәк түгел, дип җавап бирде. Ә Нияз аның да сәдәбен өзеп алды да әллә кая — үләннәр арасына атып бәрде. Кирәк булмагач нигә йөртәсең аны, — ди» (41 бит). Менә шулай Нияз. Я ул — шук, я ул — һавалы, үзсүзле, баш булырга дәгъвә итүче. Ләкин һәр вакытта да Нияз — малай. Язучының сюжет ситуацияләре бала табигатенә тәңгәл килеп торалар. Өстәвенә, язучының башка сурәтләү чаралары да образның конкретлылыгына, характерның үзенчәлегенә үз өлешләрен кертәләр. Шундый чараларның берсе — геройның сөйләм теле. «— Әллә син сәяхәткә бакча башына гына чыгалар дип белдеңме? Чын сәяхәтчеләргә чүп кенә әле бу. Аюлар, бүреләр мыжлап торган урманда йөриләр алар, беләсең килсә. Әйлә, нигә хәзердән үк елап торган кешеләрне алырга соң, ба- тыррак малайлар да бетмәгән лә миңа! — Кем елый әле? — Кар базына мин берүзем тө- шәм, — дип мактанды Илдус. — Ә мин караңгыда морҗа ябарга чормага да менә алам, — дип өстәде аңа Рафаил» (42—43 битләр). Биредә язучы геройларны индивидуальләштерү өчен сөйләмгә үзенчәлекле сүзләр китермәгән. Ул бары тик балаларга хас уй йөртү ысулын тотып алган. Нәтиҗәдә без аларны берберләреннән аера алабыз, хәтта Илдус белән Рафаилнең Нияздан кече булуларын да күреп торабыз. Әсәрдә язучының эстетик идеалын гәүдәләндерүче образлар да шактый тулы, җылы, ышандырырлык сурәтләнгәннәр. Алардан бигрәк тә игътибарга лаеклысы — Шамил. Акыллы, сабыр холыклы бу малай иптәшләренең күмәк ихтыярын уңай максатка юнәлтүче, оештыручы булып тора. Күмәклек, бердәмлек рухы, кыюлык, башлап йөрүчәнлек сыйфатлары балаларга каян килгән соң? Чыганак — хезмәт. Балаларда әлеге сыйфатларны файдалы хезмәт тәрбияли. Ул Ниязга да коллективта үзенә урын табарга, төзәлергә ярдәм итәчәк. Әгәр язучы хезмәт темасын тагын да тирәнрәк ачса, бу ышанычның көче икеләтә тәэсирлерәк булыр иде. Кызганычка каршы, хезмәт темасы әсәрдә тиешле тулылыгы белән алынмаган. Автор теманы балаларны хезмәт күнекмәләренә өйрәтү өстендә генә чишә. Бу — алынган проблемаларны тарайту, кысу дигән сүз. Чыннан да, әйтик, Шамил печән чабарга өйрәнде, ди. Өйрәнү барышында әлеге эш баланы, шөбһәсез, кызыктыра. Шулай ук коралны ихтыярга буйсындыруга ирешү дә балада зур канәгатьләнү хисен уята. Ләкин баланың акыл эшчәнлеге даими хәрәкәттә, агышта. Ул үзенә яңадан-яңа азык сорый. Эшне өйрәнү барышында бу акылга азык җитәрлек иде. Ниһаять, менә өйрәнү тәмам. Корал ихтыярга буйсындырылган, элек акыл катнашуын сораган хезмәт хәрәкәтләре хәзер күнекмәгә әйләнгәннәр. Моннан соң инде акылга эш юк. Нәтиҗәдә кы- 134 зыксыну— бала өчен төп этәргеч көч — бетә, югала. Шуна күрә дә хезмәтне үзләштерү мәсьәләсе, күнекмәләр алу юнәлешендә генә түгел, бәлки тикшеренү, тәҗрибә яоау, ия\ат итү элементларын да эченә алырга тиеш. Бары тик соңгы сыйфатларга ия булганда гына, хезмәт укыту, тәрбия максатларына тулы җавап бирергә һәм балаларда хезмәткә карата даими кызыксыну уятырга мөмкин. Л. Ихсанова мәсьәләнең бу ягына игътибар итмәгән, «Якты уйлар» җыентыгында салынган эздән — иске эздән киткән һәм, шулай итеп, әсәренең иҗтимагый әһәмиятен шактый киметкән. Бу кимчелекнең зыяны әсәрнең сурәтләү тукымасында да үзен сиздереп тора. Мәсәлән, балаларның печән чабуда катнашуларын язучы чын мәгънәсендә кызыктырырлык итеп сурәтли алмаган. Моның өчен кирЬкле буяуларны, маҗараларны тапмаган. Повестьның ул битләре шактый коры чыкканнар. Сүз уңаенда шуны да әйтергә кирәк: образларның, бигрәк тә язучының эстетик идеалын гәүдәләндерүче геройларның эчке дөньялары җитәрлек бай түгел. Шулай ук ил тормышындагы зур вакыйгаларның яңгырашын да без китапта ишетмибез. Гаҗәп. Бөтен дөньяны таңга калдырган җир иярченнәре Шамил кебек малайларда бернинди эз дә калдырмадымыни? Юк, ышанасы килми. Нәкъ менә шушындый детальләр дә әсәрне олы тормыш сулышына аваздаш итәргә булышалар түгелме соң? Ниһаять, менә тагын бер мәсьәлә. Мәгълүм ки, геройларның тышкы кыяфәтен, рәсемен сурәтләү — типиклаштыруның бер чарасы. Ул образны конкретлаштыра, аңа индивидуаль сыйфат бирә. Әйтергә кирәк, Л. Ихсанованың сәләте бу өлкәдә һаман бер урында таптана/«... төймә шикелле... борынлы...» Язучының «Якты уйлар» җыентыгында геройдан геройга тагылып йөртелгән менә бу сүзләр яңа повестька да күчеп өлгергән: «... төймә күк борынына...» (7 бит). Баланың тышкы кыяфәтеннән язучы һәрвакыт борынын гына күрә, анда да «төймә» шикеллесен генә. Алай булмаганда 14 Кави Латыйпов, Солдат эзләре, Татарстан китап нәшрияты, I960. инде тышкы кыяфәт бөтенләй сыйланмый, әйтерсең, борыннан башка игътибарга лаеклы һич ни юк. Әсәрнең сүзлек тукымасы да бик нык төзәтүгә мохтаҗ әле. Дөрес, бу өлкәдә язучының уңышлары юк түгел. Ул сүзләрнең сурәтләү мөмкинлекләрен яхшы сиземли һәм а ларның бизәкләреннән уңышлы файдалана. Ләкин шунысы начар, Л. Ихсанова телебезнең байлыгын эшкә кушу буенча җитәрлек тырышлык күрсәтми. Әйтик, берәрсен мактарга кирәк икән, ул һәрвакыт бердән-бер сүзгә мөрәҗәгать итә — «молодец». Телебездә аны гына бирерлек чара юкмыни соң? Татар халкының сүз хәзинәсендә халкыбызның зирәклеген күрсәтүче тәгъбирләр, мәкальләр, әйтемнәр күп бит. Ә Л. Ихсанова алардан соң дәрәҗәдә аз файдалана. «Нияз» повестенда мондый характердагы кимчелекләр шактый күп очрый. Ләкин, тулаем алганда, бу повесть Л. Ихсанова иҗатында яңа һәм уңышлы адым. Авторның геройлары бүгенге тормышның алгы сызыгында барал-ар. Алар хезмәт яраталар, файдалы хезмәт аларны дус иткән. Алда — яңа бурычлар, зур тормышыбызны, якты киләчәгебезне тулы һәм камиль чагылдыру.ТОРМЫШ СУЛЫШЫ 13 Ләбибә Ихсанова, Нияз, Татарстан китап нәшрияты, 1959 ел. лассларга, хезмәт бүлмәләренә, пионер почмакларына зур тормыш сулышы керә. Укыту-тәрбия эшләре, көннән-көн тыгызрак рәвештә, хезмәт белән кушыла. Әйе, мәктәп тормышка атлый. Максат ачык: яшь буынны коммунистик төзелештә актив катнашырга сәләтле кеше итеп тәрбияләргә кирәк. Ул — табигать, техника, җәмгыять турындагы фәнни белемнәрне тирәитен үзләштергән, алган белемнәрен оста файдалана белүче, халыкка, партиягә чын күңелдән бирелгән кеше булырга тиеш. Язучыларыбыз да бу әһәмиятле мәсьәләдән читтә тормыйлар. Яшь буынны хезмәт күнекмәләренә өйрәтү, аны хезмәттә тәрбияләү кебек тормыш күтәргән мәсьәләләр татар совет әдәбиятында да теге я бу дәрәҗәдә әледән-әле чагылып килә. Ләбибә Ихсанованың «Нияз» 13 повесте әнә шул темага багышланган. Укучының хәтерендә булса кирәк, Ләбибә Ихсанова иҗатындагы бу тема белән без беренче мәртәбә авторның «Якты уйлар» җыентыгында ук очрашкан идек. Дөрес, анда балаларның җәмгыять өчен файдалы эшләрдә катнашуы эпизодик күренеш төсендә генә сурәтләнә. Язучының әлеге повестенда исә хезмәт темасы төп урынны тота. Әсәрнең образлар, сурәтләү чаралары аркылы әйтә торган идея эчтәлеге шул: иҗтимагый файдалы эшләр балаларда күмәклек, бердәмлек рухын .кабыза, батырлык, кыюлык сыйфатларын тәрбияли. Бу хакыйкать укучы тарафыннан ничек кабул ителә соң? Акыл белән генәме, әллә йөрәк тә, хисләр дә катнашамы? Моңа җавап бирү өчен, повестьның образларына, сурәтләү чараларына күз салыйк. Нияз — әсәрдәге төп образларның берсе. Кем ул, нинди холыклы малай ул? Җыеп әйткәндә, Нияз — һәр җирдә уенның башында йөрер 132 гә ярата торган, кемнең дә булса үзеннән өстен чыгуына көнләшә торган малай. Шук малай, җор малай. Тагын да аңарда мин-минлек чире, үзсүзлелек, һавалану, ялын- дыручанлык бар. Нинди дә булса эштә, уенда Нияз баш түгел икән, әлеге сыйфатлар шунда ук калкып чыгалар һәм Нияз белән иптәшләре арасында кичекмәстән конфликт туа. «Юк инде, ага-эне. Моңа хәтле Нияз сиңа буйсынмый иде бит әле, буйсынмый иде. Син командир булсаң. Нияз командир. Син капитан булсаң, Нияз капитан иде. Ә хәзер Шамил председатель булсын да, Нияз бригадир гына, имеш. Хурланып үләрсең!» (10 бит). Әлбәттә, бу—омтылышлар, идеаллар каршылыгы түгел. Чөнки Нияз иптәшләре ниятләгән эшләргә гомумән каршы төшми. Киресенчә, алар- да катнашырга ул атлыгып тора. Ләкин әлеге омтылышны тормышка ашыру өчен бер шарт кирәк: Нияз баш булсын! Алай түгел икән, ул инде үз ихтыярында: « — Кукурузны үзең үстер! Председатель дигәч тә, әллә кем булма әле, яме! Мин мәктәп бакчасына бармыйм. Менә шул» (10 бит). Димәк, Нияз белән коллектив арасындагы низаг — ул характерлар конфликты. Бу — балалар табигате өчен хас күренеш. Л. Ихсанова бу хакыйкатьне дөрес сиземләп эш иткән. Чыннан да, коллектив ниятләгән хезмәткә атлыгып торуына да карамастан, Нияз, үзе теләгәнчә эш итә алмаганы өчен генә, иптәшләреннән аерыла, читкә китә. Әлбәттә, моннан әлеге конфликтның иҗтимагый әһәмияте юк икән дигән нәтиҗә чыгарырга ярамый. Әсәрдә бу конфликт шактый ышандырырлык нигезләнгән һәм шактый үзенчәлекле хәл ителгән дә. Гадәттә бала тәрбияләүгә багышланган күпчелек әсәрләрдә тәртипсез бала вакыйгалар соңыннан, кагыйдә буларак, акылга утыра, төзәлә. Л. Ихсанова мондый юлдан китмәгән. Без Ниязның повесть ахырында бик тиз генә үзенең тискәре сыйфатларыннан арынуын күрмибез. Нәни юлдашлары белән сәяхәткә киткәч, Нияз урманда адаша, ашамлыксыз кала. Дөрес, сәяхәтнең кызыктырып алдарлык романтикасы бар. Ләкин үз белдегеңә генә таянганда, бу романтиканың гомере кыска. Адашып киткәч, Нияз моны үз өстендә татый. «Әллә туңудан, әллә куркудан дердер калтыранган Илдус белән Рафаилгә Нияз пинжәк белән күлмәген салып бирде дә агач кәүсәсенә сөялеп уйга калды. Уйлары белән бик тиз генә авылга кайтып җитте, бере артыннан бере тәгәрәп төшкән яңгыр тамчыларын җылы өйдән тәрәзә аша карап тора башлады. Ипигә май ягып әнисе ясап биргән чәйне эчеп алды. Иптәшләре янына йөгереп барып җитте. Ләкин хыял гына иде шул болар... Анын бер ноктага төбәлгән күзләреннән бите буйлап аккан яңгыр тамчысына кушылып ачы яшьләре тәгәри» (70 бит). Биредән чыга торган нәтиҗә шул' баш-баштаклык, күпчелек фикеренә буйсынмау менә нинди аянычлы хәлләргә китерергә мөмкин икән Моннан соң Нияз үзен ничек тотар? Билгеле, Нияз -коллективка кайтырга мәҗбүр. Анда — дуслар, анда — хезмәт. Алар тәэсирендә инде акрынлап ул тискәре сыйфатларыннан арыныр. Конфликтны болай чишүнең өстенлеге шунда: тормыш катлаулылыгы тадиләштерелми, тәрбия мәсьәләләре ясалма чишелми. Әлбәттә, конфликтны дөрес чишү берүзе генә әле тулы канлы образлар тудыруны хәл итми. Башка чаралар белән беррәттән, биредә тагын сюжетның да роле зур. Әйтергә кирәк, Л. Ихсанова сюжет ситуацияләрен җанлы итеп, кызыксынып укырлык итеп оештырган. «Бөтенебез дә барып булмый инде. Газетада өч кеше генә барган дип язалар бит» (14 бит). Күрәсез, бу — үрнәккә тайпылышсыз иярергә тырышу, балаларча уй йөртү инде. Шул ук вакытта ситуациядән балаларның холыкларын да ачык сиземләргә була. « — Минемчә, малайлар гына барсын, кызлар куркалар алар. 133 Ниязның сүзенә Фатыйма черелдәп каршы төште: — Курыкмый гына торсын әле, яме! Син үзең куркасың! — Минме, мин куркаммы? Кайчан курыктым? Таптырырмын тагы!..» (14—15 битләр). Бу юллардан Ниязны, аның холкын күз алдына китерүе читен түгел. Беренче репликаны ишетү белән, без инде каршыбызда өстенлеккә дәгъва итүче, барыннан да элек үзен күрсәтергә омтылучы малай торганын ачык тоябыз. Л. Ихсанова балалар табигатен, аларның холыкларын, уй-фикерлә- рен шактый яхшы белә. Аның нәни каһарманнары теләсә нинди вакыйгалар эчендә дә үзләренең балалыкларын югалтмыйлар, җитди кешегә әверелмиләр. Бу хакыйкать бигрәк тә Нияз образына карата дөрес. «Кичә шулай чакырып китерде дә Рафаилнең сәдәбен тотып алды. Үзеңә кирәкме, ди. Кирәк, ди Рафаил. «Мә, алай булгач», — диде дә Нияз, Рафаилнең сәдәбен, йолкып алып, кулына тоттырды. Аннан Илдусныкына барып тотынды. Кирәкме, ди. Илдус, акыллырак булырга тырышып, кирәк түгел, дип җавап бирде. Ә Нияз аның да сәдәбен өзеп алды да әллә кая — үләннәр арасына атып бәрде. Кирәк булмагач нигә йөртәсең аны, — ди» (41 бит). Менә шулай Нияз. Я ул — шук, я ул — һавалы, үзсүзле, баш булырга дәгъвә итүче. Ләкин һәр вакытта да Нияз — малай. Язучының сюжет ситуацияләре бала табигатенә тәңгәл килеп торалар. Өстәвенә, язучының башка сурәтләү чаралары да образның конкретлылыгына, характерның үзенчәлегенә үз өлешләрен кертәләр. Шундый чараларның берсе — геройның сөйләм теле. «— Әллә син сәяхәткә бакча башына гына чыгалар дип белдеңме? Чын сәяхәтчеләргә чүп кенә әле бу. Аюлар, бүреләр мыжлап торган урманда йөриләр алар, беләсең килсә. Әйлә, нигә хәзердән үк елап торган кешеләрне алырга соң, ба- тыррак малайлар да бетмәгән лә миңа! — Кем елый әле? — Кар базына мин берүзем тө- шәм, — дип мактанды Илдус. — Ә мин караңгыда морҗа ябарга чормага да менә алам, — дип өстәде аңа Рафаил» (42—43 битләр). Биредә язучы геройларны индивидуальләштерү өчен сөйләмгә үзенчәлекле сүзләр китермәгән. Ул бары тик балаларга хас уй йөртү ысулын тотып алган. Нәтиҗәдә без аларны берберләреннән аера алабыз, хәтта Илдус белән Рафаилнең Нияздан кече булуларын да күреп торабыз. Әсәрдә язучының эстетик идеалын гәүдәләндерүче образлар да шактый тулы, җылы, ышандырырлык сурәтләнгәннәр. Алардан бигрәк тә игътибарга лаеклысы — Шамил. Акыллы, сабыр холыклы бу малай иптәшләренең күмәк ихтыярын уңай максатка юнәлтүче, оештыручы булып тора. Күмәклек, бердәмлек рухы, кыюлык, башлап йөрүчәнлек сыйфатлары балаларга каян килгән соң? Чыганак — хезмәт. Балаларда әлеге сыйфатларны файдалы хезмәт тәрбияли. Ул Ниязга да коллективта үзенә урын табарга, төзәлергә ярдәм итәчәк. Әгәр язучы хезмәт темасын тагын да тирәнрәк ачса, бу ышанычның көче икеләтә тәэсирлерәк булыр иде. Кызганычка каршы, хезмәт темасы әсәрдә тиешле тулылыгы белән алынмаган. Автор теманы балаларны хезмәт күнекмәләренә өйрәтү өстендә генә чишә. Бу — алынган проблемаларны тарайту, кысу дигән сүз. Чыннан да, әйтик, Шамил печән чабарга өйрәнде, ди. Өйрәнү барышында әлеге эш баланы, шөбһәсез, кызыктыра. Шулай ук коралны ихтыярга буйсындыруга ирешү дә балада зур канәгатьләнү хисен уята. Ләкин баланың акыл эшчәнлеге даими хәрәкәттә, агышта. Ул үзенә яңадан-яңа азык сорый. Эшне өйрәнү барышында бу акылга азык җитәрлек иде. Ниһаять, менә өйрәнү тәмам. Корал ихтыярга буйсындырылган, элек акыл катнашуын сораган хезмәт хәрәкәтләре хәзер күнекмәгә әйләнгәннәр. Моннан соң инде акылга эш юк. Нәтиҗәдә кы- 134 зыксыну— бала өчен төп этәргеч көч — бетә, югала. Шуна күрә дә хезмәтне үзләштерү мәсьәләсе, күнекмәләр алу юнәлешендә генә түгел, бәлки тикшеренү, тәҗрибә яоау, ия\ат итү элементларын да эченә алырга тиеш. Бары тик соңгы сыйфатларга ия булганда гына, хезмәт укыту, тәрбия максатларына тулы җавап бирергә һәм балаларда хезмәткә карата даими кызыксыну уятырга мөмкин. Л. Ихсанова мәсьәләнең бу ягына игътибар итмәгән, «Якты уйлар» җыентыгында салынган эздән — иске эздән киткән һәм, шулай итеп, әсәренең иҗтимагый әһәмиятен шактый киметкән. Бу кимчелекнең зыяны әсәрнең сурәтләү тукымасында да үзен сиздереп тора. Мәсәлән, балаларның печән чабуда катнашуларын язучы чын мәгънәсендә кызыктырырлык итеп сурәтли алмаган. Моның өчен кирЬкле буяуларны, маҗараларны тапмаган. Повестьның ул битләре шактый коры чыкканнар. Сүз уңаенда шуны да әйтергә кирәк: образларның, бигрәк тә язучының эстетик идеалын гәүдәләндерүче геройларның эчке дөньялары җитәрлек бай түгел. Шулай ук ил тормышындагы зур вакыйгаларның яңгырашын да без китапта ишетмибез. Гаҗәп. Бөтен дөньяны таңга калдырган җир иярченнәре Шамил кебек малайларда бернинди эз дә калдырмадымыни? Юк, ышанасы килми. Нәкъ менә шушындый детальләр дә әсәрне олы тормыш сулышына аваздаш итәргә булышалар түгелме соң? Ниһаять, менә тагын бер мәсьәлә. Мәгълүм ки, геройларның тышкы кыяфәтен, рәсемен сурәтләү — типиклаштыруның бер чарасы. Ул образны конкретлаштыра, аңа индивидуаль сыйфат бирә. Әйтергә кирәк, Л. Ихсанованың сәләте бу өлкәдә һаман бер урында таптана/«... төймә шикелле... борынлы...» Язучының «Якты уйлар» җыентыгында геройдан геройга тагылып йөртелгән менә бу сүзләр яңа повестька да күчеп өлгергән: «... төймә күк борынына...» (7 бит). Баланың тышкы кыяфәтеннән язучы һәрвакыт борынын гына күрә, анда да «төймә» шикеллесен генә. Алай булмаганда 14 Кави Латыйпов, Солдат эзләре, Татарстан китап нәшрияты, I960. инде тышкы кыяфәт бөтенләй сыйланмый, әйтерсең, борыннан башка игътибарга лаеклы һич ни юк. Әсәрнең сүзлек тукымасы да бик нык төзәтүгә мохтаҗ әле. Дөрес, бу өлкәдә язучының уңышлары юк түгел. Ул сүзләрнең сурәтләү мөмкинлекләрен яхшы сиземли һәм а ларның бизәкләреннән уңышлы файдалана. Ләкин шунысы начар, Л. Ихсанова телебезнең байлыгын эшкә кушу буенча җитәрлек тырышлык күрсәтми. Әйтик, берәрсен мактарга кирәк икән, ул һәрвакыт бердән-бер сүзгә мөрәҗәгать итә — «молодец». Телебездә аны гына бирерлек чара юкмыни соң? Татар халкының сүз хәзинәсендә халкыбызның зирәклеген күрсәтүче тәгъбирләр, мәкальләр, әйтемнәр күп бит. Ә Л. Ихсанова алардан соң дәрәҗәдә аз файдалана. «Нияз» повестенда мондый характердагы кимчелекләр шактый күп очрый. Ләкин, тулаем алганда, бу повесть Л. Ихсанова иҗатында яңа һәм уңышлы адым. Авторның геройлары бүгенге тормышның алгы сызыгында барал-ар. Алар хезмәт яраталар, файдалы хезмәт аларны дус иткән. Алда — яңа бурычлар, зур тормышыбызны, якты киләчәгебезне тулы һәм камиль чагылдыру.ТОРМЫШ СУЛЫШЫ 13 Ләбибә Ихсанова, Нияз, Татарстан китап нәшрияты, 1959 ел. лассларга, хезмәт бүлмәләренә, пионер почмакларына зур тормыш сулышы керә. Укыту-тәрбия эшләре, көннән-көн тыгызрак рәвештә, хезмәт белән кушыла. Әйе, мәктәп тормышка атлый. Максат ачык: яшь буынны коммунистик төзелештә актив катнашырга сәләтле кеше итеп тәрбияләргә кирәк. Ул — табигать, техника, җәмгыять турындагы фәнни белемнәрне тирәитен үзләштергән, алган белемнәрен оста файдалана белүче, халыкка, партиягә чын күңелдән бирелгән кеше булырга тиеш. Язучыларыбыз да бу әһәмиятле мәсьәләдән читтә тормыйлар. Яшь буынны хезмәт күнекмәләренә өйрәтү, аны хезмәттә тәрбияләү кебек тормыш күтәргән мәсьәләләр татар совет әдәбиятында да теге я бу дәрәҗәдә әледән-әле чагылып килә. Ләбибә Ихсанованың «Нияз» 13 повесте әнә шул темага багышланган. Укучының хәтерендә булса кирәк, Ләбибә Ихсанова иҗатындагы бу тема белән без беренче мәртәбә авторның «Якты уйлар» җыентыгында ук очрашкан идек. Дөрес, анда балаларның җәмгыять өчен файдалы эшләрдә катнашуы эпизодик күренеш төсендә генә сурәтләнә. Язучының әлеге повестенда исә хезмәт темасы төп урынны тота. Әсәрнең образлар, сурәтләү чаралары аркылы әйтә торган идея эчтәлеге шул: иҗтимагый файдалы эшләр балаларда күмәклек, бердәмлек рухын .кабыза, батырлык, кыюлык сыйфатларын тәрбияли. Бу хакыйкать укучы тарафыннан ничек кабул ителә соң? Акыл белән генәме, әллә йөрәк тә, хисләр дә катнашамы? Моңа җавап бирү өчен, повестьның образларына, сурәтләү чараларына күз салыйк. Нияз — әсәрдәге төп образларның берсе. Кем ул, нинди холыклы малай ул? Җыеп әйткәндә, Нияз — һәр җирдә уенның башында йөрер 132 гә ярата торган, кемнең дә булса үзеннән өстен чыгуына көнләшә торган малай. Шук малай, җор малай. Тагын да аңарда мин-минлек чире, үзсүзлелек, һавалану, ялын- дыручанлык бар. Нинди дә булса эштә, уенда Нияз баш түгел икән, әлеге сыйфатлар шунда ук калкып чыгалар һәм Нияз белән иптәшләре арасында кичекмәстән конфликт туа. «Юк инде, ага-эне. Моңа хәтле Нияз сиңа буйсынмый иде бит әле, буйсынмый иде. Син командир булсаң. Нияз командир. Син капитан булсаң, Нияз капитан иде. Ә хәзер Шамил председатель булсын да, Нияз бригадир гына, имеш. Хурланып үләрсең!» (10 бит). Әлбәттә, бу—омтылышлар, идеаллар каршылыгы түгел. Чөнки Нияз иптәшләре ниятләгән эшләргә гомумән каршы төшми. Киресенчә, алар- да катнашырга ул атлыгып тора. Ләкин әлеге омтылышны тормышка ашыру өчен бер шарт кирәк: Нияз баш булсын! Алай түгел икән, ул инде үз ихтыярында: « — Кукурузны үзең үстер! Председатель дигәч тә, әллә кем булма әле, яме! Мин мәктәп бакчасына бармыйм. Менә шул» (10 бит). Димәк, Нияз белән коллектив арасындагы низаг — ул характерлар конфликты. Бу — балалар табигате өчен хас күренеш. Л. Ихсанова бу хакыйкатьне дөрес сиземләп эш иткән. Чыннан да, коллектив ниятләгән хезмәткә атлыгып торуына да карамастан, Нияз, үзе теләгәнчә эш итә алмаганы өчен генә, иптәшләреннән аерыла, читкә китә. Әлбәттә, моннан әлеге конфликтның иҗтимагый әһәмияте юк икән дигән нәтиҗә чыгарырга ярамый. Әсәрдә бу конфликт шактый ышандырырлык нигезләнгән һәм шактый үзенчәлекле хәл ителгән дә. Гадәттә бала тәрбияләүгә багышланган күпчелек әсәрләрдә тәртипсез бала вакыйгалар соңыннан, кагыйдә буларак, акылга утыра, төзәлә. Л. Ихсанова мондый юлдан китмәгән. Без Ниязның повесть ахырында бик тиз генә үзенең тискәре сыйфатларыннан арынуын күрмибез. Нәни юлдашлары белән сәяхәткә киткәч, Нияз урманда адаша, ашамлыксыз кала. Дөрес, сәяхәтнең кызыктырып алдарлык романтикасы бар. Ләкин үз белдегеңә генә таянганда, бу романтиканың гомере кыска. Адашып киткәч, Нияз моны үз өстендә татый. «Әллә туңудан, әллә куркудан дердер калтыранган Илдус белән Рафаилгә Нияз пинжәк белән күлмәген салып бирде дә агач кәүсәсенә сөялеп уйга калды. Уйлары белән бик тиз генә авылга кайтып җитте, бере артыннан бере тәгәрәп төшкән яңгыр тамчыларын җылы өйдән тәрәзә аша карап тора башлады. Ипигә май ягып әнисе ясап биргән чәйне эчеп алды. Иптәшләре янына йөгереп барып җитте. Ләкин хыял гына иде шул болар... Анын бер ноктага төбәлгән күзләреннән бите буйлап аккан яңгыр тамчысына кушылып ачы яшьләре тәгәри» (70 бит). Биредән чыга торган нәтиҗә шул' баш-баштаклык, күпчелек фикеренә буйсынмау менә нинди аянычлы хәлләргә китерергә мөмкин икән Моннан соң Нияз үзен ничек тотар? Билгеле, Нияз -коллективка кайтырга мәҗбүр. Анда — дуслар, анда — хезмәт. Алар тәэсирендә инде акрынлап ул тискәре сыйфатларыннан арыныр. Конфликтны болай чишүнең өстенлеге шунда: тормыш катлаулылыгы тадиләштерелми, тәрбия мәсьәләләре ясалма чишелми. Әлбәттә, конфликтны дөрес чишү берүзе генә әле тулы канлы образлар тудыруны хәл итми. Башка чаралар белән беррәттән, биредә тагын сюжетның да роле зур. Әйтергә кирәк, Л. Ихсанова сюжет ситуацияләрен җанлы итеп, кызыксынып укырлык итеп оештырган. «Бөтенебез дә барып булмый инде. Газетада өч кеше генә барган дип язалар бит» (14 бит). Күрәсез, бу — үрнәккә тайпылышсыз иярергә тырышу, балаларча уй йөртү инде. Шул ук вакытта ситуациядән балаларның холыкларын да ачык сиземләргә була. « — Минемчә, малайлар гына барсын, кызлар куркалар алар. 133 Ниязның сүзенә Фатыйма черелдәп каршы төште: — Курыкмый гына торсын әле, яме! Син үзең куркасың! — Минме, мин куркаммы? Кайчан курыктым? Таптырырмын тагы!..» (14—15 битләр). Бу юллардан Ниязны, аның холкын күз алдына китерүе читен түгел. Беренче репликаны ишетү белән, без инде каршыбызда өстенлеккә дәгъва итүче, барыннан да элек үзен күрсәтергә омтылучы малай торганын ачык тоябыз. Л. Ихсанова балалар табигатен, аларның холыкларын, уй-фикерлә- рен шактый яхшы белә. Аның нәни каһарманнары теләсә нинди вакыйгалар эчендә дә үзләренең балалыкларын югалтмыйлар, җитди кешегә әверелмиләр. Бу хакыйкать бигрәк тә Нияз образына карата дөрес. «Кичә шулай чакырып китерде дә Рафаилнең сәдәбен тотып алды. Үзеңә кирәкме, ди. Кирәк, ди Рафаил. «Мә, алай булгач», — диде дә Нияз, Рафаилнең сәдәбен, йолкып алып, кулына тоттырды. Аннан Илдусныкына барып тотынды. Кирәкме, ди. Илдус, акыллырак булырга тырышып, кирәк түгел, дип җавап бирде. Ә Нияз аның да сәдәбен өзеп алды да әллә кая — үләннәр арасына атып бәрде. Кирәк булмагач нигә йөртәсең аны, — ди» (41 бит). Менә шулай Нияз. Я ул — шук, я ул — һавалы, үзсүзле, баш булырга дәгъвә итүче. Ләкин һәр вакытта да Нияз — малай. Язучының сюжет ситуацияләре бала табигатенә тәңгәл килеп торалар. Өстәвенә, язучының башка сурәтләү чаралары да образның конкретлылыгына, характерның үзенчәлегенә үз өлешләрен кертәләр. Шундый чараларның берсе — геройның сөйләм теле. «— Әллә син сәяхәткә бакча башына гына чыгалар дип белдеңме? Чын сәяхәтчеләргә чүп кенә әле бу. Аюлар, бүреләр мыжлап торган урманда йөриләр алар, беләсең килсә. Әйлә, нигә хәзердән үк елап торган кешеләрне алырга соң, ба- тыррак малайлар да бетмәгән лә миңа! — Кем елый әле? — Кар базына мин берүзем тө- шәм, — дип мактанды Илдус. — Ә мин караңгыда морҗа ябарга чормага да менә алам, — дип өстәде аңа Рафаил» (42—43 битләр). Биредә язучы геройларны индивидуальләштерү өчен сөйләмгә үзенчәлекле сүзләр китермәгән. Ул бары тик балаларга хас уй йөртү ысулын тотып алган. Нәтиҗәдә без аларны берберләреннән аера алабыз, хәтта Илдус белән Рафаилнең Нияздан кече булуларын да күреп торабыз. Әсәрдә язучының эстетик идеалын гәүдәләндерүче образлар да шактый тулы, җылы, ышандырырлык сурәтләнгәннәр. Алардан бигрәк тә игътибарга лаеклысы — Шамил. Акыллы, сабыр холыклы бу малай иптәшләренең күмәк ихтыярын уңай максатка юнәлтүче, оештыручы булып тора. Күмәклек, бердәмлек рухы, кыюлык, башлап йөрүчәнлек сыйфатлары балаларга каян килгән соң? Чыганак — хезмәт. Балаларда әлеге сыйфатларны файдалы хезмәт тәрбияли. Ул Ниязга да коллективта үзенә урын табарга, төзәлергә ярдәм итәчәк. Әгәр язучы хезмәт темасын тагын да тирәнрәк ачса, бу ышанычның көче икеләтә тәэсирлерәк булыр иде. Кызганычка каршы, хезмәт темасы әсәрдә тиешле тулылыгы белән алынмаган. Автор теманы балаларны хезмәт күнекмәләренә өйрәтү өстендә генә чишә. Бу — алынган проблемаларны тарайту, кысу дигән сүз. Чыннан да, әйтик, Шамил печән чабарга өйрәнде, ди. Өйрәнү барышында әлеге эш баланы, шөбһәсез, кызыктыра. Шулай ук коралны ихтыярга буйсындыруга ирешү дә балада зур канәгатьләнү хисен уята. Ләкин баланың акыл эшчәнлеге даими хәрәкәттә, агышта. Ул үзенә яңадан-яңа азык сорый. Эшне өйрәнү барышында бу акылга азык җитәрлек иде. Ниһаять, менә өйрәнү тәмам. Корал ихтыярга буйсындырылган, элек акыл катнашуын сораган хезмәт хәрәкәтләре хәзер күнекмәгә әйләнгәннәр. Моннан соң инде акылга эш юк. Нәтиҗәдә кы- 134 зыксыну— бала өчен төп этәргеч көч — бетә, югала. Шуна күрә дә хезмәтне үзләштерү мәсьәләсе, күнекмәләр алу юнәлешендә генә түгел, бәлки тикшеренү, тәҗрибә яоау, ия\ат итү элементларын да эченә алырга тиеш. Бары тик соңгы сыйфатларга ия булганда гына, хезмәт укыту, тәрбия максатларына тулы җавап бирергә һәм балаларда хезмәткә карата даими кызыксыну уятырга мөмкин. Л. Ихсанова мәсьәләнең бу ягына игътибар итмәгән, «Якты уйлар» җыентыгында салынган эздән — иске эздән киткән һәм, шулай итеп, әсәренең иҗтимагый әһәмиятен шактый киметкән. Бу кимчелекнең зыяны әсәрнең сурәтләү тукымасында да үзен сиздереп тора. Мәсәлән, балаларның печән чабуда катнашуларын язучы чын мәгънәсендә кызыктырырлык итеп сурәтли алмаган. Моның өчен кирЬкле буяуларны, маҗараларны тапмаган. Повестьның ул битләре шактый коры чыкканнар. Сүз уңаенда шуны да әйтергә кирәк: образларның, бигрәк тә язучының эстетик идеалын гәүдәләндерүче геройларның эчке дөньялары җитәрлек бай түгел. Шулай ук ил тормышындагы зур вакыйгаларның яңгырашын да без китапта ишетмибез. Гаҗәп. Бөтен дөньяны таңга калдырган җир иярченнәре Шамил кебек малайларда бернинди эз дә калдырмадымыни? Юк, ышанасы килми. Нәкъ менә шушындый детальләр дә әсәрне олы тормыш сулышына аваздаш итәргә булышалар түгелме соң? Ниһаять, менә тагын бер мәсьәлә. Мәгълүм ки, геройларның тышкы кыяфәтен, рәсемен сурәтләү — типиклаштыруның бер чарасы. Ул образны конкретлаштыра, аңа индивидуаль сыйфат бирә. Әйтергә кирәк, Л. Ихсанованың сәләте бу өлкәдә һаман бер урында таптана/«... төймә шикелле... борынлы...» Язучының «Якты уйлар» җыентыгында геройдан геройга тагылып йөртелгән менә бу сүзләр яңа повестька да күчеп өлгергән: «... төймә күк борынына...» (7 бит). Баланың тышкы кыяфәтеннән язучы һәрвакыт борынын гына күрә, анда да «төймә» шикеллесен генә. Алай булмаганда 14 Кави Латыйпов, Солдат эзләре, Татарстан китап нәшрияты, I960. инде тышкы кыяфәт бөтенләй сыйланмый, әйтерсең, борыннан башка игътибарга лаеклы һич ни юк. Әсәрнең сүзлек тукымасы да бик нык төзәтүгә мохтаҗ әле. Дөрес, бу өлкәдә язучының уңышлары юк түгел. Ул сүзләрнең сурәтләү мөмкинлекләрен яхшы сиземли һәм а ларның бизәкләреннән уңышлы файдалана. Ләкин шунысы начар, Л. Ихсанова телебезнең байлыгын эшкә кушу буенча җитәрлек тырышлык күрсәтми. Әйтик, берәрсен мактарга кирәк икән, ул һәрвакыт бердән-бер сүзгә мөрәҗәгать итә — «молодец». Телебездә аны гына бирерлек чара юкмыни соң? Татар халкының сүз хәзинәсендә халкыбызның зирәклеген күрсәтүче тәгъбирләр, мәкальләр, әйтемнәр күп бит. Ә Л. Ихсанова алардан соң дәрәҗәдә аз файдалана. «Нияз» повестенда мондый характердагы кимчелекләр шактый күп очрый. Ләкин, тулаем алганда, бу повесть Л. Ихсанова иҗатында яңа һәм уңышлы адым. Авторның геройлары бүгенге тормышның алгы сызыгында барал-ар. Алар хезмәт яраталар, файдалы хезмәт аларны дус иткән. Алда — яңа бурычлар, зур тормышыбызны, якты киләчәгебезне тулы һәм камиль чагылдыру.ТОРМЫШ СУЛЫШЫ 13 Ләбибә Ихсанова, Нияз, Татарстан китап нәшрияты, 1959 ел. лассларга, хезмәт бүлмәләренә, пионер почмакларына зур тормыш сулышы керә. Укыту-тәрбия эшләре, көннән-көн тыгызрак рәвештә, хезмәт белән кушыла. Әйе, мәктәп тормышка атлый. Максат ачык: яшь буынны коммунистик төзелештә актив катнашырга сәләтле кеше итеп тәрбияләргә кирәк. Ул — табигать, техника, җәмгыять турындагы фәнни белемнәрне тирәитен үзләштергән, алган белемнәрен оста файдалана белүче, халыкка, партиягә чын күңелдән бирелгән кеше булырга тиеш. Язучыларыбыз да бу әһәмиятле мәсьәләдән читтә тормыйлар. Яшь буынны хезмәт күнекмәләренә өйрәтү, аны хезмәттә тәрбияләү кебек тормыш күтәргән мәсьәләләр татар совет әдәбиятында да теге я бу дәрәҗәдә әледән-әле чагылып килә. Ләбибә Ихсанованың «Нияз» 13 повесте әнә шул темага багышланган. Укучының хәтерендә булса кирәк, Ләбибә Ихсанова иҗатындагы бу тема белән без беренче мәртәбә авторның «Якты уйлар» җыентыгында ук очрашкан идек. Дөрес, анда балаларның җәмгыять өчен файдалы эшләрдә катнашуы эпизодик күренеш төсендә генә сурәтләнә. Язучының әлеге повестенда исә хезмәт темасы төп урынны тота. Әсәрнең образлар, сурәтләү чаралары аркылы әйтә торган идея эчтәлеге шул: иҗтимагый файдалы эшләр балаларда күмәклек, бердәмлек рухын .кабыза, батырлык, кыюлык сыйфатларын тәрбияли. Бу хакыйкать укучы тарафыннан ничек кабул ителә соң? Акыл белән генәме, әллә йөрәк тә, хисләр дә катнашамы? Моңа җавап бирү өчен, повестьның образларына, сурәтләү чараларына күз салыйк. Нияз — әсәрдәге төп образларның берсе. Кем ул, нинди холыклы малай ул? Җыеп әйткәндә, Нияз — һәр җирдә уенның башында йөрер 132 гә ярата торган, кемнең дә булса үзеннән өстен чыгуына көнләшә торган малай. Шук малай, җор малай. Тагын да аңарда мин-минлек чире, үзсүзлелек, һавалану, ялын- дыручанлык бар. Нинди дә булса эштә, уенда Нияз баш түгел икән, әлеге сыйфатлар шунда ук калкып чыгалар һәм Нияз белән иптәшләре арасында кичекмәстән конфликт туа. «Юк инде, ага-эне. Моңа хәтле Нияз сиңа буйсынмый иде бит әле, буйсынмый иде. Син командир булсаң. Нияз командир. Син капитан булсаң, Нияз капитан иде. Ә хәзер Шамил председатель булсын да, Нияз бригадир гына, имеш. Хурланып үләрсең!» (10 бит). Әлбәттә, бу—омтылышлар, идеаллар каршылыгы түгел. Чөнки Нияз иптәшләре ниятләгән эшләргә гомумән каршы төшми. Киресенчә, алар- да катнашырга ул атлыгып тора. Ләкин әлеге омтылышны тормышка ашыру өчен бер шарт кирәк: Нияз баш булсын! Алай түгел икән, ул инде үз ихтыярында: « — Кукурузны үзең үстер! Председатель дигәч тә, әллә кем булма әле, яме! Мин мәктәп бакчасына бармыйм. Менә шул» (10 бит). Димәк, Нияз белән коллектив арасындагы низаг — ул характерлар конфликты. Бу — балалар табигате өчен хас күренеш. Л. Ихсанова бу хакыйкатьне дөрес сиземләп эш иткән. Чыннан да, коллектив ниятләгән хезмәткә атлыгып торуына да карамастан, Нияз, үзе теләгәнчә эш итә алмаганы өчен генә, иптәшләреннән аерыла, читкә китә. Әлбәттә, моннан әлеге конфликтның иҗтимагый әһәмияте юк икән дигән нәтиҗә чыгарырга ярамый. Әсәрдә бу конфликт шактый ышандырырлык нигезләнгән һәм шактый үзенчәлекле хәл ителгән дә. Гадәттә бала тәрбияләүгә багышланган күпчелек әсәрләрдә тәртипсез бала вакыйгалар соңыннан, кагыйдә буларак, акылга утыра, төзәлә. Л. Ихсанова мондый юлдан китмәгән. Без Ниязның повесть ахырында бик тиз генә үзенең тискәре сыйфатларыннан арынуын күрмибез. Нәни юлдашлары белән сәяхәткә киткәч, Нияз урманда адаша, ашамлыксыз кала. Дөрес, сәяхәтнең кызыктырып алдарлык романтикасы бар. Ләкин үз белдегеңә генә таянганда, бу романтиканың гомере кыска. Адашып киткәч, Нияз моны үз өстендә татый. «Әллә туңудан, әллә куркудан дердер калтыранган Илдус белән Рафаилгә Нияз пинжәк белән күлмәген салып бирде дә агач кәүсәсенә сөялеп уйга калды. Уйлары белән бик тиз генә авылга кайтып җитте, бере артыннан бере тәгәрәп төшкән яңгыр тамчыларын җылы өйдән тәрәзә аша карап тора башлады. Ипигә май ягып әнисе ясап биргән чәйне эчеп алды. Иптәшләре янына йөгереп барып җитте. Ләкин хыял гына иде шул болар... Анын бер ноктага төбәлгән күзләреннән бите буйлап аккан яңгыр тамчысына кушылып ачы яшьләре тәгәри» (70 бит). Биредән чыга торган нәтиҗә шул' баш-баштаклык, күпчелек фикеренә буйсынмау менә нинди аянычлы хәлләргә китерергә мөмкин икән Моннан соң Нияз үзен ничек тотар? Билгеле, Нияз -коллективка кайтырга мәҗбүр. Анда — дуслар, анда — хезмәт. Алар тәэсирендә инде акрынлап ул тискәре сыйфатларыннан арыныр. Конфликтны болай чишүнең өстенлеге шунда: тормыш катлаулылыгы тадиләштерелми, тәрбия мәсьәләләре ясалма чишелми. Әлбәттә, конфликтны дөрес чишү берүзе генә әле тулы канлы образлар тудыруны хәл итми. Башка чаралар белән беррәттән, биредә тагын сюжетның да роле зур. Әйтергә кирәк, Л. Ихсанова сюжет ситуацияләрен җанлы итеп, кызыксынып укырлык итеп оештырган. «Бөтенебез дә барып булмый инде. Газетада өч кеше генә барган дип язалар бит» (14 бит). Күрәсез, бу — үрнәккә тайпылышсыз иярергә тырышу, балаларча уй йөртү инде. Шул ук вакытта ситуациядән балаларның холыкларын да ачык сиземләргә була. « — Минемчә, малайлар гына барсын, кызлар куркалар алар. 133 Ниязның сүзенә Фатыйма черелдәп каршы төште: — Курыкмый гына торсын әле, яме! Син үзең куркасың! — Минме, мин куркаммы? Кайчан курыктым? Таптырырмын тагы!..» (14—15 битләр). Бу юллардан Ниязны, аның холкын күз алдына китерүе читен түгел. Беренче репликаны ишетү белән, без инде каршыбызда өстенлеккә дәгъва итүче, барыннан да элек үзен күрсәтергә омтылучы малай торганын ачык тоябыз. Л. Ихсанова балалар табигатен, аларның холыкларын, уй-фикерлә- рен шактый яхшы белә. Аның нәни каһарманнары теләсә нинди вакыйгалар эчендә дә үзләренең балалыкларын югалтмыйлар, җитди кешегә әверелмиләр. Бу хакыйкать бигрәк тә Нияз образына карата дөрес. «Кичә шулай чакырып китерде дә Рафаилнең сәдәбен тотып алды. Үзеңә кирәкме, ди. Кирәк, ди Рафаил. «Мә, алай булгач», — диде дә Нияз, Рафаилнең сәдәбен, йолкып алып, кулына тоттырды. Аннан Илдусныкына барып тотынды. Кирәкме, ди. Илдус, акыллырак булырга тырышып, кирәк түгел, дип җавап бирде. Ә Нияз аның да сәдәбен өзеп алды да әллә кая — үләннәр арасына атып бәрде. Кирәк булмагач нигә йөртәсең аны, — ди» (41 бит). Менә шулай Нияз. Я ул — шук, я ул — һавалы, үзсүзле, баш булырга дәгъвә итүче. Ләкин һәр вакытта да Нияз — малай. Язучының сюжет ситуацияләре бала табигатенә тәңгәл килеп торалар. Өстәвенә, язучының башка сурәтләү чаралары да образның конкретлылыгына, характерның үзенчәлегенә үз өлешләрен кертәләр. Шундый чараларның берсе — геройның сөйләм теле. «— Әллә син сәяхәткә бакча башына гына чыгалар дип белдеңме? Чын сәяхәтчеләргә чүп кенә әле бу. Аюлар, бүреләр мыжлап торган урманда йөриләр алар, беләсең килсә. Әйлә, нигә хәзердән үк елап торган кешеләрне алырга соң, ба- тыррак малайлар да бетмәгән лә миңа! — Кем елый әле? — Кар базына мин берүзем тө- шәм, — дип мактанды Илдус. — Ә мин караңгыда морҗа ябарга чормага да менә алам, — дип өстәде аңа Рафаил» (42—43 битләр). Биредә язучы геройларны индивидуальләштерү өчен сөйләмгә үзенчәлекле сүзләр китермәгән. Ул бары тик балаларга хас уй йөртү ысулын тотып алган. Нәтиҗәдә без аларны берберләреннән аера алабыз, хәтта Илдус белән Рафаилнең Нияздан кече булуларын да күреп торабыз. Әсәрдә язучының эстетик идеалын гәүдәләндерүче образлар да шактый тулы, җылы, ышандырырлык сурәтләнгәннәр. Алардан бигрәк тә игътибарга лаеклысы — Шамил. Акыллы, сабыр холыклы бу малай иптәшләренең күмәк ихтыярын уңай максатка юнәлтүче, оештыручы булып тора. Күмәклек, бердәмлек рухы, кыюлык, башлап йөрүчәнлек сыйфатлары балаларга каян килгән соң? Чыганак — хезмәт. Балаларда әлеге сыйфатларны файдалы хезмәт тәрбияли. Ул Ниязга да коллективта үзенә урын табарга, төзәлергә ярдәм итәчәк. Әгәр язучы хезмәт темасын тагын да тирәнрәк ачса, бу ышанычның көче икеләтә тәэсирлерәк булыр иде. Кызганычка каршы, хезмәт темасы әсәрдә тиешле тулылыгы белән алынмаган. Автор теманы балаларны хезмәт күнекмәләренә өйрәтү өстендә генә чишә. Бу — алынган проблемаларны тарайту, кысу дигән сүз. Чыннан да, әйтик, Шамил печән чабарга өйрәнде, ди. Өйрәнү барышында әлеге эш баланы, шөбһәсез, кызыктыра. Шулай ук коралны ихтыярга буйсындыруга ирешү дә балада зур канәгатьләнү хисен уята. Ләкин баланың акыл эшчәнлеге даими хәрәкәттә, агышта. Ул үзенә яңадан-яңа азык сорый. Эшне өйрәнү барышында бу акылга азык җитәрлек иде. Ниһаять, менә өйрәнү тәмам. Корал ихтыярга буйсындырылган, элек акыл катнашуын сораган хезмәт хәрәкәтләре хәзер күнекмәгә әйләнгәннәр. Моннан соң инде акылга эш юк. Нәтиҗәдә кы- 134 зыксыну— бала өчен төп этәргеч көч — бетә, югала. Шуна күрә дә хезмәтне үзләштерү мәсьәләсе, күнекмәләр алу юнәлешендә генә түгел, бәлки тикшеренү, тәҗрибә яоау, ия\ат итү элементларын да эченә алырга тиеш. Бары тик соңгы сыйфатларга ия булганда гына, хезмәт укыту, тәрбия максатларына тулы җавап бирергә һәм балаларда хезмәткә карата даими кызыксыну уятырга мөмкин. Л. Ихсанова мәсьәләнең бу ягына игътибар итмәгән, «Якты уйлар» җыентыгында салынган эздән — иске эздән киткән һәм, шулай итеп, әсәренең иҗтимагый әһәмиятен шактый киметкән. Бу кимчелекнең зыяны әсәрнең сурәтләү тукымасында да үзен сиздереп тора. Мәсәлән, балаларның печән чабуда катнашуларын язучы чын мәгънәсендә кызыктырырлык итеп сурәтли алмаган. Моның өчен кирЬкле буяуларны, маҗараларны тапмаган. Повестьның ул битләре шактый коры чыкканнар. Сүз уңаенда шуны да әйтергә кирәк: образларның, бигрәк тә язучының эстетик идеалын гәүдәләндерүче геройларның эчке дөньялары җитәрлек бай түгел. Шулай ук ил тормышындагы зур вакыйгаларның яңгырашын да без китапта ишетмибез. Гаҗәп. Бөтен дөньяны таңга калдырган җир иярченнәре Шамил кебек малайларда бернинди эз дә калдырмадымыни? Юк, ышанасы килми. Нәкъ менә шушындый детальләр дә әсәрне олы тормыш сулышына аваздаш итәргә булышалар түгелме соң? Ниһаять, менә тагын бер мәсьәлә. Мәгълүм ки, геройларның тышкы кыяфәтен, рәсемен сурәтләү — типиклаштыруның бер чарасы. Ул образны конкретлаштыра, аңа индивидуаль сыйфат бирә. Әйтергә кирәк, Л. Ихсанованың сәләте бу өлкәдә һаман бер урында таптана/«... төймә шикелле... борынлы...» Язучының «Якты уйлар» җыентыгында геройдан геройга тагылып йөртелгән менә бу сүзләр яңа повестька да күчеп өлгергән: «... төймә күк борынына...» (7 бит). Баланың тышкы кыяфәтеннән язучы һәрвакыт борынын гына күрә, анда да «төймә» шикеллесен генә. Алай булмаганда 14 Кави Латыйпов, Солдат эзләре, Татарстан китап нәшрияты, I960. инде тышкы кыяфәт бөтенләй сыйланмый, әйтерсең, борыннан башка игътибарга лаеклы һич ни юк. Әсәрнең сүзлек тукымасы да бик нык төзәтүгә мохтаҗ әле. Дөрес, бу өлкәдә язучының уңышлары юк түгел. Ул сүзләрнең сурәтләү мөмкинлекләрен яхшы сиземли һәм а ларның бизәкләреннән уңышлы файдалана. Ләкин шунысы начар, Л. Ихсанова телебезнең байлыгын эшкә кушу буенча җитәрлек тырышлык күрсәтми. Әйтик, берәрсен мактарга кирәк икән, ул һәрвакыт бердән-бер сүзгә мөрәҗәгать итә — «молодец». Телебездә аны гына бирерлек чара юкмыни соң? Татар халкының сүз хәзинәсендә халкыбызның зирәклеген күрсәтүче тәгъбирләр, мәкальләр, әйтемнәр күп бит. Ә Л. Ихсанова алардан соң дәрәҗәдә аз файдалана. «Нияз» повестенда мондый характердагы кимчелекләр шактый күп очрый. Ләкин, тулаем алганда, бу повесть Л. Ихсанова иҗатында яңа һәм уңышлы адым. Авторның геройлары бүгенге тормышның алгы сызыгында барал-ар. Алар хезмәт яраталар, файдалы хезмәт аларны дус иткән. Алда — яңа бурычлар, зур тормышыбызны, якты киләчәгебезне тулы һәм камиль чагылдыру.ТОРМЫШ СУЛЫШЫ 13 Ләбибә Ихсанова, Нияз, Татарстан китап нәшрияты, 1959 ел. лассларга, хезмәт бүлмәләренә, пионер почмакларына зур тормыш сулышы керә. Укыту-тәрбия эшләре, көннән-көн тыгызрак рәвештә, хезмәт белән кушыла. Әйе, мәктәп тормышка атлый. Максат ачык: яшь буынны коммунистик төзелештә актив катнашырга сәләтле кеше итеп тәрбияләргә кирәк. Ул — табигать, техника, җәмгыять турындагы фәнни белемнәрне тирәитен үзләштергән, алган белемнәрен оста файдалана белүче, халыкка, партиягә чын күңелдән бирелгән кеше булырга тиеш. Язучыларыбыз да бу әһәмиятле мәсьәләдән читтә тормыйлар. Яшь буынны хезмәт күнекмәләренә өйрәтү, аны хезмәттә тәрбияләү кебек тормыш күтәргән мәсьәләләр татар совет әдәбиятында да теге я бу дәрәҗәдә әледән-әле чагылып килә. Ләбибә Ихсанованың «Нияз» 13 повесте әнә шул темага багышланган. Укучының хәтерендә булса кирәк, Ләбибә Ихсанова иҗатындагы бу тема белән без беренче мәртәбә авторның «Якты уйлар» җыентыгында ук очрашкан идек. Дөрес, анда балаларның җәмгыять өчен файдалы эшләрдә катнашуы эпизодик күренеш төсендә генә сурәтләнә. Язучының әлеге повестенда исә хезмәт темасы төп урынны тота. Әсәрнең образлар, сурәтләү чаралары аркылы әйтә торган идея эчтәлеге шул: иҗтимагый файдалы эшләр балаларда күмәклек, бердәмлек рухын .кабыза, батырлык, кыюлык сыйфатларын тәрбияли. Бу хакыйкать укучы тарафыннан ничек кабул ителә соң? Акыл белән генәме, әллә йөрәк тә, хисләр дә катнашамы? Моңа җавап бирү өчен, повестьның образларына, сурәтләү чараларына күз салыйк. Нияз — әсәрдәге төп образларның берсе. Кем ул, нинди холыклы малай ул? Җыеп әйткәндә, Нияз — һәр җирдә уенның башында йөрер 132 гә ярата торган, кемнең дә булса үзеннән өстен чыгуына көнләшә торган малай. Шук малай, җор малай. Тагын да аңарда мин-минлек чире, үзсүзлелек, һавалану, ялын- дыручанлык бар. Нинди дә булса эштә, уенда Нияз баш түгел икән, әлеге сыйфатлар шунда ук калкып чыгалар һәм Нияз белән иптәшләре арасында кичекмәстән конфликт туа. «Юк инде, ага-эне. Моңа хәтле Нияз сиңа буйсынмый иде бит әле, буйсынмый иде. Син командир булсаң. Нияз командир. Син капитан булсаң, Нияз капитан иде. Ә хәзер Шамил председатель булсын да, Нияз бригадир гына, имеш. Хурланып үләрсең!» (10 бит). Әлбәттә, бу—омтылышлар, идеаллар каршылыгы түгел. Чөнки Нияз иптәшләре ниятләгән эшләргә гомумән каршы төшми. Киресенчә, алар- да катнашырга ул атлыгып тора. Ләкин әлеге омтылышны тормышка ашыру өчен бер шарт кирәк: Нияз баш булсын! Алай түгел икән, ул инде үз ихтыярында: « — Кукурузны үзең үстер! Председатель дигәч тә, әллә кем булма әле, яме! Мин мәктәп бакчасына бармыйм. Менә шул» (10 бит). Димәк, Нияз белән коллектив арасындагы низаг — ул характерлар конфликты. Бу — балалар табигате өчен хас күренеш. Л. Ихсанова бу хакыйкатьне дөрес сиземләп эш иткән. Чыннан да, коллектив ниятләгән хезмәткә атлыгып торуына да карамастан, Нияз, үзе теләгәнчә эш итә алмаганы өчен генә, иптәшләреннән аерыла, читкә китә. Әлбәттә, моннан әлеге конфликтның иҗтимагый әһәмияте юк икән дигән нәтиҗә чыгарырга ярамый. Әсәрдә бу конфликт шактый ышандырырлык нигезләнгән һәм шактый үзенчәлекле хәл ителгән дә. Гадәттә бала тәрбияләүгә багышланган күпчелек әсәрләрдә тәртипсез бала вакыйгалар соңыннан, кагыйдә буларак, акылга утыра, төзәлә. Л. Ихсанова мондый юлдан китмәгән. Без Ниязның повесть ахырында бик тиз генә үзенең тискәре сыйфатларыннан арынуын күрмибез. Нәни юлдашлары белән сәяхәткә киткәч, Нияз урманда адаша, ашамлыксыз кала. Дөрес, сәяхәтнең кызыктырып алдарлык романтикасы бар. Ләкин үз белдегеңә генә таянганда, бу романтиканың гомере кыска. Адашып киткәч, Нияз моны үз өстендә татый. «Әллә туңудан, әллә куркудан дердер калтыранган Илдус белән Рафаилгә Нияз пинжәк белән күлмәген салып бирде дә агач кәүсәсенә сөялеп уйга калды. Уйлары белән бик тиз генә авылга кайтып җитте, бере артыннан бере тәгәрәп төшкән яңгыр тамчыларын җылы өйдән тәрәзә аша карап тора башлады. Ипигә май ягып әнисе ясап биргән чәйне эчеп алды. Иптәшләре янына йөгереп барып җитте. Ләкин хыял гына иде шул болар... Анын бер ноктага төбәлгән күзләреннән бите буйлап аккан яңгыр тамчысына кушылып ачы яшьләре тәгәри» (70 бит). Биредән чыга торган нәтиҗә шул' баш-баштаклык, күпчелек фикеренә буйсынмау менә нинди аянычлы хәлләргә китерергә мөмкин икән Моннан соң Нияз үзен ничек тотар? Билгеле, Нияз -коллективка кайтырга мәҗбүр. Анда — дуслар, анда — хезмәт. Алар тәэсирендә инде акрынлап ул тискәре сыйфатларыннан арыныр. Конфликтны болай чишүнең өстенлеге шунда: тормыш катлаулылыгы тадиләштерелми, тәрбия мәсьәләләре ясалма чишелми. Әлбәттә, конфликтны дөрес чишү берүзе генә әле тулы канлы образлар тудыруны хәл итми. Башка чаралар белән беррәттән, биредә тагын сюжетның да роле зур. Әйтергә кирәк, Л. Ихсанова сюжет ситуацияләрен җанлы итеп, кызыксынып укырлык итеп оештырган. «Бөтенебез дә барып булмый инде. Газетада өч кеше генә барган дип язалар бит» (14 бит). Күрәсез, бу — үрнәккә тайпылышсыз иярергә тырышу, балаларча уй йөртү инде. Шул ук вакытта ситуациядән балаларның холыкларын да ачык сиземләргә була. « — Минемчә, малайлар гына барсын, кызлар куркалар алар. 133 Ниязның сүзенә Фатыйма черелдәп каршы төште: — Курыкмый гына торсын әле, яме! Син үзең куркасың! — Минме, мин куркаммы? Кайчан курыктым? Таптырырмын тагы!..» (14—15 битләр). Бу юллардан Ниязны, аның холкын күз алдына китерүе читен түгел. Беренче репликаны ишетү белән, без инде каршыбызда өстенлеккә дәгъва итүче, барыннан да элек үзен күрсәтергә омтылучы малай торганын ачык тоябыз. Л. Ихсанова балалар табигатен, аларның холыкларын, уй-фикерлә- рен шактый яхшы белә. Аның нәни каһарманнары теләсә нинди вакыйгалар эчендә дә үзләренең балалыкларын югалтмыйлар, җитди кешегә әверелмиләр. Бу хакыйкать бигрәк тә Нияз образына карата дөрес. «Кичә шулай чакырып китерде дә Рафаилнең сәдәбен тотып алды. Үзеңә кирәкме, ди. Кирәк, ди Рафаил. «Мә, алай булгач», — диде дә Нияз, Рафаилнең сәдәбен, йолкып алып, кулына тоттырды. Аннан Илдусныкына барып тотынды. Кирәкме, ди. Илдус, акыллырак булырга тырышып, кирәк түгел, дип җавап бирде. Ә Нияз аның да сәдәбен өзеп алды да әллә кая — үләннәр арасына атып бәрде. Кирәк булмагач нигә йөртәсең аны, — ди» (41 бит). Менә шулай Нияз. Я ул — шук, я ул — һавалы, үзсүзле, баш булырга дәгъвә итүче. Ләкин һәр вакытта да Нияз — малай. Язучының сюжет ситуацияләре бала табигатенә тәңгәл килеп торалар. Өстәвенә, язучының башка сурәтләү чаралары да образның конкретлылыгына, характерның үзенчәлегенә үз өлешләрен кертәләр. Шундый чараларның берсе — геройның сөйләм теле. «— Әллә син сәяхәткә бакча башына гына чыгалар дип белдеңме? Чын сәяхәтчеләргә чүп кенә әле бу. Аюлар, бүреләр мыжлап торган урманда йөриләр алар, беләсең килсә. Әйлә, нигә хәзердән үк елап торган кешеләрне алырга соң, ба- тыррак малайлар да бетмәгән лә миңа! — Кем елый әле? — Кар базына мин берүзем тө- шәм, — дип мактанды Илдус. — Ә мин караңгыда морҗа ябарга чормага да менә алам, — дип өстәде аңа Рафаил» (42—43 битләр). Биредә язучы геройларны индивидуальләштерү өчен сөйләмгә үзенчәлекле сүзләр китермәгән. Ул бары тик балаларга хас уй йөртү ысулын тотып алган. Нәтиҗәдә без аларны берберләреннән аера алабыз, хәтта Илдус белән Рафаилнең Нияздан кече булуларын да күреп торабыз. Әсәрдә язучының эстетик идеалын гәүдәләндерүче образлар да шактый тулы, җылы, ышандырырлык сурәтләнгәннәр. Алардан бигрәк тә игътибарга лаеклысы — Шамил. Акыллы, сабыр холыклы бу малай иптәшләренең күмәк ихтыярын уңай максатка юнәлтүче, оештыручы булып тора. Күмәклек, бердәмлек рухы, кыюлык, башлап йөрүчәнлек сыйфатлары балаларга каян килгән соң? Чыганак — хезмәт. Балаларда әлеге сыйфатларны файдалы хезмәт тәрбияли. Ул Ниязга да коллективта үзенә урын табарга, төзәлергә ярдәм итәчәк. Әгәр язучы хезмәт темасын тагын да тирәнрәк ачса, бу ышанычның көче икеләтә тәэсирлерәк булыр иде. Кызганычка каршы, хезмәт темасы әсәрдә тиешле тулылыгы белән алынмаган. Автор теманы балаларны хезмәт күнекмәләренә өйрәтү өстендә генә чишә. Бу — алынган проблемаларны тарайту, кысу дигән сүз. Чыннан да, әйтик, Шамил печән чабарга өйрәнде, ди. Өйрәнү барышында әлеге эш баланы, шөбһәсез, кызыктыра. Шулай ук коралны ихтыярга буйсындыруга ирешү дә балада зур канәгатьләнү хисен уята. Ләкин баланың акыл эшчәнлеге даими хәрәкәттә, агышта. Ул үзенә яңадан-яңа азык сорый. Эшне өйрәнү барышында бу акылга азык җитәрлек иде. Ниһаять, менә өйрәнү тәмам. Корал ихтыярга буйсындырылган, элек акыл катнашуын сораган хезмәт хәрәкәтләре хәзер күнекмәгә әйләнгәннәр. Моннан соң инде акылга эш юк. Нәтиҗәдә кы- 134 зыксыну— бала өчен төп этәргеч көч — бетә, югала. Шуна күрә дә хезмәтне үзләштерү мәсьәләсе, күнекмәләр алу юнәлешендә генә түгел, бәлки тикшеренү, тәҗрибә яоау, ия\ат итү элементларын да эченә алырга тиеш. Бары тик соңгы сыйфатларга ия булганда гына, хезмәт укыту, тәрбия максатларына тулы җавап бирергә һәм балаларда хезмәткә карата даими кызыксыну уятырга мөмкин. Л. Ихсанова мәсьәләнең бу ягына игътибар итмәгән, «Якты уйлар» җыентыгында салынган эздән — иске эздән киткән һәм, шулай итеп, әсәренең иҗтимагый әһәмиятен шактый киметкән. Бу кимчелекнең зыяны әсәрнең сурәтләү тукымасында да үзен сиздереп тора. Мәсәлән, балаларның печән чабуда катнашуларын язучы чын мәгънәсендә кызыктырырлык итеп сурәтли алмаган. Моның өчен кирЬкле буяуларны, маҗараларны тапмаган. Повестьның ул битләре шактый коры чыкканнар. Сүз уңаенда шуны да әйтергә кирәк: образларның, бигрәк тә язучының эстетик идеалын гәүдәләндерүче геройларның эчке дөньялары җитәрлек бай түгел. Шулай ук ил тормышындагы зур вакыйгаларның яңгырашын да без китапта ишетмибез. Гаҗәп. Бөтен дөньяны таңга калдырган җир иярченнәре Шамил кебек малайларда бернинди эз дә калдырмадымыни? Юк, ышанасы килми. Нәкъ менә шушындый детальләр дә әсәрне олы тормыш сулышына аваздаш итәргә булышалар түгелме соң? Ниһаять, менә тагын бер мәсьәлә. Мәгълүм ки, геройларның тышкы кыяфәтен, рәсемен сурәтләү — типиклаштыруның бер чарасы. Ул образны конкретлаштыра, аңа индивидуаль сыйфат бирә. Әйтергә кирәк, Л. Ихсанованың сәләте бу өлкәдә һаман бер урында таптана/«... төймә шикелле... борынлы...» Язучының «Якты уйлар» җыентыгында геройдан геройга тагылып йөртелгән менә бу сүзләр яңа повестька да күчеп өлгергән: «... төймә күк борынына...» (7 бит). Баланың тышкы кыяфәтеннән язучы һәрвакыт борынын гына күрә, анда да «төймә» шикеллесен генә. Алай булмаганда 14 Кави Латыйпов, Солдат эзләре, Татарстан китап нәшрияты, I960. инде тышкы кыяфәт бөтенләй сыйланмый, әйтерсең, борыннан башка игътибарга лаеклы һич ни юк. Әсәрнең сүзлек тукымасы да бик нык төзәтүгә мохтаҗ әле. Дөрес, бу өлкәдә язучының уңышлары юк түгел. Ул сүзләрнең сурәтләү мөмкинлекләрен яхшы сиземли һәм а ларның бизәкләреннән уңышлы файдалана. Ләкин шунысы начар, Л. Ихсанова телебезнең байлыгын эшкә кушу буенча җитәрлек тырышлык күрсәтми. Әйтик, берәрсен мактарга кирәк икән, ул һәрвакыт бердән-бер сүзгә мөрәҗәгать итә — «молодец». Телебездә аны гына бирерлек чара юкмыни соң? Татар халкының сүз хәзинәсендә халкыбызның зирәклеген күрсәтүче тәгъбирләр, мәкальләр, әйтемнәр күп бит. Ә Л. Ихсанова алардан соң дәрәҗәдә аз файдалана. «Нияз» повестенда мондый характердагы кимчелекләр шактый күп очрый. Ләкин, тулаем алганда, бу повесть Л. Ихсанова иҗатында яңа һәм уңышлы адым. Авторның геройлары бүгенге тормышның алгы сызыгында барал-ар. Алар хезмәт яраталар, файдалы хезмәт аларны дус иткән. Алда — яңа бурычлар, зур тормышыбызны, якты киләчәгебезне тулы һәм камиль чагылдыру.ТОРМЫШ СУЛЫШЫ 13 Ләбибә Ихсанова, Нияз, Татарстан китап нәшрияты, 1959 ел. лассларга, хезмәт бүлмәләренә, пионер почмакларына зур тормыш сулышы керә. Укыту-тәрбия эшләре, көннән-көн тыгызрак рәвештә, хезмәт белән кушыла. Әйе, мәктәп тормышка атлый. Максат ачык: яшь буынны коммунистик төзелештә актив катнашырга сәләтле кеше итеп тәрбияләргә кирәк. Ул — табигать, техника, җәмгыять турындагы фәнни белемнәрне тирәитен үзләштергән, алган белемнәрен оста файдалана белүче, халыкка, партиягә чын күңелдән бирелгән кеше булырга тиеш. Язучыларыбыз да бу әһәмиятле мәсьәләдән читтә тормыйлар. Яшь буынны хезмәт күнекмәләренә өйрәтү, аны хезмәттә тәрбияләү кебек тормыш күтәргән мәсьәләләр татар совет әдәбиятында да теге я бу дәрәҗәдә әледән-әле чагылып килә. Ләбибә Ихсанованың «Нияз» 13 повесте әнә шул темага багышланган. Укучының хәтерендә булса кирәк, Ләбибә Ихсанова иҗатындагы бу тема белән без беренче мәртәбә авторның «Якты уйлар» җыентыгында ук очрашкан идек. Дөрес, анда балаларның җәмгыять өчен файдалы эшләрдә катнашуы эпизодик күренеш төсендә генә сурәтләнә. Язучының әлеге повестенда исә хезмәт темасы төп урынны тота. Әсәрнең образлар, сурәтләү чаралары аркылы әйтә торган идея эчтәлеге шул: иҗтимагый файдалы эшләр балаларда күмәклек, бердәмлек рухын .кабыза, батырлык, кыюлык сыйфатларын тәрбияли. Бу хакыйкать укучы тарафыннан ничек кабул ителә соң? Акыл белән генәме, әллә йөрәк тә, хисләр дә катнашамы? Моңа җавап бирү өчен, повестьның образларына, сурәтләү чараларына күз салыйк. Нияз — әсәрдәге төп образларның берсе. Кем ул, нинди холыклы малай ул? Җыеп әйткәндә, Нияз — һәр җирдә уенның башында йөрер 132 гә ярата торган, кемнең дә булса үзеннән өстен чыгуына көнләшә торган малай. Шук малай, җор малай. Тагын да аңарда мин-минлек чире, үзсүзлелек, һавалану, ялын- дыручанлык бар. Нинди дә булса эштә, уенда Нияз баш түгел икән, әлеге сыйфатлар шунда ук калкып чыгалар һәм Нияз белән иптәшләре арасында кичекмәстән конфликт туа. «Юк инде, ага-эне. Моңа хәтле Нияз сиңа буйсынмый иде бит әле, буйсынмый иде. Син командир булсаң. Нияз командир. Син капитан булсаң, Нияз капитан иде. Ә хәзер Шамил председатель булсын да, Нияз бригадир гына, имеш. Хурланып үләрсең!» (10 бит). Әлбәттә, бу—омтылышлар, идеаллар каршылыгы түгел. Чөнки Нияз иптәшләре ниятләгән эшләргә гомумән каршы төшми. Киресенчә, алар- да катнашырга ул атлыгып тора. Ләкин әлеге омтылышны тормышка ашыру өчен бер шарт кирәк: Нияз баш булсын! Алай түгел икән, ул инде үз ихтыярында: « — Кукурузны үзең үстер! Председатель дигәч тә, әллә кем булма әле, яме! Мин мәктәп бакчасына бармыйм. Менә шул» (10 бит). Димәк, Нияз белән коллектив арасындагы низаг — ул характерлар конфликты. Бу — балалар табигате өчен хас күренеш. Л. Ихсанова бу хакыйкатьне дөрес сиземләп эш иткән. Чыннан да, коллектив ниятләгән хезмәткә атлыгып торуына да карамастан, Нияз, үзе теләгәнчә эш итә алмаганы өчен генә, иптәшләреннән аерыла, читкә китә. Әлбәттә, моннан әлеге конфликтның иҗтимагый әһәмияте юк икән дигән нәтиҗә чыгарырга ярамый. Әсәрдә бу конфликт шактый ышандырырлык нигезләнгән һәм шактый үзенчәлекле хәл ителгән дә. Гадәттә бала тәрбияләүгә багышланган күпчелек әсәрләрдә тәртипсез бала вакыйгалар соңыннан, кагыйдә буларак, акылга утыра, төзәлә. Л. Ихсанова мондый юлдан китмәгән. Без Ниязның повесть ахырында бик тиз генә үзенең тискәре сыйфатларыннан арынуын күрмибез. Нәни юлдашлары белән сәяхәткә киткәч, Нияз урманда адаша, ашамлыксыз кала. Дөрес, сәяхәтнең кызыктырып алдарлык романтикасы бар. Ләкин үз белдегеңә генә таянганда, бу романтиканың гомере кыска. Адашып киткәч, Нияз моны үз өстендә татый. «Әллә туңудан, әллә куркудан дердер калтыранган Илдус белән Рафаилгә Нияз пинжәк белән күлмәген салып бирде дә агач кәүсәсенә сөялеп уйга калды. Уйлары белән бик тиз генә авылга кайтып җитте, бере артыннан бере тәгәрәп төшкән яңгыр тамчыларын җылы өйдән тәрәзә аша карап тора башлады. Ипигә май ягып әнисе ясап биргән чәйне эчеп алды. Иптәшләре янына йөгереп барып җитте. Ләкин хыял гына иде шул болар... Анын бер ноктага төбәлгән күзләреннән бите буйлап аккан яңгыр тамчысына кушылып ачы яшьләре тәгәри» (70 бит). Биредән чыга торган нәтиҗә шул' баш-баштаклык, күпчелек фикеренә буйсынмау менә нинди аянычлы хәлләргә китерергә мөмкин икән Моннан соң Нияз үзен ничек тотар? Билгеле, Нияз -коллективка кайтырга мәҗбүр. Анда — дуслар, анда — хезмәт. Алар тәэсирендә инде акрынлап ул тискәре сыйфатларыннан арыныр. Конфликтны болай чишүнең өстенлеге шунда: тормыш катлаулылыгы тадиләштерелми, тәрбия мәсьәләләре ясалма чишелми. Әлбәттә, конфликтны дөрес чишү берүзе генә әле тулы канлы образлар тудыруны хәл итми. Башка чаралар белән беррәттән, биредә тагын сюжетның да роле зур. Әйтергә кирәк, Л. Ихсанова сюжет ситуацияләрен җанлы итеп, кызыксынып укырлык итеп оештырган. «Бөтенебез дә барып булмый инде. Газетада өч кеше генә барган дип язалар бит» (14 бит). Күрәсез, бу — үрнәккә тайпылышсыз иярергә тырышу, балаларча уй йөртү инде. Шул ук вакытта ситуациядән балаларның холыкларын да ачык сиземләргә була. « — Минемчә, малайлар гына барсын, кызлар куркалар алар. 133 Ниязның сүзенә Фатыйма черелдәп каршы төште: — Курыкмый гына торсын әле, яме! Син үзең куркасың! — Минме, мин куркаммы? Кайчан курыктым? Таптырырмын тагы!..» (14—15 битләр). Бу юллардан Ниязны, аның холкын күз алдына китерүе читен түгел. Беренче репликаны ишетү белән, без инде каршыбызда өстенлеккә дәгъва итүче, барыннан да элек үзен күрсәтергә омтылучы малай торганын ачык тоябыз. Л. Ихсанова балалар табигатен, аларның холыкларын, уй-фикерлә- рен шактый яхшы белә. Аның нәни каһарманнары теләсә нинди вакыйгалар эчендә дә үзләренең балалыкларын югалтмыйлар, җитди кешегә әверелмиләр. Бу хакыйкать бигрәк тә Нияз образына карата дөрес. «Кичә шулай чакырып китерде дә Рафаилнең сәдәбен тотып алды. Үзеңә кирәкме, ди. Кирәк, ди Рафаил. «Мә, алай булгач», — диде дә Нияз, Рафаилнең сәдәбен, йолкып алып, кулына тоттырды. Аннан Илдусныкына барып тотынды. Кирәкме, ди. Илдус, акыллырак булырга тырышып, кирәк түгел, дип җавап бирде. Ә Нияз аның да сәдәбен өзеп алды да әллә кая — үләннәр арасына атып бәрде. Кирәк булмагач нигә йөртәсең аны, — ди» (41 бит). Менә шулай Нияз. Я ул — шук, я ул — һавалы, үзсүзле, баш булырга дәгъвә итүче. Ләкин һәр вакытта да Нияз — малай. Язучының сюжет ситуацияләре бала табигатенә тәңгәл килеп торалар. Өстәвенә, язучының башка сурәтләү чаралары да образның конкретлылыгына, характерның үзенчәлегенә үз өлешләрен кертәләр. Шундый чараларның берсе — геройның сөйләм теле. «— Әллә син сәяхәткә бакча башына гына чыгалар дип белдеңме? Чын сәяхәтчеләргә чүп кенә әле бу. Аюлар, бүреләр мыжлап торган урманда йөриләр алар, беләсең килсә. Әйлә, нигә хәзердән үк елап торган кешеләрне алырга соң, ба- тыррак малайлар да бетмәгән лә миңа! — Кем елый әле? — Кар базына мин берүзем тө- шәм, — дип мактанды Илдус. — Ә мин караңгыда морҗа ябарга чормага да менә алам, — дип өстәде аңа Рафаил» (42—43 битләр). Биредә язучы геройларны индивидуальләштерү өчен сөйләмгә үзенчәлекле сүзләр китермәгән. Ул бары тик балаларга хас уй йөртү ысулын тотып алган. Нәтиҗәдә без аларны берберләреннән аера алабыз, хәтта Илдус белән Рафаилнең Нияздан кече булуларын да күреп торабыз. Әсәрдә язучының эстетик идеалын гәүдәләндерүче образлар да шактый тулы, җылы, ышандырырлык сурәтләнгәннәр. Алардан бигрәк тә игътибарга лаеклысы — Шамил. Акыллы, сабыр холыклы бу малай иптәшләренең күмәк ихтыярын уңай максатка юнәлтүче, оештыручы булып тора. Күмәклек, бердәмлек рухы, кыюлык, башлап йөрүчәнлек сыйфатлары балаларга каян килгән соң? Чыганак — хезмәт. Балаларда әлеге сыйфатларны файдалы хезмәт тәрбияли. Ул Ниязга да коллективта үзенә урын табарга, төзәлергә ярдәм итәчәк. Әгәр язучы хезмәт темасын тагын да тирәнрәк ачса, бу ышанычның көче икеләтә тәэсирлерәк булыр иде. Кызганычка каршы, хезмәт темасы әсәрдә тиешле тулылыгы белән алынмаган. Автор теманы балаларны хезмәт күнекмәләренә өйрәтү өстендә генә чишә. Бу — алынган проблемаларны тарайту, кысу дигән сүз. Чыннан да, әйтик, Шамил печән чабарга өйрәнде, ди. Өйрәнү барышында әлеге эш баланы, шөбһәсез, кызыктыра. Шулай ук коралны ихтыярга буйсындыруга ирешү дә балада зур канәгатьләнү хисен уята. Ләкин баланың акыл эшчәнлеге даими хәрәкәттә, агышта. Ул үзенә яңадан-яңа азык сорый. Эшне өйрәнү барышында бу акылга азык җитәрлек иде. Ниһаять, менә өйрәнү тәмам. Корал ихтыярга буйсындырылган, элек акыл катнашуын сораган хезмәт хәрәкәтләре хәзер күнекмәгә әйләнгәннәр. Моннан соң инде акылга эш юк. Нәтиҗәдә кы- 134 зыксыну— бала өчен төп этәргеч көч — бетә, югала. Шуна күрә дә хезмәтне үзләштерү мәсьәләсе, күнекмәләр алу юнәлешендә генә түгел, бәлки тикшеренү, тәҗрибә яоау, ия\ат итү элементларын да эченә алырга тиеш. Бары тик соңгы сыйфатларга ия булганда гына, хезмәт укыту, тәрбия максатларына тулы җавап бирергә һәм балаларда хезмәткә карата даими кызыксыну уятырга мөмкин. Л. Ихсанова мәсьәләнең бу ягына игътибар итмәгән, «Якты уйлар» җыентыгында салынган эздән — иске эздән киткән һәм, шулай итеп, әсәренең иҗтимагый әһәмиятен шактый киметкән. Бу кимчелекнең зыяны әсәрнең сурәтләү тукымасында да үзен сиздереп тора. Мәсәлән, балаларның печән чабуда катнашуларын язучы чын мәгънәсендә кызыктырырлык итеп сурәтли алмаган. Моның өчен кирЬкле буяуларны, маҗараларны тапмаган. Повестьның ул битләре шактый коры чыкканнар. Сүз уңаенда шуны да әйтергә кирәк: образларның, бигрәк тә язучының эстетик идеалын гәүдәләндерүче геройларның эчке дөньялары җитәрлек бай түгел. Шулай ук ил тормышындагы зур вакыйгаларның яңгырашын да без китапта ишетмибез. Гаҗәп. Бөтен дөньяны таңга калдырган җир иярченнәре Шамил кебек малайларда бернинди эз дә калдырмадымыни? Юк, ышанасы килми. Нәкъ менә шушындый детальләр дә әсәрне олы тормыш сулышына аваздаш итәргә булышалар түгелме соң? Ниһаять, менә тагын бер мәсьәлә. Мәгълүм ки, геройларның тышкы кыяфәтен, рәсемен сурәтләү — типиклаштыруның бер чарасы. Ул образны конкретлаштыра, аңа индивидуаль сыйфат бирә. Әйтергә кирәк, Л. Ихсанованың сәләте бу өлкәдә һаман бер урында таптана/«... төймә шикелле... борынлы...» Язучының «Якты уйлар» җыентыгында геройдан геройга тагылып йөртелгән менә бу сүзләр яңа повестька да күчеп өлгергән: «... төймә күк борынына...» (7 бит). Баланың тышкы кыяфәтеннән язучы һәрвакыт борынын гына күрә, анда да «төймә» шикеллесен генә. Алай булмаганда 14 Кави Латыйпов, Солдат эзләре, Татарстан китап нәшрияты, I960. инде тышкы кыяфәт бөтенләй сыйланмый, әйтерсең, борыннан башка игътибарга лаеклы һич ни юк. Әсәрнең сүзлек тукымасы да бик нык төзәтүгә мохтаҗ әле. Дөрес, бу өлкәдә язучының уңышлары юк түгел. Ул сүзләрнең сурәтләү мөмкинлекләрен яхшы сиземли һәм а ларның бизәкләреннән уңышлы файдалана. Ләкин шунысы начар, Л. Ихсанова телебезнең байлыгын эшкә кушу буенча җитәрлек тырышлык күрсәтми. Әйтик, берәрсен мактарга кирәк икән, ул һәрвакыт бердән-бер сүзгә мөрәҗәгать итә — «молодец». Телебездә аны гына бирерлек чара юкмыни соң? Татар халкының сүз хәзинәсендә халкыбызның зирәклеген күрсәтүче тәгъбирләр, мәкальләр, әйтемнәр күп бит. Ә Л. Ихсанова алардан соң дәрәҗәдә аз файдалана. «Нияз» повестенда мондый характердагы кимчелекләр шактый күп очрый. Ләкин, тулаем алганда, бу повесть Л. Ихсанова иҗатында яңа һәм уңышлы адым. Авторның геройлары бүгенге тормышның алгы сызыгында барал-ар. Алар хезмәт яраталар, файдалы хезмәт аларны дус иткән. Алда — яңа бурычлар, зур тормышыбызны, якты киләчәгебезне тулы һәм камиль чагылдыру.ТОРМЫШ СУЛЫШЫ 13 Ләбибә Ихсанова, Нияз, Татарстан китап нәшрияты, 1959 ел. лассларга, хезмәт бүлмәләренә, пионер почмакларына зур тормыш сулышы керә. Укыту-тәрбия эшләре, көннән-көн тыгызрак рәвештә, хезмәт белән кушыла. Әйе, мәктәп тормышка атлый. Максат ачык: яшь буынны коммунистик төзелештә актив катнашырга сәләтле кеше итеп тәрбияләргә кирәк. Ул — табигать, техника, җәмгыять турындагы фәнни белемнәрне тирәитен үзләштергән, алган белемнәрен оста файдалана белүче, халыкка, партиягә чын күңелдән бирелгән кеше булырга тиеш. Язучыларыбыз да бу әһәмиятле мәсьәләдән читтә тормыйлар. Яшь буынны хезмәт күнекмәләренә өйрәтү, аны хезмәттә тәрбияләү кебек тормыш күтәргән мәсьәләләр татар совет әдәбиятында да теге я бу дәрәҗәдә әледән-әле чагылып килә. Ләбибә Ихсанованың «Нияз» 13 повесте әнә шул темага багышланган. Укучының хәтерендә булса кирәк, Ләбибә Ихсанова иҗатындагы бу тема белән без беренче мәртәбә авторның «Якты уйлар» җыентыгында ук очрашкан идек. Дөрес, анда балаларның җәмгыять өчен файдалы эшләрдә катнашуы эпизодик күренеш төсендә генә сурәтләнә. Язучының әлеге повестенда исә хезмәт темасы төп урынны тота. Әсәрнең образлар, сурәтләү чаралары аркылы әйтә торган идея эчтәлеге шул: иҗтимагый файдалы эшләр балаларда күмәклек, бердәмлек рухын .кабыза, батырлык, кыюлык сыйфатларын тәрбияли. Бу хакыйкать укучы тарафыннан ничек кабул ителә соң? Акыл белән генәме, әллә йөрәк тә, хисләр дә катнашамы? Моңа җавап бирү өчен, повестьның образларына, сурәтләү чараларына күз салыйк. Нияз — әсәрдәге төп образларның берсе. Кем ул, нинди холыклы малай ул? Җыеп әйткәндә, Нияз — һәр җирдә уенның башында йөрер 132 гә ярата торган, кемнең дә булса үзеннән өстен чыгуына көнләшә торган малай. Шук малай, җор малай. Тагын да аңарда мин-минлек чире, үзсүзлелек, һавалану, ялын- дыручанлык бар. Нинди дә булса эштә, уенда Нияз баш түгел икән, әлеге сыйфатлар шунда ук калкып чыгалар һәм Нияз белән иптәшләре арасында кичекмәстән конфликт туа. «Юк инде, ага-эне. Моңа хәтле Нияз сиңа буйсынмый иде бит әле, буйсынмый иде. Син командир булсаң. Нияз командир. Син капитан булсаң, Нияз капитан иде. Ә хәзер Шамил председатель булсын да, Нияз бригадир гына, имеш. Хурланып үләрсең!» (10 бит). Әлбәттә, бу—омтылышлар, идеаллар каршылыгы түгел. Чөнки Нияз иптәшләре ниятләгән эшләргә гомумән каршы төшми. Киресенчә, алар- да катнашырга ул атлыгып тора. Ләкин әлеге омтылышны тормышка ашыру өчен бер шарт кирәк: Нияз баш булсын! Алай түгел икән, ул инде үз ихтыярында: « — Кукурузны үзең үстер! Председатель дигәч тә, әллә кем булма әле, яме! Мин мәктәп бакчасына бармыйм. Менә шул» (10 бит). Димәк, Нияз белән коллектив арасындагы низаг — ул характерлар конфликты. Бу — балалар табигате өчен хас күренеш. Л. Ихсанова бу хакыйкатьне дөрес сиземләп эш иткән. Чыннан да, коллектив ниятләгән хезмәткә атлыгып торуына да карамастан, Нияз, үзе теләгәнчә эш итә алмаганы өчен генә, иптәшләреннән аерыла, читкә китә. Әлбәттә, моннан әлеге конфликтның иҗтимагый әһәмияте юк икән дигән нәтиҗә чыгарырга ярамый. Әсәрдә бу конфликт шактый ышандырырлык нигезләнгән һәм шактый үзенчәлекле хәл ителгән дә. Гадәттә бала тәрбияләүгә багышланган күпчелек әсәрләрдә тәртипсез бала вакыйгалар соңыннан, кагыйдә буларак, акылга утыра, төзәлә. Л. Ихсанова мондый юлдан китмәгән. Без Ниязның повесть ахырында бик тиз генә үзенең тискәре сыйфатларыннан арынуын күрмибез. Нәни юлдашлары белән сәяхәткә киткәч, Нияз урманда адаша, ашамлыксыз кала. Дөрес, сәяхәтнең кызыктырып алдарлык романтикасы бар. Ләкин үз белдегеңә генә таянганда, бу романтиканың гомере кыска. Адашып киткәч, Нияз моны үз өстендә татый. «Әллә туңудан, әллә куркудан дердер калтыранган Илдус белән Рафаилгә Нияз пинжәк белән күлмәген салып бирде дә агач кәүсәсенә сөялеп уйга калды. Уйлары белән бик тиз генә авылга кайтып җитте, бере артыннан бере тәгәрәп төшкән яңгыр тамчыларын җылы өйдән тәрәзә аша карап тора башлады. Ипигә май ягып әнисе ясап биргән чәйне эчеп алды. Иптәшләре янына йөгереп барып җитте. Ләкин хыял гына иде шул болар... Анын бер ноктага төбәлгән күзләреннән бите буйлап аккан яңгыр тамчысына кушылып ачы яшьләре тәгәри» (70 бит). Биредән чыга торган нәтиҗә шул' баш-баштаклык, күпчелек фикеренә буйсынмау менә нинди аянычлы хәлләргә китерергә мөмкин икән Моннан соң Нияз үзен ничек тотар? Билгеле, Нияз -коллективка кайтырга мәҗбүр. Анда — дуслар, анда — хезмәт. Алар тәэсирендә инде акрынлап ул тискәре сыйфатларыннан арыныр. Конфликтны болай чишүнең өстенлеге шунда: тормыш катлаулылыгы тадиләштерелми, тәрбия мәсьәләләре ясалма чишелми. Әлбәттә, конфликтны дөрес чишү берүзе генә әле тулы канлы образлар тудыруны хәл итми. Башка чаралар белән беррәттән, биредә тагын сюжетның да роле зур. Әйтергә кирәк, Л. Ихсанова сюжет ситуацияләрен җанлы итеп, кызыксынып укырлык итеп оештырган. «Бөтенебез дә барып булмый инде. Газетада өч кеше генә барган дип язалар бит» (14 бит). Күрәсез, бу — үрнәккә тайпылышсыз иярергә тырышу, балаларча уй йөртү инде. Шул ук вакытта ситуациядән балаларның холыкларын да ачык сиземләргә була. « — Минемчә, малайлар гына барсын, кызлар куркалар алар. 133 Ниязның сүзенә Фатыйма черелдәп каршы төште: — Курыкмый гына торсын әле, яме! Син үзең куркасың! — Минме, мин куркаммы? Кайчан курыктым? Таптырырмын тагы!..» (14—15 битләр). Бу юллардан Ниязны, аның холкын күз алдына китерүе читен түгел. Беренче репликаны ишетү белән, без инде каршыбызда өстенлеккә дәгъва итүче, барыннан да элек үзен күрсәтергә омтылучы малай торганын ачык тоябыз. Л. Ихсанова балалар табигатен, аларның холыкларын, уй-фикерлә- рен шактый яхшы белә. Аның нәни каһарманнары теләсә нинди вакыйгалар эчендә дә үзләренең балалыкларын югалтмыйлар, җитди кешегә әверелмиләр. Бу хакыйкать бигрәк тә Нияз образына карата дөрес. «Кичә шулай чакырып китерде дә Рафаилнең сәдәбен тотып алды. Үзеңә кирәкме, ди. Кирәк, ди Рафаил. «Мә, алай булгач», — диде дә Нияз, Рафаилнең сәдәбен, йолкып алып, кулына тоттырды. Аннан Илдусныкына барып тотынды. Кирәкме, ди. Илдус, акыллырак булырга тырышып, кирәк түгел, дип җавап бирде. Ә Нияз аның да сәдәбен өзеп алды да әллә кая — үләннәр арасына атып бәрде. Кирәк булмагач нигә йөртәсең аны, — ди» (41 бит). Менә шулай Нияз. Я ул — шук, я ул — һавалы, үзсүзле, баш булырга дәгъвә итүче. Ләкин һәр вакытта да Нияз — малай. Язучының сюжет ситуацияләре бала табигатенә тәңгәл килеп торалар. Өстәвенә, язучының башка сурәтләү чаралары да образның конкретлылыгына, характерның үзенчәлегенә үз өлешләрен кертәләр. Шундый чараларның берсе — геройның сөйләм теле. «— Әллә син сәяхәткә бакча башына гына чыгалар дип белдеңме? Чын сәяхәтчеләргә чүп кенә әле бу. Аюлар, бүреләр мыжлап торган урманда йөриләр алар, беләсең килсә. Әйлә, нигә хәзердән үк елап торган кешеләрне алырга соң, ба- тыррак малайлар да бетмәгән лә миңа! — Кем елый әле? — Кар базына мин берүзем тө- шәм, — дип мактанды Илдус. — Ә мин караңгыда морҗа ябарга чормага да менә алам, — дип өстәде аңа Рафаил» (42—43 битләр). Биредә язучы геройларны индивидуальләштерү өчен сөйләмгә үзенчәлекле сүзләр китермәгән. Ул бары тик балаларга хас уй йөртү ысулын тотып алган. Нәтиҗәдә без аларны берберләреннән аера алабыз, хәтта Илдус белән Рафаилнең Нияздан кече булуларын да күреп торабыз. Әсәрдә язучының эстетик идеалын гәүдәләндерүче образлар да шактый тулы, җылы, ышандырырлык сурәтләнгәннәр. Алардан бигрәк тә игътибарга лаеклысы — Шамил. Акыллы, сабыр холыклы бу малай иптәшләренең күмәк ихтыярын уңай максатка юнәлтүче, оештыручы булып тора. Күмәклек, бердәмлек рухы, кыюлык, башлап йөрүчәнлек сыйфатлары балаларга каян килгән соң? Чыганак — хезмәт. Балаларда әлеге сыйфатларны файдалы хезмәт тәрбияли. Ул Ниязга да коллективта үзенә урын табарга, төзәлергә ярдәм итәчәк. Әгәр язучы хезмәт темасын тагын да тирәнрәк ачса, бу ышанычның көче икеләтә тәэсирлерәк булыр иде. Кызганычка каршы, хезмәт темасы әсәрдә тиешле тулылыгы белән алынмаган. Автор теманы балаларны хезмәт күнекмәләренә өйрәтү өстендә генә чишә. Бу — алынган проблемаларны тарайту, кысу дигән сүз. Чыннан да, әйтик, Шамил печән чабарга өйрәнде, ди. Өйрәнү барышында әлеге эш баланы, шөбһәсез, кызыктыра. Шулай ук коралны ихтыярга буйсындыруга ирешү дә балада зур канәгатьләнү хисен уята. Ләкин баланың акыл эшчәнлеге даими хәрәкәттә, агышта. Ул үзенә яңадан-яңа азык сорый. Эшне өйрәнү барышында бу акылга азык җитәрлек иде. Ниһаять, менә өйрәнү тәмам. Корал ихтыярга буйсындырылган, элек акыл катнашуын сораган хезмәт хәрәкәтләре хәзер күнекмәгә әйләнгәннәр. Моннан соң инде акылга эш юк. Нәтиҗәдә кы- 134 зыксыну— бала өчен төп этәргеч көч — бетә, югала. Шуна күрә дә хезмәтне үзләштерү мәсьәләсе, күнекмәләр алу юнәлешендә генә түгел, бәлки тикшеренү, тәҗрибә яоау, ия\ат итү элементларын да эченә алырга тиеш. Бары тик соңгы сыйфатларга ия булганда гына, хезмәт укыту, тәрбия максатларына тулы җавап бирергә һәм балаларда хезмәткә карата даими кызыксыну уятырга мөмкин. Л. Ихсанова мәсьәләнең бу ягына игътибар итмәгән, «Якты уйлар» җыентыгында салынган эздән — иске эздән киткән һәм, шулай итеп, әсәренең иҗтимагый әһәмиятен шактый киметкән. Бу кимчелекнең зыяны әсәрнең сурәтләү тукымасында да үзен сиздереп тора. Мәсәлән, балаларның печән чабуда катнашуларын язучы чын мәгънәсендә кызыктырырлык итеп сурәтли алмаган. Моның өчен кирЬкле буяуларны, маҗараларны тапмаган. Повестьның ул битләре шактый коры чыкканнар. Сүз уңаенда шуны да әйтергә кирәк: образларның, бигрәк тә язучының эстетик идеалын гәүдәләндерүче геройларның эчке дөньялары җитәрлек бай түгел. Шулай ук ил тормышындагы зур вакыйгаларның яңгырашын да без китапта ишетмибез. Гаҗәп. Бөтен дөньяны таңга калдырган җир иярченнәре Шамил кебек малайларда бернинди эз дә калдырмадымыни? Юк, ышанасы килми. Нәкъ менә шушындый детальләр дә әсәрне олы тормыш сулышына аваздаш итәргә булышалар түгелме соң? Ниһаять, менә тагын бер мәсьәлә. Мәгълүм ки, геройларның тышкы кыяфәтен, рәсемен сурәтләү — типиклаштыруның бер чарасы. Ул образны конкретлаштыра, аңа индивидуаль сыйфат бирә. Әйтергә кирәк, Л. Ихсанованың сәләте бу өлкәдә һаман бер урында таптана/«... төймә шикелле... борынлы...» Язучының «Якты уйлар» җыентыгында геройдан геройга тагылып йөртелгән менә бу сүзләр яңа повестька да күчеп өлгергән: «... төймә күк борынына...» (7 бит). Баланың тышкы кыяфәтеннән язучы һәрвакыт борынын гына күрә, анда да «төймә» шикеллесен генә. Алай булмаганда 14 Кави Латыйпов, Солдат эзләре, Татарстан китап нәшрияты, I960. инде тышкы кыяфәт бөтенләй сыйланмый, әйтерсең, борыннан башка игътибарга лаеклы һич ни юк. Әсәрнең сүзлек тукымасы да бик нык төзәтүгә мохтаҗ әле. Дөрес, бу өлкәдә язучының уңышлары юк түгел. Ул сүзләрнең сурәтләү мөмкинлекләрен яхшы сиземли һәм а ларның бизәкләреннән уңышлы файдалана. Ләкин шунысы начар, Л. Ихсанова телебезнең байлыгын эшкә кушу буенча җитәрлек тырышлык күрсәтми. Әйтик, берәрсен мактарга кирәк икән, ул һәрвакыт бердән-бер сүзгә мөрәҗәгать итә — «молодец». Телебездә аны гына бирерлек чара юкмыни соң? Татар халкының сүз хәзинәсендә халкыбызның зирәклеген күрсәтүче тәгъбирләр, мәкальләр, әйтемнәр күп бит. Ә Л. Ихсанова алардан соң дәрәҗәдә аз файдалана. «Нияз» повестенда мондый характердагы кимчелекләр шактый күп очрый. Ләкин, тулаем алганда, бу повесть Л. Ихсанова иҗатында яңа һәм уңышлы адым. Авторның геройлары бүгенге тормышның алгы сызыгында барал-ар. Алар хезмәт яраталар, файдалы хезмәт аларны дус иткән. Алда — яңа бурычлар, зур тормышыбызны, якты киләчәгебезне тулы һәм камиль чагылдыру.ТОРМЫШ СУЛЫШЫ 13 Ләбибә Ихсанова, Нияз, Татарстан китап нәшрияты, 1959 ел. лассларга, хезмәт бүлмәләренә, пионер почмакларына зур тормыш сулышы керә. Укыту-тәрбия эшләре, көннән-көн тыгызрак рәвештә, хезмәт белән кушыла. Әйе, мәктәп тормышка атлый. Максат ачык: яшь буынны коммунистик төзелештә актив катнашырга сәләтле кеше итеп тәрбияләргә кирәк. Ул — табигать, техника, җәмгыять турындагы фәнни белемнәрне тирәитен үзләштергән, алган белемнәрен оста файдалана белүче, халыкка, партиягә чын күңелдән бирелгән кеше булырга тиеш. Язучыларыбыз да бу әһәмиятле мәсьәләдән читтә тормыйлар. Яшь буынны хезмәт күнекмәләренә өйрәтү, аны хезмәттә тәрбияләү кебек тормыш күтәргән мәсьәләләр татар совет әдәбиятында да теге я бу дәрәҗәдә әледән-әле чагылып килә. Ләбибә Ихсанованың «Нияз» 13 повесте әнә шул темага багышланган. Укучының хәтерендә булса кирәк, Ләбибә Ихсанова иҗатындагы бу тема белән без беренче мәртәбә авторның «Якты уйлар» җыентыгында ук очрашкан идек. Дөрес, анда балаларның җәмгыять өчен файдалы эшләрдә катнашуы эпизодик күренеш төсендә генә сурәтләнә. Язучының әлеге повестенда исә хезмәт темасы төп урынны тота. Әсәрнең образлар, сурәтләү чаралары аркылы әйтә торган идея эчтәлеге шул: иҗтимагый файдалы эшләр балаларда күмәклек, бердәмлек рухын .кабыза, батырлык, кыюлык сыйфатларын тәрбияли. Бу хакыйкать укучы тарафыннан ничек кабул ителә соң? Акыл белән генәме, әллә йөрәк тә, хисләр дә катнашамы? Моңа җавап бирү өчен, повестьның образларына, сурәтләү чараларына күз салыйк. Нияз — әсәрдәге төп образларның берсе. Кем ул, нинди холыклы малай ул? Җыеп әйткәндә, Нияз — һәр җирдә уенның башында йөрер 132 гә ярата торган, кемнең дә булса үзеннән өстен чыгуына көнләшә торган малай. Шук малай, җор малай. Тагын да аңарда мин-минлек чире, үзсүзлелек, һавалану, ялын- дыручанлык бар. Нинди дә булса эштә, уенда Нияз баш түгел икән, әлеге сыйфатлар шунда ук калкып чыгалар һәм Нияз белән иптәшләре арасында кичекмәстән конфликт туа. «Юк инде, ага-эне. Моңа хәтле Нияз сиңа буйсынмый иде бит әле, буйсынмый иде. Син командир булсаң. Нияз командир. Син капитан булсаң, Нияз капитан иде. Ә хәзер Шамил председатель булсын да, Нияз бригадир гына, имеш. Хурланып үләрсең!» (10 бит). Әлбәттә, бу—омтылышлар, идеаллар каршылыгы түгел. Чөнки Нияз иптәшләре ниятләгән эшләргә гомумән каршы төшми. Киресенчә, алар- да катнашырга ул атлыгып тора. Ләкин әлеге омтылышны тормышка ашыру өчен бер шарт кирәк: Нияз баш булсын! Алай түгел икән, ул инде үз ихтыярында: « — Кукурузны үзең үстер! Председатель дигәч тә, әллә кем булма әле, яме! Мин мәктәп бакчасына бармыйм. Менә шул» (10 бит). Димәк, Нияз белән коллектив арасындагы низаг — ул характерлар конфликты. Бу — балалар табигате өчен хас күренеш. Л. Ихсанова бу хакыйкатьне дөрес сиземләп эш иткән. Чыннан да, коллектив ниятләгән хезмәткә атлыгып торуына да карамастан, Нияз, үзе теләгәнчә эш итә алмаганы өчен генә, иптәшләреннән аерыла, читкә китә. Әлбәттә, моннан әлеге конфликтның иҗтимагый әһәмияте юк икән дигән нәтиҗә чыгарырга ярамый. Әсәрдә бу конфликт шактый ышандырырлык нигезләнгән һәм шактый үзенчәлекле хәл ителгән дә. Гадәттә бала тәрбияләүгә багышланган күпчелек әсәрләрдә тәртипсез бала вакыйгалар соңыннан, кагыйдә буларак, акылга утыра, төзәлә. Л. Ихсанова мондый юлдан китмәгән. Без Ниязның повесть ахырында бик тиз генә үзенең тискәре сыйфатларыннан арынуын күрмибез. Нәни юлдашлары белән сәяхәткә киткәч, Нияз урманда адаша, ашамлыксыз кала. Дөрес, сәяхәтнең кызыктырып алдарлык романтикасы бар. Ләкин үз белдегеңә генә таянганда, бу романтиканың гомере кыска. Адашып киткәч, Нияз моны үз өстендә татый. «Әллә туңудан, әллә куркудан дердер калтыранган Илдус белән Рафаилгә Нияз пинжәк белән күлмәген салып бирде дә агач кәүсәсенә сөялеп уйга калды. Уйлары белән бик тиз генә авылга кайтып җитте, бере артыннан бере тәгәрәп төшкән яңгыр тамчыларын җылы өйдән тәрәзә аша карап тора башлады. Ипигә май ягып әнисе ясап биргән чәйне эчеп алды. Иптәшләре янына йөгереп барып җитте. Ләкин хыял гына иде шул болар... Анын бер ноктага төбәлгән күзләреннән бите буйлап аккан яңгыр тамчысына кушылып ачы яшьләре тәгәри» (70 бит). Биредән чыга торган нәтиҗә шул' баш-баштаклык, күпчелек фикеренә буйсынмау менә нинди аянычлы хәлләргә китерергә мөмкин икән Моннан соң Нияз үзен ничек тотар? Билгеле, Нияз -коллективка кайтырга мәҗбүр. Анда — дуслар, анда — хезмәт. Алар тәэсирендә инде акрынлап ул тискәре сыйфатларыннан арыныр. Конфликтны болай чишүнең өстенлеге шунда: тормыш катлаулылыгы тадиләштерелми, тәрбия мәсьәләләре ясалма чишелми. Әлбәттә, конфликтны дөрес чишү берүзе генә әле тулы канлы образлар тудыруны хәл итми. Башка чаралар белән беррәттән, биредә тагын сюжетның да роле зур. Әйтергә кирәк, Л. Ихсанова сюжет ситуацияләрен җанлы итеп, кызыксынып укырлык итеп оештырган. «Бөтенебез дә барып булмый инде. Газетада өч кеше генә барган дип язалар бит» (14 бит). Күрәсез, бу — үрнәккә тайпылышсыз иярергә тырышу, балаларча уй йөртү инде. Шул ук вакытта ситуациядән балаларның холыкларын да ачык сиземләргә була. « — Минемчә, малайлар гына барсын, кызлар куркалар алар. 133 Ниязның сүзенә Фатыйма черелдәп каршы төште: — Курыкмый гына торсын әле, яме! Син үзең куркасың! — Минме, мин куркаммы? Кайчан курыктым? Таптырырмын тагы!..» (14—15 битләр). Бу юллардан Ниязны, аның холкын күз алдына китерүе читен түгел. Беренче репликаны ишетү белән, без инде каршыбызда өстенлеккә дәгъва итүче, барыннан да элек үзен күрсәтергә омтылучы малай торганын ачык тоябыз. Л. Ихсанова балалар табигатен, аларның холыкларын, уй-фикерлә- рен шактый яхшы белә. Аның нәни каһарманнары теләсә нинди вакыйгалар эчендә дә үзләренең балалыкларын югалтмыйлар, җитди кешегә әверелмиләр. Бу хакыйкать бигрәк тә Нияз образына карата дөрес. «Кичә шулай чакырып китерде дә Рафаилнең сәдәбен тотып алды. Үзеңә кирәкме, ди. Кирәк, ди Рафаил. «Мә, алай булгач», — диде дә Нияз, Рафаилнең сәдәбен, йолкып алып, кулына тоттырды. Аннан Илдусныкына барып тотынды. Кирәкме, ди. Илдус, акыллырак булырга тырышып, кирәк түгел, дип җавап бирде. Ә Нияз аның да сәдәбен өзеп алды да әллә кая — үләннәр арасына атып бәрде. Кирәк булмагач нигә йөртәсең аны, — ди» (41 бит). Менә шулай Нияз. Я ул — шук, я ул — һавалы, үзсүзле, баш булырга дәгъвә итүче. Ләкин һәр вакытта да Нияз — малай. Язучының сюжет ситуацияләре бала табигатенә тәңгәл килеп торалар. Өстәвенә, язучының башка сурәтләү чаралары да образның конкретлылыгына, характерның үзенчәлегенә үз өлешләрен кертәләр. Шундый чараларның берсе — геройның сөйләм теле. «— Әллә син сәяхәткә бакча башына гына чыгалар дип белдеңме? Чын сәяхәтчеләргә чүп кенә әле бу. Аюлар, бүреләр мыжлап торган урманда йөриләр алар, беләсең килсә. Әйлә, нигә хәзердән үк елап торган кешеләрне алырга соң, ба- тыррак малайлар да бетмәгән лә миңа! — Кем елый әле? — Кар базына мин берүзем тө- шәм, — дип мактанды Илдус. — Ә мин караңгыда морҗа ябарга чормага да менә алам, — дип өстәде аңа Рафаил» (42—43 битләр). Биредә язучы геройларны индивидуальләштерү өчен сөйләмгә үзенчәлекле сүзләр китермәгән. Ул бары тик балаларга хас уй йөртү ысулын тотып алган. Нәтиҗәдә без аларны берберләреннән аера алабыз, хәтта Илдус белән Рафаилнең Нияздан кече булуларын да күреп торабыз. Әсәрдә язучының эстетик идеалын гәүдәләндерүче образлар да шактый тулы, җылы, ышандырырлык сурәтләнгәннәр. Алардан бигрәк тә игътибарга лаеклысы — Шамил. Акыллы, сабыр холыклы бу малай иптәшләренең күмәк ихтыярын уңай максатка юнәлтүче, оештыручы булып тора. Күмәклек, бердәмлек рухы, кыюлык, башлап йөрүчәнлек сыйфатлары балаларга каян килгән соң? Чыганак — хезмәт. Балаларда әлеге сыйфатларны файдалы хезмәт тәрбияли. Ул Ниязга да коллективта үзенә урын табарга, төзәлергә ярдәм итәчәк. Әгәр язучы хезмәт темасын тагын да тирәнрәк ачса, бу ышанычның көче икеләтә тәэсирлерәк булыр иде. Кызганычка каршы, хезмәт темасы әсәрдә тиешле тулылыгы белән алынмаган. Автор теманы балаларны хезмәт күнекмәләренә өйрәтү өстендә генә чишә. Бу — алынган проблемаларны тарайту, кысу дигән сүз. Чыннан да, әйтик, Шамил печән чабарга өйрәнде, ди. Өйрәнү барышында әлеге эш баланы, шөбһәсез, кызыктыра. Шулай ук коралны ихтыярга буйсындыруга ирешү дә балада зур канәгатьләнү хисен уята. Ләкин баланың акыл эшчәнлеге даими хәрәкәттә, агышта. Ул үзенә яңадан-яңа азык сорый. Эшне өйрәнү барышында бу акылга азык җитәрлек иде. Ниһаять, менә өйрәнү тәмам. Корал ихтыярга буйсындырылган, элек акыл катнашуын сораган хезмәт хәрәкәтләре хәзер күнекмәгә әйләнгәннәр. Моннан соң инде акылга эш юк. Нәтиҗәдә кы- 134 зыксыну— бала өчен төп этәргеч көч — бетә, югала. Шуна күрә дә хезмәтне үзләштерү мәсьәләсе, күнекмәләр алу юнәлешендә генә түгел, бәлки тикшеренү, тәҗрибә яоау, ия\ат итү элементларын да эченә алырга тиеш. Бары тик соңгы сыйфатларга ия булганда гына, хезмәт укыту, тәрбия максатларына тулы җавап бирергә һәм балаларда хезмәткә карата даими кызыксыну уятырга мөмкин. Л. Ихсанова мәсьәләнең бу ягына игътибар итмәгән, «Якты уйлар» җыентыгында салынган эздән — иске эздән киткән һәм, шулай итеп, әсәренең иҗтимагый әһәмиятен шактый киметкән. Бу кимчелекнең зыяны әсәрнең сурәтләү тукымасында да үзен сиздереп тора. Мәсәлән, балаларның печән чабуда катнашуларын язучы чын мәгънәсендә кызыктырырлык итеп сурәтли алмаган. Моның өчен кирЬкле буяуларны, маҗараларны тапмаган. Повестьның ул битләре шактый коры чыкканнар. Сүз уңаенда шуны да әйтергә кирәк: образларның, бигрәк тә язучының эстетик идеалын гәүдәләндерүче геройларның эчке дөньялары җитәрлек бай түгел. Шулай ук ил тормышындагы зур вакыйгаларның яңгырашын да без китапта ишетмибез. Гаҗәп. Бөтен дөньяны таңга калдырган җир иярченнәре Шамил кебек малайларда бернинди эз дә калдырмадымыни? Юк, ышанасы килми. Нәкъ менә шушындый детальләр дә әсәрне олы тормыш сулышына аваздаш итәргә булышалар түгелме соң? Ниһаять, менә тагын бер мәсьәлә. Мәгълүм ки, геройларның тышкы кыяфәтен, рәсемен сурәтләү — типиклаштыруның бер чарасы. Ул образны конкретлаштыра, аңа индивидуаль сыйфат бирә. Әйтергә кирәк, Л. Ихсанованың сәләте бу өлкәдә һаман бер урында таптана/«... төймә шикелле... борынлы...» Язучының «Якты уйлар» җыентыгында геройдан геройга тагылып йөртелгән менә бу сүзләр яңа повестька да күчеп өлгергән: «... төймә күк борынына...» (7 бит). Баланың тышкы кыяфәтеннән язучы һәрвакыт борынын гына күрә, анда да «төймә» шикеллесен генә. Алай булмаганда 14 Кави Латыйпов, Солдат эзләре, Татарстан китап нәшрияты, I960. инде тышкы кыяфәт бөтенләй сыйланмый, әйтерсең, борыннан башка игътибарга лаеклы һич ни юк. Әсәрнең сүзлек тукымасы да бик нык төзәтүгә мохтаҗ әле. Дөрес, бу өлкәдә язучының уңышлары юк түгел. Ул сүзләрнең сурәтләү мөмкинлекләрен яхшы сиземли һәм а ларның бизәкләреннән уңышлы файдалана. Ләкин шунысы начар, Л. Ихсанова телебезнең байлыгын эшкә кушу буенча җитәрлек тырышлык күрсәтми. Әйтик, берәрсен мактарга кирәк икән, ул һәрвакыт бердән-бер сүзгә мөрәҗәгать итә — «молодец». Телебездә аны гына бирерлек чара юкмыни соң? Татар халкының сүз хәзинәсендә халкыбызның зирәклеген күрсәтүче тәгъбирләр, мәкальләр, әйтемнәр күп бит. Ә Л. Ихсанова алардан соң дәрәҗәдә аз файдалана. «Нияз» повестенда мондый характердагы кимчелекләр шактый күп очрый. Ләкин, тулаем алганда, бу повесть Л. Ихсанова иҗатында яңа һәм уңышлы адым. Авторның геройлары бүгенге тормышның алгы сызыгында барал-ар. Алар хезмәт яраталар, файдалы хезмәт аларны дус иткән. Алда — яңа бурычлар, зур тормышыбызны, якты киләчәгебезне тулы һәм камиль чагылдыру.ТОРМЫШ СУЛЫШЫ 13 Ләбибә Ихсанова, Нияз, Татарстан китап нәшрияты, 1959 ел. лассларга, хезмәт бүлмәләренә, пионер почмакларына зур тормыш сулышы керә. Укыту-тәрбия эшләре, көннән-көн тыгызрак рәвештә, хезмәт белән кушыла. Әйе, мәктәп тормышка атлый. Максат ачык: яшь буынны коммунистик төзелештә актив катнашырга сәләтле кеше итеп тәрбияләргә кирәк. Ул — табигать, техника, җәмгыять турындагы фәнни белемнәрне тирәитен үзләштергән, алган белемнәрен оста файдалана белүче, халыкка, партиягә чын күңелдән бирелгән кеше булырга тиеш. Язучыларыбыз да бу әһәмиятле мәсьәләдән читтә тормыйлар. Яшь буынны хезмәт күнекмәләренә өйрәтү, аны хезмәттә тәрбияләү кебек тормыш күтәргән мәсьәләләр татар совет әдәбиятында да теге я бу дәрәҗәдә әледән-әле чагылып килә. Ләбибә Ихсанованың «Нияз» 13 повесте әнә шул темага багышланган. Укучының хәтерендә булса кирәк, Ләбибә Ихсанова иҗатындагы бу тема белән без беренче мәртәбә авторның «Якты уйлар» җыентыгында ук очрашкан идек. Дөрес, анда балаларның җәмгыять өчен файдалы эшләрдә катнашуы эпизодик күренеш төсендә генә сурәтләнә. Язучының әлеге повестенда исә хезмәт темасы төп урынны тота. Әсәрнең образлар, сурәтләү чаралары аркылы әйтә торган идея эчтәлеге шул: иҗтимагый файдалы эшләр балаларда күмәклек, бердәмлек рухын .кабыза, батырлык, кыюлык сыйфатларын тәрбияли. Бу хакыйкать укучы тарафыннан ничек кабул ителә соң? Акыл белән генәме, әллә йөрәк тә, хисләр дә катнашамы? Моңа җавап бирү өчен, повестьның образларына, сурәтләү чараларына күз салыйк. Нияз — әсәрдәге төп образларның берсе. Кем ул, нинди холыклы малай ул? Җыеп әйткәндә, Нияз — һәр җирдә уенның башында йөрер 132 гә ярата торган, кемнең дә булса үзеннән өстен чыгуына көнләшә торган малай. Шук малай, җор малай. Тагын да аңарда мин-минлек чире, үзсүзлелек, һавалану, ялын- дыручанлык бар. Нинди дә булса эштә, уенда Нияз баш түгел икән, әлеге сыйфатлар шунда ук калкып чыгалар һәм Нияз белән иптәшләре арасында кичекмәстән конфликт туа. «Юк инде, ага-эне. Моңа хәтле Нияз сиңа буйсынмый иде бит әле, буйсынмый иде. Син командир булсаң. Нияз командир. Син капитан булсаң, Нияз капитан иде. Ә хәзер Шамил председатель булсын да, Нияз бригадир гына, имеш. Хурланып үләрсең!» (10 бит). Әлбәттә, бу—омтылышлар, идеаллар каршылыгы түгел. Чөнки Нияз иптәшләре ниятләгән эшләргә гомумән каршы төшми. Киресенчә, алар- да катнашырга ул атлыгып тора. Ләкин әлеге омтылышны тормышка ашыру өчен бер шарт кирәк: Нияз баш булсын! Алай түгел икән, ул инде үз ихтыярында: « — Кукурузны үзең үстер! Председатель дигәч тә, әллә кем булма әле, яме! Мин мәктәп бакчасына бармыйм. Менә шул» (10 бит). Димәк, Нияз белән коллектив арасындагы низаг — ул характерлар конфликты. Бу — балалар табигате өчен хас күренеш. Л. Ихсанова бу хакыйкатьне дөрес сиземләп эш иткән. Чыннан да, коллектив ниятләгән хезмәткә атлыгып торуына да карамастан, Нияз, үзе теләгәнчә эш итә алмаганы өчен генә, иптәшләреннән аерыла, читкә китә. Әлбәттә, моннан әлеге конфликтның иҗтимагый әһәмияте юк икән дигән нәтиҗә чыгарырга ярамый. Әсәрдә бу конфликт шактый ышандырырлык нигезләнгән һәм шактый үзенчәлекле хәл ителгән дә. Гадәттә бала тәрбияләүгә багышланган күпчелек әсәрләрдә тәртипсез бала вакыйгалар соңыннан, кагыйдә буларак, акылга утыра, төзәлә. Л. Ихсанова мондый юлдан китмәгән. Без Ниязның повесть ахырында бик тиз генә үзенең тискәре сыйфатларыннан арынуын күрмибез. Нәни юлдашлары белән сәяхәткә киткәч, Нияз урманда адаша, ашамлыксыз кала. Дөрес, сәяхәтнең кызыктырып алдарлык романтикасы бар. Ләкин үз белдегеңә генә таянганда, бу романтиканың гомере кыска. Адашып киткәч, Нияз моны үз өстендә татый. «Әллә туңудан, әллә куркудан дердер калтыранган Илдус белән Рафаилгә Нияз пинжәк белән күлмәген салып бирде дә агач кәүсәсенә сөялеп уйга калды. Уйлары белән бик тиз генә авылга кайтып җитте, бере артыннан бере тәгәрәп төшкән яңгыр тамчыларын җылы өйдән тәрәзә аша карап тора башлады. Ипигә май ягып әнисе ясап биргән чәйне эчеп алды. Иптәшләре янына йөгереп барып җитте. Ләкин хыял гына иде шул болар... Анын бер ноктага төбәлгән күзләреннән бите буйлап аккан яңгыр тамчысына кушылып ачы яшьләре тәгәри» (70 бит). Биредән чыга торган нәтиҗә шул' баш-баштаклык, күпчелек фикеренә буйсынмау менә нинди аянычлы хәлләргә китерергә мөмкин икән Моннан соң Нияз үзен ничек тотар? Билгеле, Нияз -коллективка кайтырга мәҗбүр. Анда — дуслар, анда — хезмәт. Алар тәэсирендә инде акрынлап ул тискәре сыйфатларыннан арыныр. Конфликтны болай чишүнең өстенлеге шунда: тормыш катлаулылыгы тадиләштерелми, тәрбия мәсьәләләре ясалма чишелми. Әлбәттә, конфликтны дөрес чишү берүзе генә әле тулы канлы образлар тудыруны хәл итми. Башка чаралар белән беррәттән, биредә тагын сюжетның да роле зур. Әйтергә кирәк, Л. Ихсанова сюжет ситуацияләрен җанлы итеп, кызыксынып укырлык итеп оештырган. «Бөтенебез дә барып булмый инде. Газетада өч кеше генә барган дип язалар бит» (14 бит). Күрәсез, бу — үрнәккә тайпылышсыз иярергә тырышу, балаларча уй йөртү инде. Шул ук вакытта ситуациядән балаларның холыкларын да ачык сиземләргә була. « — Минемчә, малайлар гына барсын, кызлар куркалар алар. 133 Ниязның сүзенә Фатыйма черелдәп каршы төште: — Курыкмый гына торсын әле, яме! Син үзең куркасың! — Минме, мин куркаммы? Кайчан курыктым? Таптырырмын тагы!..» (14—15 битләр). Бу юллардан Ниязны, аның холкын күз алдына китерүе читен түгел. Беренче репликаны ишетү белән, без инде каршыбызда өстенлеккә дәгъва итүче, барыннан да элек үзен күрсәтергә омтылучы малай торганын ачык тоябыз. Л. Ихсанова балалар табигатен, аларның холыкларын, уй-фикерлә- рен шактый яхшы белә. Аның нәни каһарманнары теләсә нинди вакыйгалар эчендә дә үзләренең балалыкларын югалтмыйлар, җитди кешегә әверелмиләр. Бу хакыйкать бигрәк тә Нияз образына карата дөрес. «Кичә шулай чакырып китерде дә Рафаилнең сәдәбен тотып алды. Үзеңә кирәкме, ди. Кирәк, ди Рафаил. «Мә, алай булгач», — диде дә Нияз, Рафаилнең сәдәбен, йолкып алып, кулына тоттырды. Аннан Илдусныкына барып тотынды. Кирәкме, ди. Илдус, акыллырак булырга тырышып, кирәк түгел, дип җавап бирде. Ә Нияз аның да сәдәбен өзеп алды да әллә кая — үләннәр арасына атып бәрде. Кирәк булмагач нигә йөртәсең аны, — ди» (41 бит). Менә шулай Нияз. Я ул — шук, я ул — һавалы, үзсүзле, баш булырга дәгъвә итүче. Ләкин һәр вакытта да Нияз — малай. Язучының сюжет ситуацияләре бала табигатенә тәңгәл килеп торалар. Өстәвенә, язучының башка сурәтләү чаралары да образның конкретлылыгына, характерның үзенчәлегенә үз өлешләрен кертәләр. Шундый чараларның берсе — геройның сөйләм теле. «— Әллә син сәяхәткә бакча башына гына чыгалар дип белдеңме? Чын сәяхәтчеләргә чүп кенә әле бу. Аюлар, бүреләр мыжлап торган урманда йөриләр алар, беләсең килсә. Әйлә, нигә хәзердән үк елап торган кешеләрне алырга соң, ба- тыррак малайлар да бетмәгән лә миңа! — Кем елый әле? — Кар базына мин берүзем тө- шәм, — дип мактанды Илдус. — Ә мин караңгыда морҗа ябарга чормага да менә алам, — дип өстәде аңа Рафаил» (42—43 битләр). Биредә язучы геройларны индивидуальләштерү өчен сөйләмгә үзенчәлекле сүзләр китермәгән. Ул бары тик балаларга хас уй йөртү ысулын тотып алган. Нәтиҗәдә без аларны берберләреннән аера алабыз, хәтта Илдус белән Рафаилнең Нияздан кече булуларын да күреп торабыз. Әсәрдә язучының эстетик идеалын гәүдәләндерүче образлар да шактый тулы, җылы, ышандырырлык сурәтләнгәннәр. Алардан бигрәк тә игътибарга лаеклысы — Шамил. Акыллы, сабыр холыклы бу малай иптәшләренең күмәк ихтыярын уңай максатка юнәлтүче, оештыручы булып тора. Күмәклек, бердәмлек рухы, кыюлык, башлап йөрүчәнлек сыйфатлары балаларга каян килгән соң? Чыганак — хезмәт. Балаларда әлеге сыйфатларны файдалы хезмәт тәрбияли. Ул Ниязга да коллективта үзенә урын табарга, төзәлергә ярдәм итәчәк. Әгәр язучы хезмәт темасын тагын да тирәнрәк ачса, бу ышанычның көче икеләтә тәэсирлерәк булыр иде. Кызганычка каршы, хезмәт темасы әсәрдә тиешле тулылыгы белән алынмаган. Автор теманы балаларны хезмәт күнекмәләренә өйрәтү өстендә генә чишә. Бу — алынган проблемаларны тарайту, кысу дигән сүз. Чыннан да, әйтик, Шамил печән чабарга өйрәнде, ди. Өйрәнү барышында әлеге эш баланы, шөбһәсез, кызыктыра. Шулай ук коралны ихтыярга буйсындыруга ирешү дә балада зур канәгатьләнү хисен уята. Ләкин баланың акыл эшчәнлеге даими хәрәкәттә, агышта. Ул үзенә яңадан-яңа азык сорый. Эшне өйрәнү барышында бу акылга азык җитәрлек иде. Ниһаять, менә өйрәнү тәмам. Корал ихтыярга буйсындырылган, элек акыл катнашуын сораган хезмәт хәрәкәтләре хәзер күнекмәгә әйләнгәннәр. Моннан соң инде акылга эш юк. Нәтиҗәдә кы- 134 зыксыну— бала өчен төп этәргеч көч — бетә, югала. Шуна күрә дә хезмәтне үзләштерү мәсьәләсе, күнекмәләр алу юнәлешендә генә түгел, бәлки тикшеренү, тәҗрибә яоау, ия\ат итү элементларын да эченә алырга тиеш. Бары тик соңгы сыйфатларга ия булганда гына, хезмәт укыту, тәрбия максатларына тулы җавап бирергә һәм балаларда хезмәткә карата даими кызыксыну уятырга мөмкин. Л. Ихсанова мәсьәләнең бу ягына игътибар итмәгән, «Якты уйлар» җыентыгында салынган эздән — иске эздән киткән һәм, шулай итеп, әсәренең иҗтимагый әһәмиятен шактый киметкән. Бу кимчелекнең зыяны әсәрнең сурәтләү тукымасында да үзен сиздереп тора. Мәсәлән, балаларның печән чабуда катнашуларын язучы чын мәгънәсендә кызыктырырлык итеп сурәтли алмаган. Моның өчен кирЬкле буяуларны, маҗараларны тапмаган. Повестьның ул битләре шактый коры чыкканнар. Сүз уңаенда шуны да әйтергә кирәк: образларның, бигрәк тә язучының эстетик идеалын гәүдәләндерүче геройларның эчке дөньялары җитәрлек бай түгел. Шулай ук ил тормышындагы зур вакыйгаларның яңгырашын да без китапта ишетмибез. Гаҗәп. Бөтен дөньяны таңга калдырган җир иярченнәре Шамил кебек малайларда бернинди эз дә калдырмадымыни? Юк, ышанасы килми. Нәкъ менә шушындый детальләр дә әсәрне олы тормыш сулышына аваздаш итәргә булышалар түгелме соң? Ниһаять, менә тагын бер мәсьәлә. Мәгълүм ки, геройларның тышкы кыяфәтен, рәсемен сурәтләү — типиклаштыруның бер чарасы. Ул образны конкретлаштыра, аңа индивидуаль сыйфат бирә. Әйтергә кирәк, Л. Ихсанованың сәләте бу өлкәдә һаман бер урында таптана/«... төймә шикелле... борынлы...» Язучының «Якты уйлар» җыентыгында геройдан геройга тагылып йөртелгән менә бу сүзләр яңа повестька да күчеп өлгергән: «... төймә күк борынына...» (7 бит). Баланың тышкы кыяфәтеннән язучы һәрвакыт борынын гына күрә, анда да «төймә» шикеллесен генә. Алай булмаганда 14 Кави Латыйпов, Солдат эзләре, Татарстан китап нәшрияты, I960. инде тышкы кыяфәт бөтенләй сыйланмый, әйтерсең, борыннан башка игътибарга лаеклы һич ни юк. Әсәрнең сүзлек тукымасы да бик нык төзәтүгә мохтаҗ әле. Дөрес, бу өлкәдә язучының уңышлары юк түгел. Ул сүзләрнең сурәтләү мөмкинлекләрен яхшы сиземли һәм а ларның бизәкләреннән уңышлы файдалана. Ләкин шунысы начар, Л. Ихсанова телебезнең байлыгын эшкә кушу буенча җитәрлек тырышлык күрсәтми. Әйтик, берәрсен мактарга кирәк икән, ул һәрвакыт бердән-бер сүзгә мөрәҗәгать итә — «молодец». Телебездә аны гына бирерлек чара юкмыни соң? Татар халкының сүз хәзинәсендә халкыбызның зирәклеген күрсәтүче тәгъбирләр, мәкальләр, әйтемнәр күп бит. Ә Л. Ихсанова алардан соң дәрәҗәдә аз файдалана. «Нияз» повестенда мондый характердагы кимчелекләр шактый күп очрый. Ләкин, тулаем алганда, бу повесть Л. Ихсанова иҗатында яңа һәм уңышлы адым. Авторның геройлары бүгенге тормышның алгы сызыгында барал-ар. Алар хезмәт яраталар, файдалы хезмәт аларны дус иткән. Алда — яңа бурычлар, зур тормышыбызны, якты киләчәгебезне тулы һәм камиль чагылдыру.ТОРМЫШ СУЛЫШЫ 13 Ләбибә Ихсанова, Нияз, Татарстан китап нәшрияты, 1959 ел. лассларга, хезмәт бүлмәләренә, пионер почмакларына зур тормыш сулышы керә. Укыту-тәрбия эшләре, көннән-көн тыгызрак рәвештә, хезмәт белән кушыла. Әйе, мәктәп тормышка атлый. Максат ачык: яшь буынны коммунистик төзелештә актив катнашырга сәләтле кеше итеп тәрбияләргә кирәк. Ул — табигать, техника, җәмгыять турындагы фәнни белемнәрне тирәитен үзләштергән, алган белемнәрен оста файдалана белүче, халыкка, партиягә чын күңелдән бирелгән кеше булырга тиеш. Язучыларыбыз да бу әһәмиятле мәсьәләдән читтә тормыйлар. Яшь буынны хезмәт күнекмәләренә өйрәтү, аны хезмәттә тәрбияләү кебек тормыш күтәргән мәсьәләләр татар совет әдәбиятында да теге я бу дәрәҗәдә әледән-әле чагылып килә. Ләбибә Ихсанованың «Нияз» 13 повесте әнә шул темага багышланган. Укучының хәтерендә булса кирәк, Ләбибә Ихсанова иҗатындагы бу тема белән без беренче мәртәбә авторның «Якты уйлар» җыентыгында ук очрашкан идек. Дөрес, анда балаларның җәмгыять өчен файдалы эшләрдә катнашуы эпизодик күренеш төсендә генә сурәтләнә. Язучының әлеге повестенда исә хезмәт темасы төп урынны тота. Әсәрнең образлар, сурәтләү чаралары аркылы әйтә торган идея эчтәлеге шул: иҗтимагый файдалы эшләр балаларда күмәклек, бердәмлек рухын .кабыза, батырлык, кыюлык сыйфатларын тәрбияли. Бу хакыйкать укучы тарафыннан ничек кабул ителә соң? Акыл белән генәме, әллә йөрәк тә, хисләр дә катнашамы? Моңа җавап бирү өчен, повестьның образларына, сурәтләү чараларына күз салыйк. Нияз — әсәрдәге төп образларның берсе. Кем ул, нинди холыклы малай ул? Җыеп әйткәндә, Нияз — һәр җирдә уенның башында йөрер 132 гә ярата торган, кемнең дә булса үзеннән өстен чыгуына көнләшә торган малай. Шук малай, җор малай. Тагын да аңарда мин-минлек чире, үзсүзлелек, һавалану, ялын- дыручанлык бар. Нинди дә булса эштә, уенда Нияз баш түгел икән, әлеге сыйфатлар шунда ук калкып чыгалар һәм Нияз белән иптәшләре арасында кичекмәстән конфликт туа. «Юк инде, ага-эне. Моңа хәтле Нияз сиңа буйсынмый иде бит әле, буйсынмый иде. Син командир булсаң. Нияз командир. Син капитан булсаң, Нияз капитан иде. Ә хәзер Шамил председатель булсын да, Нияз бригадир гына, имеш. Хурланып үләрсең!» (10 бит). Әлбәттә, бу—омтылышлар, идеаллар каршылыгы түгел. Чөнки Нияз иптәшләре ниятләгән эшләргә гомумән каршы төшми. Киресенчә, алар- да катнашырга ул атлыгып тора. Ләкин әлеге омтылышны тормышка ашыру өчен бер шарт кирәк: Нияз баш булсын! Алай түгел икән, ул инде үз ихтыярында: « — Кукурузны үзең үстер! Председатель дигәч тә, әллә кем булма әле, яме! Мин мәктәп бакчасына бармыйм. Менә шул» (10 бит). Димәк, Нияз белән коллектив арасындагы низаг — ул характерлар конфликты. Бу — балалар табигате өчен хас күренеш. Л. Ихсанова бу хакыйкатьне дөрес сиземләп эш иткән. Чыннан да, коллектив ниятләгән хезмәткә атлыгып торуына да карамастан, Нияз, үзе теләгәнчә эш итә алмаганы өчен генә, иптәшләреннән аерыла, читкә китә. Әлбәттә, моннан әлеге конфликтның иҗтимагый әһәмияте юк икән дигән нәтиҗә чыгарырга ярамый. Әсәрдә бу конфликт шактый ышандырырлык нигезләнгән һәм шактый үзенчәлекле хәл ителгән дә. Гадәттә бала тәрбияләүгә багышланган күпчелек әсәрләрдә тәртипсез бала вакыйгалар соңыннан, кагыйдә буларак, акылга утыра, төзәлә. Л. Ихсанова мондый юлдан китмәгән. Без Ниязның повесть ахырында бик тиз генә үзенең тискәре сыйфатларыннан арынуын күрмибез. Нәни юлдашлары белән сәяхәткә киткәч, Нияз урманда адаша, ашамлыксыз кала. Дөрес, сәяхәтнең кызыктырып алдарлык романтикасы бар. Ләкин үз белдегеңә генә таянганда, бу романтиканың гомере кыска. Адашып киткәч, Нияз моны үз өстендә татый. «Әллә туңудан, әллә куркудан дердер калтыранган Илдус белән Рафаилгә Нияз пинжәк белән күлмәген салып бирде дә агач кәүсәсенә сөялеп уйга калды. Уйлары белән бик тиз генә авылга кайтып җитте, бере артыннан бере тәгәрәп төшкән яңгыр тамчыларын җылы өйдән тәрәзә аша карап тора башлады. Ипигә май ягып әнисе ясап биргән чәйне эчеп алды. Иптәшләре янына йөгереп барып җитте. Ләкин хыял гына иде шул болар... Анын бер ноктага төбәлгән күзләреннән бите буйлап аккан яңгыр тамчысына кушылып ачы яшьләре тәгәри» (70 бит). Биредән чыга торган нәтиҗә шул' баш-баштаклык, күпчелек фикеренә буйсынмау менә нинди аянычлы хәлләргә китерергә мөмкин икән Моннан соң Нияз үзен ничек тотар? Билгеле, Нияз -коллективка кайтырга мәҗбүр. Анда — дуслар, анда — хезмәт. Алар тәэсирендә инде акрынлап ул тискәре сыйфатларыннан арыныр. Конфликтны болай чишүнең өстенлеге шунда: тормыш катлаулылыгы тадиләштерелми, тәрбия мәсьәләләре ясалма чишелми. Әлбәттә, конфликтны дөрес чишү берүзе генә әле тулы канлы образлар тудыруны хәл итми. Башка чаралар белән беррәттән, биредә тагын сюжетның да роле зур. Әйтергә кирәк, Л. Ихсанова сюжет ситуацияләрен җанлы итеп, кызыксынып укырлык итеп оештырган. «Бөтенебез дә барып булмый инде. Газетада өч кеше генә барган дип язалар бит» (14 бит). Күрәсез, бу — үрнәккә тайпылышсыз иярергә тырышу, балаларча уй йөртү инде. Шул ук вакытта ситуациядән балаларның холыкларын да ачык сиземләргә була. « — Минемчә, малайлар гына барсын, кызлар куркалар алар. 133 Ниязның сүзенә Фатыйма черелдәп каршы төште: — Курыкмый гына торсын әле, яме! Син үзең куркасың! — Минме, мин куркаммы? Кайчан курыктым? Таптырырмын тагы!..» (14—15 битләр). Бу юллардан Ниязны, аның холкын күз алдына китерүе читен түгел. Беренче репликаны ишетү белән, без инде каршыбызда өстенлеккә дәгъва итүче, барыннан да элек үзен күрсәтергә омтылучы малай торганын ачык тоябыз. Л. Ихсанова балалар табигатен, аларның холыкларын, уй-фикерлә- рен шактый яхшы белә. Аның нәни каһарманнары теләсә нинди вакыйгалар эчендә дә үзләренең балалыкларын югалтмыйлар, җитди кешегә әверелмиләр. Бу хакыйкать бигрәк тә Нияз образына карата дөрес. «Кичә шулай чакырып китерде дә Рафаилнең сәдәбен тотып алды. Үзеңә кирәкме, ди. Кирәк, ди Рафаил. «Мә, алай булгач», — диде дә Нияз, Рафаилнең сәдәбен, йолкып алып, кулына тоттырды. Аннан Илдусныкына барып тотынды. Кирәкме, ди. Илдус, акыллырак булырга тырышып, кирәк түгел, дип җавап бирде. Ә Нияз аның да сәдәбен өзеп алды да әллә кая — үләннәр арасына атып бәрде. Кирәк булмагач нигә йөртәсең аны, — ди» (41 бит). Менә шулай Нияз. Я ул — шук, я ул — һавалы, үзсүзле, баш булырга дәгъвә итүче. Ләкин һәр вакытта да Нияз — малай. Язучының сюжет ситуацияләре бала табигатенә тәңгәл килеп торалар. Өстәвенә, язучының башка сурәтләү чаралары да образның конкретлылыгына, характерның үзенчәлегенә үз өлешләрен кертәләр. Шундый чараларның берсе — геройның сөйләм теле. «— Әллә син сәяхәткә бакча башына гына чыгалар дип белдеңме? Чын сәяхәтчеләргә чүп кенә әле бу. Аюлар, бүреләр мыжлап торган урманда йөриләр алар, беләсең килсә. Әйлә, нигә хәзердән үк елап торган кешеләрне алырга соң, ба- тыррак малайлар да бетмәгән лә миңа! — Кем елый әле? — Кар базына мин берүзем тө- шәм, — дип мактанды Илдус. — Ә мин караңгыда морҗа ябарга чормага да менә алам, — дип өстәде аңа Рафаил» (42—43 битләр). Биредә язучы геройларны индивидуальләштерү өчен сөйләмгә үзенчәлекле сүзләр китермәгән. Ул бары тик балаларга хас уй йөртү ысулын тотып алган. Нәтиҗәдә без аларны берберләреннән аера алабыз, хәтта Илдус белән Рафаилнең Нияздан кече булуларын да күреп торабыз. Әсәрдә язучының эстетик идеалын гәүдәләндерүче образлар да шактый тулы, җылы, ышандырырлык сурәтләнгәннәр. Алардан бигрәк тә игътибарга лаеклысы — Шамил. Акыллы, сабыр холыклы бу малай иптәшләренең күмәк ихтыярын уңай максатка юнәлтүче, оештыручы булып тора. Күмәклек, бердәмлек рухы, кыюлык, башлап йөрүчәнлек сыйфатлары балаларга каян килгән соң? Чыганак — хезмәт. Балаларда әлеге сыйфатларны файдалы хезмәт тәрбияли. Ул Ниязга да коллективта үзенә урын табарга, төзәлергә ярдәм итәчәк. Әгәр язучы хезмәт темасын тагын да тирәнрәк ачса, бу ышанычның көче икеләтә тәэсирлерәк булыр иде. Кызганычка каршы, хезмәт темасы әсәрдә тиешле тулылыгы белән алынмаган. Автор теманы балаларны хезмәт күнекмәләренә өйрәтү өстендә генә чишә. Бу — алынган проблемаларны тарайту, кысу дигән сүз. Чыннан да, әйтик, Шамил печән чабарга өйрәнде, ди. Өйрәнү барышында әлеге эш баланы, шөбһәсез, кызыктыра. Шулай ук коралны ихтыярга буйсындыруга ирешү дә балада зур канәгатьләнү хисен уята. Ләкин баланың акыл эшчәнлеге даими хәрәкәттә, агышта. Ул үзенә яңадан-яңа азык сорый. Эшне өйрәнү барышында бу акылга азык җитәрлек иде. Ниһаять, менә өйрәнү тәмам. Корал ихтыярга буйсындырылган, элек акыл катнашуын сораган хезмәт хәрәкәтләре хәзер күнекмәгә әйләнгәннәр. Моннан соң инде акылга эш юк. Нәтиҗәдә кы- 134 зыксыну— бала өчен төп этәргеч көч — бетә, югала. Шуна күрә дә хезмәтне үзләштерү мәсьәләсе, күнекмәләр алу юнәлешендә генә түгел, бәлки тикшеренү, тәҗрибә яоау, ия\ат итү элементларын да эченә алырга тиеш. Бары тик соңгы сыйфатларга ия булганда гына, хезмәт укыту, тәрбия максатларына тулы җавап бирергә һәм балаларда хезмәткә карата даими кызыксыну уятырга мөмкин. Л. Ихсанова мәсьәләнең бу ягына игътибар итмәгән, «Якты уйлар» җыентыгында салынган эздән — иске эздән киткән һәм, шулай итеп, әсәренең иҗтимагый әһәмиятен шактый киметкән. Бу кимчелекнең зыяны әсәрнең сурәтләү тукымасында да үзен сиздереп тора. Мәсәлән, балаларның печән чабуда катнашуларын язучы чын мәгънәсендә кызыктырырлык итеп сурәтли алмаган. Моның өчен кирЬкле буяуларны, маҗараларны тапмаган. Повестьның ул битләре шактый коры чыкканнар. Сүз уңаенда шуны да әйтергә кирәк: образларның, бигрәк тә язучының эстетик идеалын гәүдәләндерүче геройларның эчке дөньялары җитәрлек бай түгел. Шулай ук ил тормышындагы зур вакыйгаларның яңгырашын да без китапта ишетмибез. Гаҗәп. Бөтен дөньяны таңга калдырган җир иярченнәре Шамил кебек малайларда бернинди эз дә калдырмадымыни? Юк, ышанасы килми. Нәкъ менә шушындый детальләр дә әсәрне олы тормыш сулышына аваздаш итәргә булышалар түгелме соң? Ниһаять, менә тагын бер мәсьәлә. Мәгълүм ки, геройларның тышкы кыяфәтен, рәсемен сурәтләү — типиклаштыруның бер чарасы. Ул образны конкретлаштыра, аңа индивидуаль сыйфат бирә. Әйтергә кирәк, Л. Ихсанованың сәләте бу өлкәдә һаман бер урында таптана/«... төймә шикелле... борынлы...» Язучының «Якты уйлар» җыентыгында геройдан геройга тагылып йөртелгән менә бу сүзләр яңа повестька да күчеп өлгергән: «... төймә күк борынына...» (7 бит). Баланың тышкы кыяфәтеннән язучы һәрвакыт борынын гына күрә, анда да «төймә» шикеллесен генә. Алай булмаганда 14 Кави Латыйпов, Солдат эзләре, Татарстан китап нәшрияты, I960. инде тышкы кыяфәт бөтенләй сыйланмый, әйтерсең, борыннан башка игътибарга лаеклы һич ни юк. Әсәрнең сүзлек тукымасы да бик нык төзәтүгә мохтаҗ әле. Дөрес, бу өлкәдә язучының уңышлары юк түгел. Ул сүзләрнең сурәтләү мөмкинлекләрен яхшы сиземли һәм а ларның бизәкләреннән уңышлы файдалана. Ләкин шунысы начар, Л. Ихсанова телебезнең байлыгын эшкә кушу буенча җитәрлек тырышлык күрсәтми. Әйтик, берәрсен мактарга кирәк икән, ул һәрвакыт бердән-бер сүзгә мөрәҗәгать итә — «молодец». Телебездә аны гына бирерлек чара юкмыни соң? Татар халкының сүз хәзинәсендә халкыбызның зирәклеген күрсәтүче тәгъбирләр, мәкальләр, әйтемнәр күп бит. Ә Л. Ихсанова алардан соң дәрәҗәдә аз файдалана. «Нияз» повестенда мондый характердагы кимчелекләр шактый күп очрый. Ләкин, тулаем алганда, бу повесть Л. Ихсанова иҗатында яңа һәм уңышлы адым. Авторның геройлары бүгенге тормышның алгы сызыгында барал-ар. Алар хезмәт яраталар, файдалы хезмәт аларны дус иткән. Алда — яңа бурычлар, зур тормышыбызны, якты киләчәгебезне тулы һәм камиль чагылдыру.ТОРМЫШ СУЛЫШЫ 13 Ләбибә Ихсанова, Нияз, Татарстан китап нәшрияты, 1959 ел. лассларга, хезмәт бүлмәләренә, пионер почмакларына зур тормыш сулышы керә. Укыту-тәрбия эшләре, көннән-көн тыгызрак рәвештә, хезмәт белән кушыла. Әйе, мәктәп тормышка атлый. Максат ачык: яшь буынны коммунистик төзелештә актив катнашырга сәләтле кеше итеп тәрбияләргә кирәк. Ул — табигать, техника, җәмгыять турындагы фәнни белемнәрне тирәитен үзләштергән, алган белемнәрен оста файдалана белүче, халыкка, партиягә чын күңелдән бирелгән кеше булырга тиеш. Язучыларыбыз да бу әһәмиятле мәсьәләдән читтә тормыйлар. Яшь буынны хезмәт күнекмәләренә өйрәтү, аны хезмәттә тәрбияләү кебек тормыш күтәргән мәсьәләләр татар совет әдәбиятында да теге я бу дәрәҗәдә әледән-әле чагылып килә. Ләбибә Ихсанованың «Нияз» 13 повесте әнә шул темага багышланган. Укучының хәтерендә булса кирәк, Ләбибә Ихсанова иҗатындагы бу тема белән без беренче мәртәбә авторның «Якты уйлар» җыентыгында ук очрашкан идек. Дөрес, анда балаларның җәмгыять өчен файдалы эшләрдә катнашуы эпизодик күренеш төсендә генә сурәтләнә. Язучының әлеге повестенда исә хезмәт темасы төп урынны тота. Әсәрнең образлар, сурәтләү чаралары аркылы әйтә торган идея эчтәлеге шул: иҗтимагый файдалы эшләр балаларда күмәклек, бердәмлек рухын .кабыза, батырлык, кыюлык сыйфатларын тәрбияли. Бу хакыйкать укучы тарафыннан ничек кабул ителә соң? Акыл белән генәме, әллә йөрәк тә, хисләр дә катнашамы? Моңа җавап бирү өчен, повестьның образларына, сурәтләү чараларына күз салыйк. Нияз — әсәрдәге төп образларның берсе. Кем ул, нинди холыклы малай ул? Җыеп әйткәндә, Нияз — һәр җирдә уенның башында йөрер 132 гә ярата торган, кемнең дә булса үзеннән өстен чыгуына көнләшә торган малай. Шук малай, җор малай. Тагын да аңарда мин-минлек чире, үзсүзлелек, һавалану, ялын- дыручанлык бар. Нинди дә булса эштә, уенда Нияз баш түгел икән, әлеге сыйфатлар шунда ук калкып чыгалар һәм Нияз белән иптәшләре арасында кичекмәстән конфликт туа. «Юк инде, ага-эне. Моңа хәтле Нияз сиңа буйсынмый иде бит әле, буйсынмый иде. Син командир булсаң. Нияз командир. Син капитан булсаң, Нияз капитан иде. Ә хәзер Шамил председатель булсын да, Нияз бригадир гына, имеш. Хурланып үләрсең!» (10 бит). Әлбәттә, бу—омтылышлар, идеаллар каршылыгы түгел. Чөнки Нияз иптәшләре ниятләгән эшләргә гомумән каршы төшми. Киресенчә, алар- да катнашырга ул атлыгып тора. Ләкин әлеге омтылышны тормышка ашыру өчен бер шарт кирәк: Нияз баш булсын! Алай түгел икән, ул инде үз ихтыярында: « — Кукурузны үзең үстер! Председатель дигәч тә, әллә кем булма әле, яме! Мин мәктәп бакчасына бармыйм. Менә шул» (10 бит). Димәк, Нияз белән коллектив арасындагы низаг — ул характерлар конфликты. Бу — балалар табигате өчен хас күренеш. Л. Ихсанова бу хакыйкатьне дөрес сиземләп эш иткән. Чыннан да, коллектив ниятләгән хезмәткә атлыгып торуына да карамастан, Нияз, үзе теләгәнчә эш итә алмаганы өчен генә, иптәшләреннән аерыла, читкә китә. Әлбәттә, моннан әлеге конфликтның иҗтимагый әһәмияте юк икән дигән нәтиҗә чыгарырга ярамый. Әсәрдә бу конфликт шактый ышандырырлык нигезләнгән һәм шактый үзенчәлекле хәл ителгән дә. Гадәттә бала тәрбияләүгә багышланган күпчелек әсәрләрдә тәртипсез бала вакыйгалар соңыннан, кагыйдә буларак, акылга утыра, төзәлә. Л. Ихсанова мондый юлдан китмәгән. Без Ниязның повесть ахырында бик тиз генә үзенең тискәре сыйфатларыннан арынуын күрмибез. Нәни юлдашлары белән сәяхәткә киткәч, Нияз урманда адаша, ашамлыксыз кала. Дөрес, сәяхәтнең кызыктырып алдарлык романтикасы бар. Ләкин үз белдегеңә генә таянганда, бу романтиканың гомере кыска. Адашып киткәч, Нияз моны үз өстендә татый. «Әллә туңудан, әллә куркудан дердер калтыранган Илдус белән Рафаилгә Нияз пинжәк белән күлмәген салып бирде дә агач кәүсәсенә сөялеп уйга калды. Уйлары белән бик тиз генә авылга кайтып җитте, бере артыннан бере тәгәрәп төшкән яңгыр тамчыларын җылы өйдән тәрәзә аша карап тора башлады. Ипигә май ягып әнисе ясап биргән чәйне эчеп алды. Иптәшләре янына йөгереп барып җитте. Ләкин хыял гына иде шул болар... Анын бер ноктага төбәлгән күзләреннән бите буйлап аккан яңгыр тамчысына кушылып ачы яшьләре тәгәри» (70 бит). Биредән чыга торган нәтиҗә шул' баш-баштаклык, күпчелек фикеренә буйсынмау менә нинди аянычлы хәлләргә китерергә мөмкин икән Моннан соң Нияз үзен ничек тотар? Билгеле, Нияз -коллективка кайтырга мәҗбүр. Анда — дуслар, анда — хезмәт. Алар тәэсирендә инде акрынлап ул тискәре сыйфатларыннан арыныр. Конфликтны болай чишүнең өстенлеге шунда: тормыш катлаулылыгы тадиләштерелми, тәрбия мәсьәләләре ясалма чишелми. Әлбәттә, конфликтны дөрес чишү берүзе генә әле тулы канлы образлар тудыруны хәл итми. Башка чаралар белән беррәттән, биредә тагын сюжетның да роле зур. Әйтергә кирәк, Л. Ихсанова сюжет ситуацияләрен җанлы итеп, кызыксынып укырлык итеп оештырган. «Бөтенебез дә барып булмый инде. Газетада өч кеше генә барган дип язалар бит» (14 бит). Күрәсез, бу — үрнәккә тайпылышсыз иярергә тырышу, балаларча уй йөртү инде. Шул ук вакытта ситуациядән балаларның холыкларын да ачык сиземләргә була. « — Минемчә, малайлар гына барсын, кызлар куркалар алар. 133 Ниязның сүзенә Фатыйма черелдәп каршы төште: — Курыкмый гына торсын әле, яме! Син үзең куркасың! — Минме, мин куркаммы? Кайчан курыктым? Таптырырмын тагы!..» (14—15 битләр). Бу юллардан Ниязны, аның холкын күз алдына китерүе читен түгел. Беренче репликаны ишетү белән, без инде каршыбызда өстенлеккә дәгъва итүче, барыннан да элек үзен күрсәтергә омтылучы малай торганын ачык тоябыз. Л. Ихсанова балалар табигатен, аларның холыкларын, уй-фикерлә- рен шактый яхшы белә. Аның нәни каһарманнары теләсә нинди вакыйгалар эчендә дә үзләренең балалыкларын югалтмыйлар, җитди кешегә әверелмиләр. Бу хакыйкать бигрәк тә Нияз образына карата дөрес. «Кичә шулай чакырып китерде дә Рафаилнең сәдәбен тотып алды. Үзеңә кирәкме, ди. Кирәк, ди Рафаил. «Мә, алай булгач», — диде дә Нияз, Рафаилнең сәдәбен, йолкып алып, кулына тоттырды. Аннан Илдусныкына барып тотынды. Кирәкме, ди. Илдус, акыллырак булырга тырышып, кирәк түгел, дип җавап бирде. Ә Нияз аның да сәдәбен өзеп алды да әллә кая — үләннәр арасына атып бәрде. Кирәк булмагач нигә йөртәсең аны, — ди» (41 бит). Менә шулай Нияз. Я ул — шук, я ул — һавалы, үзсүзле, баш булырга дәгъвә итүче. Ләкин һәр вакытта да Нияз — малай. Язучының сюжет ситуацияләре бала табигатенә тәңгәл килеп торалар. Өстәвенә, язучының башка сурәтләү чаралары да образның конкретлылыгына, характерның үзенчәлегенә үз өлешләрен кертәләр. Шундый чараларның берсе — геройның сөйләм теле. «— Әллә син сәяхәткә бакча башына гына чыгалар дип белдеңме? Чын сәяхәтчеләргә чүп кенә әле бу. Аюлар, бүреләр мыжлап торган урманда йөриләр алар, беләсең килсә. Әйлә, нигә хәзердән үк елап торган кешеләрне алырга соң, ба- тыррак малайлар да бетмәгән лә миңа! — Кем елый әле? — Кар базына мин берүзем тө- шәм, — дип мактанды Илдус. — Ә мин караңгыда морҗа ябарга чормага да менә алам, — дип өстәде аңа Рафаил» (42—43 битләр). Биредә язучы геройларны индивидуальләштерү өчен сөйләмгә үзенчәлекле сүзләр китермәгән. Ул бары тик балаларга хас уй йөртү ысулын тотып алган. Нәтиҗәдә без аларны берберләреннән аера алабыз, хәтта Илдус белән Рафаилнең Нияздан кече булуларын да күреп торабыз. Әсәрдә язучының эстетик идеалын гәүдәләндерүче образлар да шактый тулы, җылы, ышандырырлык сурәтләнгәннәр. Алардан бигрәк тә игътибарга лаеклысы — Шамил. Акыллы, сабыр холыклы бу малай иптәшләренең күмәк ихтыярын уңай максатка юнәлтүче, оештыручы булып тора. Күмәклек, бердәмлек рухы, кыюлык, башлап йөрүчәнлек сыйфатлары балаларга каян килгән соң? Чыганак — хезмәт. Балаларда әлеге сыйфатларны файдалы хезмәт тәрбияли. Ул Ниязга да коллективта үзенә урын табарга, төзәлергә ярдәм итәчәк. Әгәр язучы хезмәт темасын тагын да тирәнрәк ачса, бу ышанычның көче икеләтә тәэсирлерәк булыр иде. Кызганычка каршы, хезмәт темасы әсәрдә тиешле тулылыгы белән алынмаган. Автор теманы балаларны хезмәт күнекмәләренә өйрәтү өстендә генә чишә. Бу — алынган проблемаларны тарайту, кысу дигән сүз. Чыннан да, әйтик, Шамил печән чабарга өйрәнде, ди. Өйрәнү барышында әлеге эш баланы, шөбһәсез, кызыктыра. Шулай ук коралны ихтыярга буйсындыруга ирешү дә балада зур канәгатьләнү хисен уята. Ләкин баланың акыл эшчәнлеге даими хәрәкәттә, агышта. Ул үзенә яңадан-яңа азык сорый. Эшне өйрәнү барышында бу акылга азык җитәрлек иде. Ниһаять, менә өйрәнү тәмам. Корал ихтыярга буйсындырылган, элек акыл катнашуын сораган хезмәт хәрәкәтләре хәзер күнекмәгә әйләнгәннәр. Моннан соң инде акылга эш юк. Нәтиҗәдә кы- 134 зыксыну— бала өчен төп этәргеч көч — бетә, югала. Шуна күрә дә хезмәтне үзләштерү мәсьәләсе, күнекмәләр алу юнәлешендә генә түгел, бәлки тикшеренү, тәҗрибә яоау, ия\ат итү элементларын да эченә алырга тиеш. Бары тик соңгы сыйфатларга ия булганда гына, хезмәт укыту, тәрбия максатларына тулы җавап бирергә һәм балаларда хезмәткә карата даими кызыксыну уятырга мөмкин. Л. Ихсанова мәсьәләнең бу ягына игътибар итмәгән, «Якты уйлар» җыентыгында салынган эздән — иске эздән киткән һәм, шулай итеп, әсәренең иҗтимагый әһәмиятен шактый киметкән. Бу кимчелекнең зыяны әсәрнең сурәтләү тукымасында да үзен сиздереп тора. Мәсәлән, балаларның печән чабуда катнашуларын язучы чын мәгънәсендә кызыктырырлык итеп сурәтли алмаган. Моның өчен кирЬкле буяуларны, маҗараларны тапмаган. Повестьның ул битләре шактый коры чыкканнар. Сүз уңаенда шуны да әйтергә кирәк: образларның, бигрәк тә язучының эстетик идеалын гәүдәләндерүче геройларның эчке дөньялары җитәрлек бай түгел. Шулай ук ил тормышындагы зур вакыйгаларның яңгырашын да без китапта ишетмибез. Гаҗәп. Бөтен дөньяны таңга калдырган җир иярченнәре Шамил кебек малайларда бернинди эз дә калдырмадымыни? Юк, ышанасы килми. Нәкъ менә шушындый детальләр дә әсәрне олы тормыш сулышына аваздаш итәргә булышалар түгелме соң? Ниһаять, менә тагын бер мәсьәлә. Мәгълүм ки, геройларның тышкы кыяфәтен, рәсемен сурәтләү — типиклаштыруның бер чарасы. Ул образны конкретлаштыра, аңа индивидуаль сыйфат бирә. Әйтергә кирәк, Л. Ихсанованың сәләте бу өлкәдә һаман бер урында таптана/«... төймә шикелле... борынлы...» Язучының «Якты уйлар» җыентыгында геройдан геройга тагылып йөртелгән менә бу сүзләр яңа повестька да күчеп өлгергән: «... төймә күк борынына...» (7 бит). Баланың тышкы кыяфәтеннән язучы һәрвакыт борынын гына күрә, анда да «төймә» шикеллесен генә. Алай булмаганда 14 Кави Латыйпов, Солдат эзләре, Татарстан китап нәшрияты, I960. инде тышкы кыяфәт бөтенләй сыйланмый, әйтерсең, борыннан башка игътибарга лаеклы һич ни юк. Әсәрнең сүзлек тукымасы да бик нык төзәтүгә мохтаҗ әле. Дөрес, бу өлкәдә язучының уңышлары юк түгел. Ул сүзләрнең сурәтләү мөмкинлекләрен яхшы сиземли һәм а ларның бизәкләреннән уңышлы файдалана. Ләкин шунысы начар, Л. Ихсанова телебезнең байлыгын эшкә кушу буенча җитәрлек тырышлык күрсәтми. Әйтик, берәрсен мактарга кирәк икән, ул һәрвакыт бердән-бер сүзгә мөрәҗәгать итә — «молодец». Телебездә аны гына бирерлек чара юкмыни соң? Татар халкының сүз хәзинәсендә халкыбызның зирәклеген күрсәтүче тәгъбирләр, мәкальләр, әйтемнәр күп бит. Ә Л. Ихсанова алардан соң дәрәҗәдә аз файдалана. «Нияз» повестенда мондый характердагы кимчелекләр шактый күп очрый. Ләкин, тулаем алганда, бу повесть Л. Ихсанова иҗатында яңа һәм уңышлы адым. Авторның геройлары бүгенге тормышның алгы сызыгында барал-ар. Алар хезмәт яраталар, файдалы хезмәт аларны дус иткән. Алда — яңа бурычлар, зур тормышыбызны, якты киләчәгебезне тулы һәм камиль чагылдыру.ТОРМЫШ СУЛЫШЫ 13 Ләбибә Ихсанова, Нияз, Татарстан китап нәшрияты, 1959 ел. лассларга, хезмәт бүлмәләренә, пионер почмакларына зур тормыш сулышы керә. Укыту-тәрбия эшләре, көннән-көн тыгызрак рәвештә, хезмәт белән кушыла. Әйе, мәктәп тормышка атлый. Максат ачык: яшь буынны коммунистик төзелештә актив катнашырга сәләтле кеше итеп тәрбияләргә кирәк. Ул — табигать, техника, җәмгыять турындагы фәнни белемнәрне тирәитен үзләштергән, алган белемнәрен оста файдалана белүче, халыкка, партиягә чын күңелдән бирелгән кеше булырга тиеш. Язучыларыбыз да бу әһәмиятле мәсьәләдән читтә тормыйлар. Яшь буынны хезмәт күнекмәләренә өйрәтү, аны хезмәттә тәрбияләү кебек тормыш күтәргән мәсьәләләр татар совет әдәбиятында да теге я бу дәрәҗәдә әледән-әле чагылып килә. Ләбибә Ихсанованың «Нияз» 13 повесте әнә шул темага багышланган. Укучының хәтерендә булса кирәк, Ләбибә Ихсанова иҗатындагы бу тема белән без беренче мәртәбә авторның «Якты уйлар» җыентыгында ук очрашкан идек. Дөрес, анда балаларның җәмгыять өчен файдалы эшләрдә катнашуы эпизодик күренеш төсендә генә сурәтләнә. Язучының әлеге повестенда исә хезмәт темасы төп урынны тота. Әсәрнең образлар, сурәтләү чаралары аркылы әйтә торган идея эчтәлеге шул: иҗтимагый файдалы эшләр балаларда күмәклек, бердәмлек рухын .кабыза, батырлык, кыюлык сыйфатларын тәрбияли. Бу хакыйкать укучы тарафыннан ничек кабул ителә соң? Акыл белән генәме, әллә йөрәк тә, хисләр дә катнашамы? Моңа җавап бирү өчен, повестьның образларына, сурәтләү чараларына күз салыйк. Нияз — әсәрдәге төп образларның берсе. Кем ул, нинди холыклы малай ул? Җыеп әйткәндә, Нияз — һәр җирдә уенның башында йөрер 132 гә ярата торган, кемнең дә булса үзеннән өстен чыгуына көнләшә торган малай. Шук малай, җор малай. Тагын да аңарда мин-минлек чире, үзсүзлелек, һавалану, ялын- дыручанлык бар. Нинди дә булса эштә, уенда Нияз баш түгел икән, әлеге сыйфатлар шунда ук калкып чыгалар һәм Нияз белән иптәшләре арасында кичекмәстән конфликт туа. «Юк инде, ага-эне. Моңа хәтле Нияз сиңа буйсынмый иде бит әле, буйсынмый иде. Син командир булсаң. Нияз командир. Син капитан булсаң, Нияз капитан иде. Ә хәзер Шамил председатель булсын да, Нияз бригадир гына, имеш. Хурланып үләрсең!» (10 бит). Әлбәттә, бу—омтылышлар, идеаллар каршылыгы түгел. Чөнки Нияз иптәшләре ниятләгән эшләргә гомумән каршы төшми. Киресенчә, алар- да катнашырга ул атлыгып тора. Ләкин әлеге омтылышны тормышка ашыру өчен бер шарт кирәк: Нияз баш булсын! Алай түгел икән, ул инде үз ихтыярында: « — Кукурузны үзең үстер! Председатель дигәч тә, әллә кем булма әле, яме! Мин мәктәп бакчасына бармыйм. Менә шул» (10 бит). Димәк, Нияз белән коллектив арасындагы низаг — ул характерлар конфликты. Бу — балалар табигате өчен хас күренеш. Л. Ихсанова бу хакыйкатьне дөрес сиземләп эш иткән. Чыннан да, коллектив ниятләгән хезмәткә атлыгып торуына да карамастан, Нияз, үзе теләгәнчә эш итә алмаганы өчен генә, иптәшләреннән аерыла, читкә китә. Әлбәттә, моннан әлеге конфликтның иҗтимагый әһәмияте юк икән дигән нәтиҗә чыгарырга ярамый. Әсәрдә бу конфликт шактый ышандырырлык нигезләнгән һәм шактый үзенчәлекле хәл ителгән дә. Гадәттә бала тәрбияләүгә багышланган күпчелек әсәрләрдә тәртипсез бала вакыйгалар соңыннан, кагыйдә буларак, акылга утыра, төзәлә. Л. Ихсанова мондый юлдан китмәгән. Без Ниязның повесть ахырында бик тиз генә үзенең тискәре сыйфатларыннан арынуын күрмибез. Нәни юлдашлары белән сәяхәткә киткәч, Нияз урманда адаша, ашамлыксыз кала. Дөрес, сәяхәтнең кызыктырып алдарлык романтикасы бар. Ләкин үз белдегеңә генә таянганда, бу романтиканың гомере кыска. Адашып киткәч, Нияз моны үз өстендә татый. «Әллә туңудан, әллә куркудан дердер калтыранган Илдус белән Рафаилгә Нияз пинжәк белән күлмәген салып бирде дә агач кәүсәсенә сөялеп уйга калды. Уйлары белән бик тиз генә авылга кайтып җитте, бере артыннан бере тәгәрәп төшкән яңгыр тамчыларын җылы өйдән тәрәзә аша карап тора башлады. Ипигә май ягып әнисе ясап биргән чәйне эчеп алды. Иптәшләре янына йөгереп барып җитте. Ләкин хыял гына иде шул болар... Анын бер ноктага төбәлгән күзләреннән бите буйлап аккан яңгыр тамчысына кушылып ачы яшьләре тәгәри» (70 бит). Биредән чыга торган нәтиҗә шул' баш-баштаклык, күпчелек фикеренә буйсынмау менә нинди аянычлы хәлләргә китерергә мөмкин икән Моннан соң Нияз үзен ничек тотар? Билгеле, Нияз -коллективка кайтырга мәҗбүр. Анда — дуслар, анда — хезмәт. Алар тәэсирендә инде акрынлап ул тискәре сыйфатларыннан арыныр. Конфликтны болай чишүнең өстенлеге шунда: тормыш катлаулылыгы тадиләштерелми, тәрбия мәсьәләләре ясалма чишелми. Әлбәттә, конфликтны дөрес чишү берүзе генә әле тулы канлы образлар тудыруны хәл итми. Башка чаралар белән беррәттән, биредә тагын сюжетның да роле зур. Әйтергә кирәк, Л. Ихсанова сюжет ситуацияләрен җанлы итеп, кызыксынып укырлык итеп оештырган. «Бөтенебез дә барып булмый инде. Газетада өч кеше генә барган дип язалар бит» (14 бит). Күрәсез, бу — үрнәккә тайпылышсыз иярергә тырышу, балаларча уй йөртү инде. Шул ук вакытта ситуациядән балаларның холыкларын да ачык сиземләргә була. « — Минемчә, малайлар гына барсын, кызлар куркалар алар. 133 Ниязның сүзенә Фатыйма черелдәп каршы төште: — Курыкмый гына торсын әле, яме! Син үзең куркасың! — Минме, мин куркаммы? Кайчан курыктым? Таптырырмын тагы!..» (14—15 битләр). Бу юллардан Ниязны, аның холкын күз алдына китерүе читен түгел. Беренче репликаны ишетү белән, без инде каршыбызда өстенлеккә дәгъва итүче, барыннан да элек үзен күрсәтергә омтылучы малай торганын ачык тоябыз. Л. Ихсанова балалар табигатен, аларның холыкларын, уй-фикерлә- рен шактый яхшы белә. Аның нәни каһарманнары теләсә нинди вакыйгалар эчендә дә үзләренең балалыкларын югалтмыйлар, җитди кешегә әверелмиләр. Бу хакыйкать бигрәк тә Нияз образына карата дөрес. «Кичә шулай чакырып китерде дә Рафаилнең сәдәбен тотып алды. Үзеңә кирәкме, ди. Кирәк, ди Рафаил. «Мә, алай булгач», — диде дә Нияз, Рафаилнең сәдәбен, йолкып алып, кулына тоттырды. Аннан Илдусныкына барып тотынды. Кирәкме, ди. Илдус, акыллырак булырга тырышып, кирәк түгел, дип җавап бирде. Ә Нияз аның да сәдәбен өзеп алды да әллә кая — үләннәр арасына атып бәрде. Кирәк булмагач нигә йөртәсең аны, — ди» (41 бит). Менә шулай Нияз. Я ул — шук, я ул — һавалы, үзсүзле, баш булырга дәгъвә итүче. Ләкин һәр вакытта да Нияз — малай. Язучының сюжет ситуацияләре бала табигатенә тәңгәл килеп торалар. Өстәвенә, язучының башка сурәтләү чаралары да образның конкретлылыгына, характерның үзенчәлегенә үз өлешләрен кертәләр. Шундый чараларның берсе — геройның сөйләм теле. «— Әллә син сәяхәткә бакча башына гына чыгалар дип белдеңме? Чын сәяхәтчеләргә чүп кенә әле бу. Аюлар, бүреләр мыжлап торган урманда йөриләр алар, беләсең килсә. Әйлә, нигә хәзердән үк елап торган кешеләрне алырга соң, ба- тыррак малайлар да бетмәгән лә миңа! — Кем елый әле? — Кар базына мин берүзем тө- шәм, — дип мактанды Илдус. — Ә мин караңгыда морҗа ябарга чормага да менә алам, — дип өстәде аңа Рафаил» (42—43 битләр). Биредә язучы геройларны индивидуальләштерү өчен сөйләмгә үзенчәлекле сүзләр китермәгән. Ул бары тик балаларга хас уй йөртү ысулын тотып алган. Нәтиҗәдә без аларны берберләреннән аера алабыз, хәтта Илдус белән Рафаилнең Нияздан кече булуларын да күреп торабыз. Әсәрдә язучының эстетик идеалын гәүдәләндерүче образлар да шактый тулы, җылы, ышандырырлык сурәтләнгәннәр. Алардан бигрәк тә игътибарга лаеклысы — Шамил. Акыллы, сабыр холыклы бу малай иптәшләренең күмәк ихтыярын уңай максатка юнәлтүче, оештыручы булып тора. Күмәклек, бердәмлек рухы, кыюлык, башлап йөрүчәнлек сыйфатлары балаларга каян килгән соң? Чыганак — хезмәт. Балаларда әлеге сыйфатларны файдалы хезмәт тәрбияли. Ул Ниязга да коллективта үзенә урын табарга, төзәлергә ярдәм итәчәк. Әгәр язучы хезмәт темасын тагын да тирәнрәк ачса, бу ышанычның көче икеләтә тәэсирлерәк булыр иде. Кызганычка каршы, хезмәт темасы әсәрдә тиешле тулылыгы белән алынмаган. Автор теманы балаларны хезмәт күнекмәләренә өйрәтү өстендә генә чишә. Бу — алынган проблемаларны тарайту, кысу дигән сүз. Чыннан да, әйтик, Шамил печән чабарга өйрәнде, ди. Өйрәнү барышында әлеге эш баланы, шөбһәсез, кызыктыра. Шулай ук коралны ихтыярга буйсындыруга ирешү дә балада зур канәгатьләнү хисен уята. Ләкин баланың акыл эшчәнлеге даими хәрәкәттә, агышта. Ул үзенә яңадан-яңа азык сорый. Эшне өйрәнү барышында бу акылга азык җитәрлек иде. Ниһаять, менә өйрәнү тәмам. Корал ихтыярга буйсындырылган, элек акыл катнашуын сораган хезмәт хәрәкәтләре хәзер күнекмәгә әйләнгәннәр. Моннан соң инде акылга эш юк. Нәтиҗәдә кы- 134 зыксыну— бала өчен төп этәргеч көч — бетә, югала. Шуна күрә дә хезмәтне үзләштерү мәсьәләсе, күнекмәләр алу юнәлешендә генә түгел, бәлки тикшеренү, тәҗрибә яоау, ия\ат итү элементларын да эченә алырга тиеш. Бары тик соңгы сыйфатларга ия булганда гына, хезмәт укыту, тәрбия максатларына тулы җавап бирергә һәм балаларда хезмәткә карата даими кызыксыну уятырга мөмкин. Л. Ихсанова мәсьәләнең бу ягына игътибар итмәгән, «Якты уйлар» җыентыгында салынган эздән — иске эздән киткән һәм, шулай итеп, әсәренең иҗтимагый әһәмиятен шактый киметкән. Бу кимчелекнең зыяны әсәрнең сурәтләү тукымасында да үзен сиздереп тора. Мәсәлән, балаларның печән чабуда катнашуларын язучы чын мәгънәсендә кызыктырырлык итеп сурәтли алмаган. Моның өчен кирЬкле буяуларны, маҗараларны тапмаган. Повестьның ул битләре шактый коры чыкканнар. Сүз уңаенда шуны да әйтергә кирәк: образларның, бигрәк тә язучының эстетик идеалын гәүдәләндерүче геройларның эчке дөньялары җитәрлек бай түгел. Шулай ук ил тормышындагы зур вакыйгаларның яңгырашын да без китапта ишетмибез. Гаҗәп. Бөтен дөньяны таңга калдырган җир иярченнәре Шамил кебек малайларда бернинди эз дә калдырмадымыни? Юк, ышанасы килми. Нәкъ менә шушындый детальләр дә әсәрне олы тормыш сулышына аваздаш итәргә булышалар түгелме соң? Ниһаять, менә тагын бер мәсьәлә. Мәгълүм ки, геройларның тышкы кыяфәтен, рәсемен сурәтләү — типиклаштыруның бер чарасы. Ул образны конкретлаштыра, аңа индивидуаль сыйфат бирә. Әйтергә кирәк, Л. Ихсанованың сәләте бу өлкәдә һаман бер урында таптана/«... төймә шикелле... борынлы...» Язучының «Якты уйлар» җыентыгында геройдан геройга тагылып йөртелгән менә бу сүзләр яңа повестька да күчеп өлгергән: «... төймә күк борынына...» (7 бит). Баланың тышкы кыяфәтеннән язучы һәрвакыт борынын гына күрә, анда да «төймә» шикеллесен генә. Алай булмаганда 14 Кави Латыйпов, Солдат эзләре, Татарстан китап нәшрияты, I960. инде тышкы кыяфәт бөтенләй сыйланмый, әйтерсең, борыннан башка игътибарга лаеклы һич ни юк. Әсәрнең сүзлек тукымасы да бик нык төзәтүгә мохтаҗ әле. Дөрес, бу өлкәдә язучының уңышлары юк түгел. Ул сүзләрнең сурәтләү мөмкинлекләрен яхшы сиземли һәм а ларның бизәкләреннән уңышлы файдалана. Ләкин шунысы начар, Л. Ихсанова телебезнең байлыгын эшкә кушу буенча җитәрлек тырышлык күрсәтми. Әйтик, берәрсен мактарга кирәк икән, ул һәрвакыт бердән-бер сүзгә мөрәҗәгать итә — «молодец». Телебездә аны гына бирерлек чара юкмыни соң? Татар халкының сүз хәзинәсендә халкыбызның зирәклеген күрсәтүче тәгъбирләр, мәкальләр, әйтемнәр күп бит. Ә Л. Ихсанова алардан соң дәрәҗәдә аз файдалана. «Нияз» повестенда мондый характердагы кимчелекләр шактый күп очрый. Ләкин, тулаем алганда, бу повесть Л. Ихсанова иҗатында яңа һәм уңышлы адым. Авторның геройлары бүгенге тормышның алгы сызыгында барал-ар. Алар хезмәт яраталар, файдалы хезмәт аларны дус иткән. Алда — яңа бурычлар, зур тормышыбызны, якты киләчәгебезне тулы һәм камиль чагылдыру.ТОРМЫШ СУЛЫШЫ 13 Ләбибә Ихсанова, Нияз, Татарстан китап нәшрияты, 1959 ел. лассларга, хезмәт бүлмәләренә, пионер почмакларына зур тормыш сулышы керә. Укыту-тәрбия эшләре, көннән-көн тыгызрак рәвештә, хезмәт белән кушыла. Әйе, мәктәп тормышка атлый. Максат ачык: яшь буынны коммунистик төзелештә актив катнашырга сәләтле кеше итеп тәрбияләргә кирәк. Ул — табигать, техника, җәмгыять турындагы фәнни белемнәрне тирәитен үзләштергән, алган белемнәрен оста файдалана белүче, халыкка, партиягә чын күңелдән бирелгән кеше булырга тиеш. Язучыларыбыз да бу әһәмиятле мәсьәләдән читтә тормыйлар. Яшь буынны хезмәт күнекмәләренә өйрәтү, аны хезмәттә тәрбияләү кебек тормыш күтәргән мәсьәләләр татар совет әдәбиятында да теге я бу дәрәҗәдә әледән-әле чагылып килә. Ләбибә Ихсанованың «Нияз» 13 повесте әнә шул темага багышланган. Укучының хәтерендә булса кирәк, Ләбибә Ихсанова иҗатындагы бу тема белән без беренче мәртәбә авторның «Якты уйлар» җыентыгында ук очрашкан идек. Дөрес, анда балаларның җәмгыять өчен файдалы эшләрдә катнашуы эпизодик күренеш төсендә генә сурәтләнә. Язучының әлеге повестенда исә хезмәт темасы төп урынны тота. Әсәрнең образлар, сурәтләү чаралары аркылы әйтә торган идея эчтәлеге шул: иҗтимагый файдалы эшләр балаларда күмәклек, бердәмлек рухын .кабыза, батырлык, кыюлык сыйфатларын тәрбияли. Бу хакыйкать укучы тарафыннан ничек кабул ителә соң? Акыл белән генәме, әллә йөрәк тә, хисләр дә катнашамы? Моңа җавап бирү өчен, повестьның образларына, сурәтләү чараларына күз салыйк. Нияз — әсәрдәге төп образларның берсе. Кем ул, нинди холыклы малай ул? Җыеп әйткәндә, Нияз — һәр җирдә уенның башында йөрер 132 гә ярата торган, кемнең дә булса үзеннән өстен чыгуына көнләшә торган малай. Шук малай, җор малай. Тагын да аңарда мин-минлек чире, үзсүзлелек, һавалану, ялын- дыручанлык бар. Нинди дә булса эштә, уенда Нияз баш түгел икән, әлеге сыйфатлар шунда ук калкып чыгалар һәм Нияз белән иптәшләре арасында кичекмәстән конфликт туа. «Юк инде, ага-эне. Моңа хәтле Нияз сиңа буйсынмый иде бит әле, буйсынмый иде. Син командир булсаң. Нияз командир. Син капитан булсаң, Нияз капитан иде. Ә хәзер Шамил председатель булсын да, Нияз бригадир гына, имеш. Хурланып үләрсең!» (10 бит). Әлбәттә, бу—омтылышлар, идеаллар каршылыгы түгел. Чөнки Нияз иптәшләре ниятләгән эшләргә гомумән каршы төшми. Киресенчә, алар- да катнашырга ул атлыгып тора. Ләкин әлеге омтылышны тормышка ашыру өчен бер шарт кирәк: Нияз баш булсын! Алай түгел икән, ул инде үз ихтыярында: « — Кукурузны үзең үстер! Председатель дигәч тә, әллә кем булма әле, яме! Мин мәктәп бакчасына бармыйм. Менә шул» (10 бит). Димәк, Нияз белән коллектив арасындагы низаг — ул характерлар конфликты. Бу — балалар табигате өчен хас күренеш. Л. Ихсанова бу хакыйкатьне дөрес сиземләп эш иткән. Чыннан да, коллектив ниятләгән хезмәткә атлыгып торуына да карамастан, Нияз, үзе теләгәнчә эш итә алмаганы өчен генә, иптәшләреннән аерыла, читкә китә. Әлбәттә, моннан әлеге конфликтның иҗтимагый әһәмияте юк икән дигән нәтиҗә чыгарырга ярамый. Әсәрдә бу конфликт шактый ышандырырлык нигезләнгән һәм шактый үзенчәлекле хәл ителгән дә. Гадәттә бала тәрбияләүгә багышланган күпчелек әсәрләрдә тәртипсез бала вакыйгалар соңыннан, кагыйдә буларак, акылга утыра, төзәлә. Л. Ихсанова мондый юлдан китмәгән. Без Ниязның повесть ахырында бик тиз генә үзенең тискәре сыйфатларыннан арынуын күрмибез. Нәни юлдашлары белән сәяхәткә киткәч, Нияз урманда адаша, ашамлыксыз кала. Дөрес, сәяхәтнең кызыктырып алдарлык романтикасы бар. Ләкин үз белдегеңә генә таянганда, бу романтиканың гомере кыска. Адашып киткәч, Нияз моны үз өстендә татый. «Әллә туңудан, әллә куркудан дердер калтыранган Илдус белән Рафаилгә Нияз пинжәк белән күлмәген салып бирде дә агач кәүсәсенә сөялеп уйга калды. Уйлары белән бик тиз генә авылга кайтып җитте, бере артыннан бере тәгәрәп төшкән яңгыр тамчыларын җылы өйдән тәрәзә аша карап тора башлады. Ипигә май ягып әнисе ясап биргән чәйне эчеп алды. Иптәшләре янына йөгереп барып җитте. Ләкин хыял гына иде шул болар... Анын бер ноктага төбәлгән күзләреннән бите буйлап аккан яңгыр тамчысына кушылып ачы яшьләре тәгәри» (70 бит). Биредән чыга торган нәтиҗә шул' баш-баштаклык, күпчелек фикеренә буйсынмау менә нинди аянычлы хәлләргә китерергә мөмкин икән Моннан соң Нияз үзен ничек тотар? Билгеле, Нияз -коллективка кайтырга мәҗбүр. Анда — дуслар, анда — хезмәт. Алар тәэсирендә инде акрынлап ул тискәре сыйфатларыннан арыныр. Конфликтны болай чишүнең өстенлеге шунда: тормыш катлаулылыгы тадиләштерелми, тәрбия мәсьәләләре ясалма чишелми. Әлбәттә, конфликтны дөрес чишү берүзе генә әле тулы канлы образлар тудыруны хәл итми. Башка чаралар белән беррәттән, биредә тагын сюжетның да роле зур. Әйтергә кирәк, Л. Ихсанова сюжет ситуацияләрен җанлы итеп, кызыксынып укырлык итеп оештырган. «Бөтенебез дә барып булмый инде. Газетада өч кеше генә барган дип язалар бит» (14 бит). Күрәсез, бу — үрнәккә тайпылышсыз иярергә тырышу, балаларча уй йөртү инде. Шул ук вакытта ситуациядән балаларның холыкларын да ачык сиземләргә була. « — Минемчә, малайлар гына барсын, кызлар куркалар алар. 133 Ниязның сүзенә Фатыйма черелдәп каршы төште: — Курыкмый гына торсын әле, яме! Син үзең куркасың! — Минме, мин куркаммы? Кайчан курыктым? Таптырырмын тагы!..» (14—15 битләр). Бу юллардан Ниязны, аның холкын күз алдына китерүе читен түгел. Беренче репликаны ишетү белән, без инде каршыбызда өстенлеккә дәгъва итүче, барыннан да элек үзен күрсәтергә омтылучы малай торганын ачык тоябыз. Л. Ихсанова балалар табигатен, аларның холыкларын, уй-фикерлә- рен шактый яхшы белә. Аның нәни каһарманнары теләсә нинди вакыйгалар эчендә дә үзләренең балалыкларын югалтмыйлар, җитди кешегә әверелмиләр. Бу хакыйкать бигрәк тә Нияз образына карата дөрес. «Кичә шулай чакырып китерде дә Рафаилнең сәдәбен тотып алды. Үзеңә кирәкме, ди. Кирәк, ди Рафаил. «Мә, алай булгач», — диде дә Нияз, Рафаилнең сәдәбен, йолкып алып, кулына тоттырды. Аннан Илдусныкына барып тотынды. Кирәкме, ди. Илдус, акыллырак булырга тырышып, кирәк түгел, дип җавап бирде. Ә Нияз аның да сәдәбен өзеп алды да әллә кая — үләннәр арасына атып бәрде. Кирәк булмагач нигә йөртәсең аны, — ди» (41 бит). Менә шулай Нияз. Я ул — шук, я ул — һавалы, үзсүзле, баш булырга дәгъвә итүче. Ләкин һәр вакытта да Нияз — малай. Язучының сюжет ситуацияләре бала табигатенә тәңгәл килеп торалар. Өстәвенә, язучының башка сурәтләү чаралары да образның конкретлылыгына, характерның үзенчәлегенә үз өлешләрен кертәләр. Шундый чараларның берсе — геройның сөйләм теле. «— Әллә син сәяхәткә бакча башына гына чыгалар дип белдеңме? Чын сәяхәтчеләргә чүп кенә әле бу. Аюлар, бүреләр мыжлап торган урманда йөриләр алар, беләсең килсә. Әйлә, нигә хәзердән үк елап торган кешеләрне алырга соң, ба- тыррак малайлар да бетмәгән лә миңа! — Кем елый әле? — Кар базына мин берүзем тө- шәм, — дип мактанды Илдус. — Ә мин караңгыда морҗа ябарга чормага да менә алам, — дип өстәде аңа Рафаил» (42—43 битләр). Биредә язучы геройларны индивидуальләштерү өчен сөйләмгә үзенчәлекле сүзләр китермәгән. Ул бары тик балаларга хас уй йөртү ысулын тотып алган. Нәтиҗәдә без аларны берберләреннән аера алабыз, хәтта Илдус белән Рафаилнең Нияздан кече булуларын да күреп торабыз. Әсәрдә язучының эстетик идеалын гәүдәләндерүче образлар да шактый тулы, җылы, ышандырырлык сурәтләнгәннәр. Алардан бигрәк тә игътибарга лаеклысы — Шамил. Акыллы, сабыр холыклы бу малай иптәшләренең күмәк ихтыярын уңай максатка юнәлтүче, оештыручы булып тора. Күмәклек, бердәмлек рухы, кыюлык, башлап йөрүчәнлек сыйфатлары балаларга каян килгән соң? Чыганак — хезмәт. Балаларда әлеге сыйфатларны файдалы хезмәт тәрбияли. Ул Ниязга да коллективта үзенә урын табарга, төзәлергә ярдәм итәчәк. Әгәр язучы хезмәт темасын тагын да тирәнрәк ачса, бу ышанычның көче икеләтә тәэсирлерәк булыр иде. Кызганычка каршы, хезмәт темасы әсәрдә тиешле тулылыгы белән алынмаган. Автор теманы балаларны хезмәт күнекмәләренә өйрәтү өстендә генә чишә. Бу — алынган проблемаларны тарайту, кысу дигән сүз. Чыннан да, әйтик, Шамил печән чабарга өйрәнде, ди. Өйрәнү барышында әлеге эш баланы, шөбһәсез, кызыктыра. Шулай ук коралны ихтыярга буйсындыруга ирешү дә балада зур канәгатьләнү хисен уята. Ләкин баланың акыл эшчәнлеге даими хәрәкәттә, агышта. Ул үзенә яңадан-яңа азык сорый. Эшне өйрәнү барышында бу акылга азык җитәрлек иде. Ниһаять, менә өйрәнү тәмам. Корал ихтыярга буйсындырылган, элек акыл катнашуын сораган хезмәт хәрәкәтләре хәзер күнекмәгә әйләнгәннәр. Моннан соң инде акылга эш юк. Нәтиҗәдә кы- 134 зыксыну— бала өчен төп этәргеч көч — бетә, югала. Шуна күрә дә хезмәтне үзләштерү мәсьәләсе, күнекмәләр алу юнәлешендә генә түгел, бәлки тикшеренү, тәҗрибә яоау, ия\ат итү элементларын да эченә алырга тиеш. Бары тик соңгы сыйфатларга ия булганда гына, хезмәт укыту, тәрбия максатларына тулы җавап бирергә һәм балаларда хезмәткә карата даими кызыксыну уятырга мөмкин. Л. Ихсанова мәсьәләнең бу ягына игътибар итмәгән, «Якты уйлар» җыентыгында салынган эздән — иске эздән киткән һәм, шулай итеп, әсәренең иҗтимагый әһәмиятен шактый киметкән. Бу кимчелекнең зыяны әсәрнең сурәтләү тукымасында да үзен сиздереп тора. Мәсәлән, балаларның печән чабуда катнашуларын язучы чын мәгънәсендә кызыктырырлык итеп сурәтли алмаган. Моның өчен кирЬкле буяуларны, маҗараларны тапмаган. Повестьның ул битләре шактый коры чыкканнар. Сүз уңаенда шуны да әйтергә кирәк: образларның, бигрәк тә язучының эстетик идеалын гәүдәләндерүче геройларның эчке дөньялары җитәрлек бай түгел. Шулай ук ил тормышындагы зур вакыйгаларның яңгырашын да без китапта ишетмибез. Гаҗәп. Бөтен дөньяны таңга калдырган җир иярченнәре Шамил кебек малайларда бернинди эз дә калдырмадымыни? Юк, ышанасы килми. Нәкъ менә шушындый детальләр дә әсәрне олы тормыш сулышына аваздаш итәргә булышалар түгелме соң? Ниһаять, менә тагын бер мәсьәлә. Мәгълүм ки, геройларның тышкы кыяфәтен, рәсемен сурәтләү — типиклаштыруның бер чарасы. Ул образны конкретлаштыра, аңа индивидуаль сыйфат бирә. Әйтергә кирәк, Л. Ихсанованың сәләте бу өлкәдә һаман бер урында таптана/«... төймә шикелле... борынлы...» Язучының «Якты уйлар» җыентыгында геройдан геройга тагылып йөртелгән менә бу сүзләр яңа повестька да күчеп өлгергән: «... төймә күк борынына...» (7 бит). Баланың тышкы кыяфәтеннән язучы һәрвакыт борынын гына күрә, анда да «төймә» шикеллесен генә. Алай булмаганда 14 Кави Латыйпов, Солдат эзләре, Татарстан китап нәшрияты, I960. инде тышкы кыяфәт бөтенләй сыйланмый, әйтерсең, борыннан башка игътибарга лаеклы һич ни юк. Әсәрнең сүзлек тукымасы да бик нык төзәтүгә мохтаҗ әле. Дөрес, бу өлкәдә язучының уңышлары юк түгел. Ул сүзләрнең сурәтләү мөмкинлекләрен яхшы сиземли һәм а ларның бизәкләреннән уңышлы файдалана. Ләкин шунысы начар, Л. Ихсанова телебезнең байлыгын эшкә кушу буенча җитәрлек тырышлык күрсәтми. Әйтик, берәрсен мактарга кирәк икән, ул һәрвакыт бердән-бер сүзгә мөрәҗәгать итә — «молодец». Телебездә аны гына бирерлек чара юкмыни соң? Татар халкының сүз хәзинәсендә халкыбызның зирәклеген күрсәтүче тәгъбирләр, мәкальләр, әйтемнәр күп бит. Ә Л. Ихсанова алардан соң дәрәҗәдә аз файдалана. «Нияз» повестенда мондый характердагы кимчелекләр шактый күп очрый. Ләкин, тулаем алганда, бу повесть Л. Ихсанова иҗатында яңа һәм уңышлы адым. Авторның геройлары бүгенге тормышның алгы сызыгында барал-ар. Алар хезмәт яраталар, файдалы хезмәт аларны дус иткән. Алда — яңа бурычлар, зур тормышыбызны, якты киләчәгебезне тулы һәм камиль чагылдыру.ТОРМЫШ СУЛЫШЫ 13 Ләбибә Ихсанова, Нияз, Татарстан китап нәшрияты, 1959 ел. лассларга, хезмәт бүлмәләренә, пионер почмакларына зур тормыш сулышы керә. Укыту-тәрбия эшләре, көннән-көн тыгызрак рәвештә, хезмәт белән кушыла. Әйе, мәктәп тормышка атлый. Максат ачык: яшь буынны коммунистик төзелештә актив катнашырга сәләтле кеше итеп тәрбияләргә кирәк. Ул — табигать, техника, җәмгыять турындагы фәнни белемнәрне тирәитен үзләштергән, алган белемнәрен оста файдалана белүче, халыкка, партиягә чын күңелдән бирелгән кеше булырга тиеш. Язучыларыбыз да бу әһәмиятле мәсьәләдән читтә тормыйлар. Яшь буынны хезмәт күнекмәләренә өйрәтү, аны хезмәттә тәрбияләү кебек тормыш күтәргән мәсьәләләр татар совет әдәбиятында да теге я бу дәрәҗәдә әледән-әле чагылып килә. Ләбибә Ихсанованың «Нияз» 13 повесте әнә шул темага багышланган. Укучының хәтерендә булса кирәк, Ләбибә Ихсанова иҗатындагы бу тема белән без беренче мәртәбә авторның «Якты уйлар» җыентыгында ук очрашкан идек. Дөрес, анда балаларның җәмгыять өчен файдалы эшләрдә катнашуы эпизодик күренеш төсендә генә сурәтләнә. Язучының әлеге повестенда исә хезмәт темасы төп урынны тота. Әсәрнең образлар, сурәтләү чаралары аркылы әйтә торган идея эчтәлеге шул: иҗтимагый файдалы эшләр балаларда күмәклек, бердәмлек рухын .кабыза, батырлык, кыюлык сыйфатларын тәрбияли. Бу хакыйкать укучы тарафыннан ничек кабул ителә соң? Акыл белән генәме, әллә йөрәк тә, хисләр дә катнашамы? Моңа җавап бирү өчен, повестьның образларына, сурәтләү чараларына күз салыйк. Нияз — әсәрдәге төп образларның берсе. Кем ул, нинди холыклы малай ул? Җыеп әйткәндә, Нияз — һәр җирдә уенның башында йөрер 132 гә ярата торган, кемнең дә булса үзеннән өстен чыгуына көнләшә торган малай. Шук малай, җор малай. Тагын да аңарда мин-минлек чире, үзсүзлелек, һавалану, ялын- дыручанлык бар. Нинди дә булса эштә, уенда Нияз баш түгел икән, әлеге сыйфатлар шунда ук калкып чыгалар һәм Нияз белән иптәшләре арасында кичекмәстән конфликт туа. «Юк инде, ага-эне. Моңа хәтле Нияз сиңа буйсынмый иде бит әле, буйсынмый иде. Син командир булсаң. Нияз командир. Син капитан булсаң, Нияз капитан иде. Ә хәзер Шамил председатель булсын да, Нияз бригадир гына, имеш. Хурланып үләрсең!» (10 бит). Әлбәттә, бу—омтылышлар, идеаллар каршылыгы түгел. Чөнки Нияз иптәшләре ниятләгән эшләргә гомумән каршы төшми. Киресенчә, алар- да катнашырга ул атлыгып тора. Ләкин әлеге омтылышны тормышка ашыру өчен бер шарт кирәк: Нияз баш булсын! Алай түгел икән, ул инде үз ихтыярында: « — Кукурузны үзең үстер! Председатель дигәч тә, әллә кем булма әле, яме! Мин мәктәп бакчасына бармыйм. Менә шул» (10 бит). Димәк, Нияз белән коллектив арасындагы низаг — ул характерлар конфликты. Бу — балалар табигате өчен хас күренеш. Л. Ихсанова бу хакыйкатьне дөрес сиземләп эш иткән. Чыннан да, коллектив ниятләгән хезмәткә атлыгып торуына да карамастан, Нияз, үзе теләгәнчә эш итә алмаганы өчен генә, иптәшләреннән аерыла, читкә китә. Әлбәттә, моннан әлеге конфликтның иҗтимагый әһәмияте юк икән дигән нәтиҗә чыгарырга ярамый. Әсәрдә бу конфликт шактый ышандырырлык нигезләнгән һәм шактый үзенчәлекле хәл ителгән дә. Гадәттә бала тәрбияләүгә багышланган күпчелек әсәрләрдә тәртипсез бала вакыйгалар соңыннан, кагыйдә буларак, акылга утыра, төзәлә. Л. Ихсанова мондый юлдан китмәгән. Без Ниязның повесть ахырында бик тиз генә үзенең тискәре сыйфатларыннан арынуын күрмибез. Нәни юлдашлары белән сәяхәткә киткәч, Нияз урманда адаша, ашамлыксыз кала. Дөрес, сәяхәтнең кызыктырып алдарлык романтикасы бар. Ләкин үз белдегеңә генә таянганда, бу романтиканың гомере кыска. Адашып киткәч, Нияз моны үз өстендә татый. «Әллә туңудан, әллә куркудан дердер калтыранган Илдус белән Рафаилгә Нияз пинжәк белән күлмәген салып бирде дә агач кәүсәсенә сөялеп уйга калды. Уйлары белән бик тиз генә авылга кайтып җитте, бере артыннан бере тәгәрәп төшкән яңгыр тамчыларын җылы өйдән тәрәзә аша карап тора башлады. Ипигә май ягып әнисе ясап биргән чәйне эчеп алды. Иптәшләре янына йөгереп барып җитте. Ләкин хыял гына иде шул болар... Анын бер ноктага төбәлгән күзләреннән бите буйлап аккан яңгыр тамчысына кушылып ачы яшьләре тәгәри» (70 бит). Биредән чыга торган нәтиҗә шул' баш-баштаклык, күпчелек фикеренә буйсынмау менә нинди аянычлы хәлләргә китерергә мөмкин икән Моннан соң Нияз үзен ничек тотар? Билгеле, Нияз -коллективка кайтырга мәҗбүр. Анда — дуслар, анда — хезмәт. Алар тәэсирендә инде акрынлап ул тискәре сыйфатларыннан арыныр. Конфликтны болай чишүнең өстенлеге шунда: тормыш катлаулылыгы тадиләштерелми, тәрбия мәсьәләләре ясалма чишелми. Әлбәттә, конфликтны дөрес чишү берүзе генә әле тулы канлы образлар тудыруны хәл итми. Башка чаралар белән беррәттән, биредә тагын сюжетның да роле зур. Әйтергә кирәк, Л. Ихсанова сюжет ситуацияләрен җанлы итеп, кызыксынып укырлык итеп оештырган. «Бөтенебез дә барып булмый инде. Газетада өч кеше генә барган дип язалар бит» (14 бит). Күрәсез, бу — үрнәккә тайпылышсыз иярергә тырышу, балаларча уй йөртү инде. Шул ук вакытта ситуациядән балаларның холыкларын да ачык сиземләргә була. « — Минемчә, малайлар гына барсын, кызлар куркалар алар. 133 Ниязның сүзенә Фатыйма черелдәп каршы төште: — Курыкмый гына торсын әле, яме! Син үзең куркасың! — Минме, мин куркаммы? Кайчан курыктым? Таптырырмын тагы!..» (14—15 битләр). Бу юллардан Ниязны, аның холкын күз алдына китерүе читен түгел. Беренче репликаны ишетү белән, без инде каршыбызда өстенлеккә дәгъва итүче, барыннан да элек үзен күрсәтергә омтылучы малай торганын ачык тоябыз. Л. Ихсанова балалар табигатен, аларның холыкларын, уй-фикерлә- рен шактый яхшы белә. Аның нәни каһарманнары теләсә нинди вакыйгалар эчендә дә үзләренең балалыкларын югалтмыйлар, җитди кешегә әверелмиләр. Бу хакыйкать бигрәк тә Нияз образына карата дөрес. «Кичә шулай чакырып китерде дә Рафаилнең сәдәбен тотып алды. Үзеңә кирәкме, ди. Кирәк, ди Рафаил. «Мә, алай булгач», — диде дә Нияз, Рафаилнең сәдәбен, йолкып алып, кулына тоттырды. Аннан Илдусныкына барып тотынды. Кирәкме, ди. Илдус, акыллырак булырга тырышып, кирәк түгел, дип җавап бирде. Ә Нияз аның да сәдәбен өзеп алды да әллә кая — үләннәр арасына атып бәрде. Кирәк булмагач нигә йөртәсең аны, — ди» (41 бит). Менә шулай Нияз. Я ул — шук, я ул — һавалы, үзсүзле, баш булырга дәгъвә итүче. Ләкин һәр вакытта да Нияз — малай. Язучының сюжет ситуацияләре бала табигатенә тәңгәл килеп торалар. Өстәвенә, язучының башка сурәтләү чаралары да образның конкретлылыгына, характерның үзенчәлегенә үз өлешләрен кертәләр. Шундый чараларның берсе — геройның сөйләм теле. «— Әллә син сәяхәткә бакча башына гына чыгалар дип белдеңме? Чын сәяхәтчеләргә чүп кенә әле бу. Аюлар, бүреләр мыжлап торган урманда йөриләр алар, беләсең килсә. Әйлә, нигә хәзердән үк елап торган кешеләрне алырга соң, ба- тыррак малайлар да бетмәгән лә миңа! — Кем елый әле? — Кар базына мин берүзем тө- шәм, — дип мактанды Илдус. — Ә мин караңгыда морҗа ябарга чормага да менә алам, — дип өстәде аңа Рафаил» (42—43 битләр). Биредә язучы геройларны индивидуальләштерү өчен сөйләмгә үзенчәлекле сүзләр китермәгән. Ул бары тик балаларга хас уй йөртү ысулын тотып алган. Нәтиҗәдә без аларны берберләреннән аера алабыз, хәтта Илдус белән Рафаилнең Нияздан кече булуларын да күреп торабыз. Әсәрдә язучының эстетик идеалын гәүдәләндерүче образлар да шактый тулы, җылы, ышандырырлык сурәтләнгәннәр. Алардан бигрәк тә игътибарга лаеклысы — Шамил. Акыллы, сабыр холыклы бу малай иптәшләренең күмәк ихтыярын уңай максатка юнәлтүче, оештыручы булып тора. Күмәклек, бердәмлек рухы, кыюлык, башлап йөрүчәнлек сыйфатлары балаларга каян килгән соң? Чыганак — хезмәт. Балаларда әлеге сыйфатларны файдалы хезмәт тәрбияли. Ул Ниязга да коллективта үзенә урын табарга, төзәлергә ярдәм итәчәк. Әгәр язучы хезмәт темасын тагын да тирәнрәк ачса, бу ышанычның көче икеләтә тәэсирлерәк булыр иде. Кызганычка каршы, хезмәт темасы әсәрдә тиешле тулылыгы белән алынмаган. Автор теманы балаларны хезмәт күнекмәләренә өйрәтү өстендә генә чишә. Бу — алынган проблемаларны тарайту, кысу дигән сүз. Чыннан да, әйтик, Шамил печән чабарга өйрәнде, ди. Өйрәнү барышында әлеге эш баланы, шөбһәсез, кызыктыра. Шулай ук коралны ихтыярга буйсындыруга ирешү дә балада зур канәгатьләнү хисен уята. Ләкин баланың акыл эшчәнлеге даими хәрәкәттә, агышта. Ул үзенә яңадан-яңа азык сорый. Эшне өйрәнү барышында бу акылга азык җитәрлек иде. Ниһаять, менә өйрәнү тәмам. Корал ихтыярга буйсындырылган, элек акыл катнашуын сораган хезмәт хәрәкәтләре хәзер күнекмәгә әйләнгәннәр. Моннан соң инде акылга эш юк. Нәтиҗәдә кы- 134 зыксыну— бала өчен төп этәргеч көч — бетә, югала. Шуна күрә дә хезмәтне үзләштерү мәсьәләсе, күнекмәләр алу юнәлешендә генә түгел, бәлки тикшеренү, тәҗрибә яоау, ия\ат итү элементларын да эченә алырга тиеш. Бары тик соңгы сыйфатларга ия булганда гына, хезмәт укыту, тәрбия максатларына тулы җавап бирергә һәм балаларда хезмәткә карата даими кызыксыну уятырга мөмкин. Л. Ихсанова мәсьәләнең бу ягына игътибар итмәгән, «Якты уйлар» җыентыгында салынган эздән — иске эздән киткән һәм, шулай итеп, әсәренең иҗтимагый әһәмиятен шактый киметкән. Бу кимчелекнең зыяны әсәрнең сурәтләү тукымасында да үзен сиздереп тора. Мәсәлән, балаларның печән чабуда катнашуларын язучы чын мәгънәсендә кызыктырырлык итеп сурәтли алмаган. Моның өчен кирЬкле буяуларны, маҗараларны тапмаган. Повестьның ул битләре шактый коры чыкканнар. Сүз уңаенда шуны да әйтергә кирәк: образларның, бигрәк тә язучының эстетик идеалын гәүдәләндерүче геройларның эчке дөньялары җитәрлек бай түгел. Шулай ук ил тормышындагы зур вакыйгаларның яңгырашын да без китапта ишетмибез. Гаҗәп. Бөтен дөньяны таңга калдырган җир иярченнәре Шамил кебек малайларда бернинди эз дә калдырмадымыни? Юк, ышанасы килми. Нәкъ менә шушындый детальләр дә әсәрне олы тормыш сулышына аваздаш итәргә булышалар түгелме соң? Ниһаять, менә тагын бер мәсьәлә. Мәгълүм ки, геройларның тышкы кыяфәтен, рәсемен сурәтләү — типиклаштыруның бер чарасы. Ул образны конкретлаштыра, аңа индивидуаль сыйфат бирә. Әйтергә кирәк, Л. Ихсанованың сәләте бу өлкәдә һаман бер урында таптана/«... төймә шикелле... борынлы...» Язучының «Якты уйлар» җыентыгында геройдан геройга тагылып йөртелгән менә бу сүзләр яңа повестька да күчеп өлгергән: «... төймә күк борынына...» (7 бит). Баланың тышкы кыяфәтеннән язучы һәрвакыт борынын гына күрә, анда да «төймә» шикеллесен генә. Алай булмаганда 14 Кави Латыйпов, Солдат эзләре, Татарстан китап нәшрияты, I960. инде тышкы кыяфәт бөтенләй сыйланмый, әйтерсең, борыннан башка игътибарга лаеклы һич ни юк. Әсәрнең сүзлек тукымасы да бик нык төзәтүгә мохтаҗ әле. Дөрес, бу өлкәдә язучының уңышлары юк түгел. Ул сүзләрнең сурәтләү мөмкинлекләрен яхшы сиземли һәм а ларның бизәкләреннән уңышлы файдалана. Ләкин шунысы начар, Л. Ихсанова телебезнең байлыгын эшкә кушу буенча җитәрлек тырышлык күрсәтми. Әйтик, берәрсен мактарга кирәк икән, ул һәрвакыт бердән-бер сүзгә мөрәҗәгать итә — «молодец». Телебездә аны гына бирерлек чара юкмыни соң? Татар халкының сүз хәзинәсендә халкыбызның зирәклеген күрсәтүче тәгъбирләр, мәкальләр, әйтемнәр күп бит. Ә Л. Ихсанова алардан соң дәрәҗәдә аз файдалана. «Нияз» повестенда мондый характердагы кимчелекләр шактый күп очрый. Ләкин, тулаем алганда, бу повесть Л. Ихсанова иҗатында яңа һәм уңышлы адым. Авторның геройлары бүгенге тормышның алгы сызыгында барал-ар. Алар хезмәт яраталар, файдалы хезмәт аларны дус иткән. Алда — яңа бурычлар, зур тормышыбызны, якты киләчәгебезне тулы һәм камиль чагылдыру.ТОРМЫШ СУЛЫШЫ 13 Ләбибә Ихсанова, Нияз, Татарстан китап нәшрияты, 1959 ел. лассларга, хезмәт бүлмәләренә, пионер почмакларына зур тормыш сулышы керә. Укыту-тәрбия эшләре, көннән-көн тыгызрак рәвештә, хезмәт белән кушыла. Әйе, мәктәп тормышка атлый. Максат ачык: яшь буынны коммунистик төзелештә актив катнашырга сәләтле кеше итеп тәрбияләргә кирәк. Ул — табигать, техника, җәмгыять турындагы фәнни белемнәрне тирәитен үзләштергән, алган белемнәрен оста файдалана белүче, халыкка, партиягә чын күңелдән бирелгән кеше булырга тиеш. Язучыларыбыз да бу әһәмиятле мәсьәләдән читтә тормыйлар. Яшь буынны хезмәт күнекмәләренә өйрәтү, аны хезмәттә тәрбияләү кебек тормыш күтәргән мәсьәләләр татар совет әдәбиятында да теге я бу дәрәҗәдә әледән-әле чагылып килә. Ләбибә Ихсанованың «Нияз» 13 повесте әнә шул темага багышланган. Укучының хәтерендә булса кирәк, Ләбибә Ихсанова иҗатындагы бу тема белән без беренче мәртәбә авторның «Якты уйлар» җыентыгында ук очрашкан идек. Дөрес, анда балаларның җәмгыять өчен файдалы эшләрдә катнашуы эпизодик күренеш төсендә генә сурәтләнә. Язучының әлеге повестенда исә хезмәт темасы төп урынны тота. Әсәрнең образлар, сурәтләү чаралары аркылы әйтә торган идея эчтәлеге шул: иҗтимагый файдалы эшләр балаларда күмәклек, бердәмлек рухын .кабыза, батырлык, кыюлык сыйфатларын тәрбияли. Бу хакыйкать укучы тарафыннан ничек кабул ителә соң? Акыл белән генәме, әллә йөрәк тә, хисләр дә катнашамы? Моңа җавап бирү өчен, повестьның образларына, сурәтләү чараларына күз салыйк. Нияз — әсәрдәге төп образларның берсе. Кем ул, нинди холыклы малай ул? Җыеп әйткәндә, Нияз — һәр җирдә уенның башында йөрер 132 гә ярата торган, кемнең дә булса үзеннән өстен чыгуына көнләшә торган малай. Шук малай, җор малай. Тагын да аңарда мин-минлек чире, үзсүзлелек, һавалану, ялын- дыручанлык бар. Нинди дә булса эштә, уенда Нияз баш түгел икән, әлеге сыйфатлар шунда ук калкып чыгалар һәм Нияз белән иптәшләре арасында кичекмәстән конфликт туа. «Юк инде, ага-эне. Моңа хәтле Нияз сиңа буйсынмый иде бит әле, буйсынмый иде. Син командир булсаң. Нияз командир. Син капитан булсаң, Нияз капитан иде. Ә хәзер Шамил председатель булсын да, Нияз бригадир гына, имеш. Хурланып үләрсең!» (10 бит). Әлбәттә, бу—омтылышлар, идеаллар каршылыгы түгел. Чөнки Нияз иптәшләре ниятләгән эшләргә гомумән каршы төшми. Киресенчә, алар- да катнашырга ул атлыгып тора. Ләкин әлеге омтылышны тормышка ашыру өчен бер шарт кирәк: Нияз баш булсын! Алай түгел икән, ул инде үз ихтыярында: « — Кукурузны үзең үстер! Председатель дигәч тә, әллә кем булма әле, яме! Мин мәктәп бакчасына бармыйм. Менә шул» (10 бит). Димәк, Нияз белән коллектив арасындагы низаг — ул характерлар конфликты. Бу — балалар табигате өчен хас күренеш. Л. Ихсанова бу хакыйкатьне дөрес сиземләп эш иткән. Чыннан да, коллектив ниятләгән хезмәткә атлыгып торуына да карамастан, Нияз, үзе теләгәнчә эш итә алмаганы өчен генә, иптәшләреннән аерыла, читкә китә. Әлбәттә, моннан әлеге конфликтның иҗтимагый әһәмияте юк икән дигән нәтиҗә чыгарырга ярамый. Әсәрдә бу конфликт шактый ышандырырлык нигезләнгән һәм шактый үзенчәлекле хәл ителгән дә. Гадәттә бала тәрбияләүгә багышланган күпчелек әсәрләрдә тәртипсез бала вакыйгалар соңыннан, кагыйдә буларак, акылга утыра, төзәлә. Л. Ихсанова мондый юлдан китмәгән. Без Ниязның повесть ахырында бик тиз генә үзенең тискәре сыйфатларыннан арынуын күрмибез. Нәни юлдашлары белән сәяхәткә киткәч, Нияз урманда адаша, ашамлыксыз кала. Дөрес, сәяхәтнең кызыктырып алдарлык романтикасы бар. Ләкин үз белдегеңә генә таянганда, бу романтиканың гомере кыска. Адашып киткәч, Нияз моны үз өстендә татый. «Әллә туңудан, әллә куркудан дердер калтыранган Илдус белән Рафаилгә Нияз пинжәк белән күлмәген салып бирде дә агач кәүсәсенә сөялеп уйга калды. Уйлары белән бик тиз генә авылга кайтып җитте, бере артыннан бере тәгәрәп төшкән яңгыр тамчыларын җылы өйдән тәрәзә аша карап тора башлады. Ипигә май ягып әнисе ясап биргән чәйне эчеп алды. Иптәшләре янына йөгереп барып җитте. Ләкин хыял гына иде шул болар... Анын бер ноктага төбәлгән күзләреннән бите буйлап аккан яңгыр тамчысына кушылып ачы яшьләре тәгәри» (70 бит). Биредән чыга торган нәтиҗә шул' баш-баштаклык, күпчелек фикеренә буйсынмау менә нинди аянычлы хәлләргә китерергә мөмкин икән Моннан соң Нияз үзен ничек тотар? Билгеле, Нияз -коллективка кайтырга мәҗбүр. Анда — дуслар, анда — хезмәт. Алар тәэсирендә инде акрынлап ул тискәре сыйфатларыннан арыныр. Конфликтны болай чишүнең өстенлеге шунда: тормыш катлаулылыгы тадиләштерелми, тәрбия мәсьәләләре ясалма чишелми. Әлбәттә, конфликтны дөрес чишү берүзе генә әле тулы канлы образлар тудыруны хәл итми. Башка чаралар белән беррәттән, биредә тагын сюжетның да роле зур. Әйтергә кирәк, Л. Ихсанова сюжет ситуацияләрен җанлы итеп, кызыксынып укырлык итеп оештырган. «Бөтенебез дә барып булмый инде. Газетада өч кеше генә барган дип язалар бит» (14 бит). Күрәсез, бу — үрнәккә тайпылышсыз иярергә тырышу, балаларча уй йөртү инде. Шул ук вакытта ситуациядән балаларның холыкларын да ачык сиземләргә була. « — Минемчә, малайлар гына барсын, кызлар куркалар алар. 133 Ниязның сүзенә Фатыйма черелдәп каршы төште: — Курыкмый гына торсын әле, яме! Син үзең куркасың! — Минме, мин куркаммы? Кайчан курыктым? Таптырырмын тагы!..» (14—15 битләр). Бу юллардан Ниязны, аның холкын күз алдына китерүе читен түгел. Беренче репликаны ишетү белән, без инде каршыбызда өстенлеккә дәгъва итүче, барыннан да элек үзен күрсәтергә омтылучы малай торганын ачык тоябыз. Л. Ихсанова балалар табигатен, аларның холыкларын, уй-фикерлә- рен шактый яхшы белә. Аның нәни каһарманнары теләсә нинди вакыйгалар эчендә дә үзләренең балалыкларын югалтмыйлар, җитди кешегә әверелмиләр. Бу хакыйкать бигрәк тә Нияз образына карата дөрес. «Кичә шулай чакырып китерде дә Рафаилнең сәдәбен тотып алды. Үзеңә кирәкме, ди. Кирәк, ди Рафаил. «Мә, алай булгач», — диде дә Нияз, Рафаилнең сәдәбен, йолкып алып, кулына тоттырды. Аннан Илдусныкына барып тотынды. Кирәкме, ди. Илдус, акыллырак булырга тырышып, кирәк түгел, дип җавап бирде. Ә Нияз аның да сәдәбен өзеп алды да әллә кая — үләннәр арасына атып бәрде. Кирәк булмагач нигә йөртәсең аны, — ди» (41 бит). Менә шулай Нияз. Я ул — шук, я ул — һавалы, үзсүзле, баш булырга дәгъвә итүче. Ләкин һәр вакытта да Нияз — малай. Язучының сюжет ситуацияләре бала табигатенә тәңгәл килеп торалар. Өстәвенә, язучының башка сурәтләү чаралары да образның конкретлылыгына, характерның үзенчәлегенә үз өлешләрен кертәләр. Шундый чараларның берсе — геройның сөйләм теле. «— Әллә син сәяхәткә бакча башына гына чыгалар дип белдеңме? Чын сәяхәтчеләргә чүп кенә әле бу. Аюлар, бүреләр мыжлап торган урманда йөриләр алар, беләсең килсә. Әйлә, нигә хәзердән үк елап торган кешеләрне алырга соң, ба- тыррак малайлар да бетмәгән лә миңа! — Кем елый әле? — Кар базына мин берүзем тө- шәм, — дип мактанды Илдус. — Ә мин караңгыда морҗа ябарга чормага да менә алам, — дип өстәде аңа Рафаил» (42—43 битләр). Биредә язучы геройларны индивидуальләштерү өчен сөйләмгә үзенчәлекле сүзләр китермәгән. Ул бары тик балаларга хас уй йөртү ысулын тотып алган. Нәтиҗәдә без аларны берберләреннән аера алабыз, хәтта Илдус белән Рафаилнең Нияздан кече булуларын да күреп торабыз. Әсәрдә язучының эстетик идеалын гәүдәләндерүче образлар да шактый тулы, җылы, ышандырырлык сурәтләнгәннәр. Алардан бигрәк тә игътибарга лаеклысы — Шамил. Акыллы, сабыр холыклы бу малай иптәшләренең күмәк ихтыярын уңай максатка юнәлтүче, оештыручы булып тора. Күмәклек, бердәмлек рухы, кыюлык, башлап йөрүчәнлек сыйфатлары балаларга каян килгән соң? Чыганак — хезмәт. Балаларда әлеге сыйфатларны файдалы хезмәт тәрбияли. Ул Ниязга да коллективта үзенә урын табарга, төзәлергә ярдәм итәчәк. Әгәр язучы хезмәт темасын тагын да тирәнрәк ачса, бу ышанычның көче икеләтә тәэсирлерәк булыр иде. Кызганычка каршы, хезмәт темасы әсәрдә тиешле тулылыгы белән алынмаган. Автор теманы балаларны хезмәт күнекмәләренә өйрәтү өстендә генә чишә. Бу — алынган проблемаларны тарайту, кысу дигән сүз. Чыннан да, әйтик, Шамил печән чабарга өйрәнде, ди. Өйрәнү барышында әлеге эш баланы, шөбһәсез, кызыктыра. Шулай ук коралны ихтыярга буйсындыруга ирешү дә балада зур канәгатьләнү хисен уята. Ләкин баланың акыл эшчәнлеге даими хәрәкәттә, агышта. Ул үзенә яңадан-яңа азык сорый. Эшне өйрәнү барышында бу акылга азык җитәрлек иде. Ниһаять, менә өйрәнү тәмам. Корал ихтыярга буйсындырылган, элек акыл катнашуын сораган хезмәт хәрәкәтләре хәзер күнекмәгә әйләнгәннәр. Моннан соң инде акылга эш юк. Нәтиҗәдә кы- 134 зыксыну— бала өчен төп этәргеч көч — бетә, югала. Шуна күрә дә хезмәтне үзләштерү мәсьәләсе, күнекмәләр алу юнәлешендә генә түгел, бәлки тикшеренү, тәҗрибә яоау, ия\ат итү элементларын да эченә алырга тиеш. Бары тик соңгы сыйфатларга ия булганда гына, хезмәт укыту, тәрбия максатларына тулы җавап бирергә һәм балаларда хезмәткә карата даими кызыксыну уятырга мөмкин. Л. Ихсанова мәсьәләнең бу ягына игътибар итмәгән, «Якты уйлар» җыентыгында салынган эздән — иске эздән киткән һәм, шулай итеп, әсәренең иҗтимагый әһәмиятен шактый киметкән. Бу кимчелекнең зыяны әсәрнең сурәтләү тукымасында да үзен сиздереп тора. Мәсәлән, балаларның печән чабуда катнашуларын язучы чын мәгънәсендә кызыктырырлык итеп сурәтли алмаган. Моның өчен кирЬкле буяуларны, маҗараларны тапмаган. Повестьның ул битләре шактый коры чыкканнар. Сүз уңаенда шуны да әйтергә кирәк: образларның, бигрәк тә язучының эстетик идеалын гәүдәләндерүче геройларның эчке дөньялары җитәрлек бай түгел. Шулай ук ил тормышындагы зур вакыйгаларның яңгырашын да без китапта ишетмибез. Гаҗәп. Бөтен дөньяны таңга калдырган җир иярченнәре Шамил кебек малайларда бернинди эз дә калдырмадымыни? Юк, ышанасы килми. Нәкъ менә шушындый детальләр дә әсәрне олы тормыш сулышына аваздаш итәргә булышалар түгелме соң? Ниһаять, менә тагын бер мәсьәлә. Мәгълүм ки, геройларның тышкы кыяфәтен, рәсемен сурәтләү — типиклаштыруның бер чарасы. Ул образны конкретлаштыра, аңа индивидуаль сыйфат бирә. Әйтергә кирәк, Л. Ихсанованың сәләте бу өлкәдә һаман бер урында таптана/«... төймә шикелле... борынлы...» Язучының «Якты уйлар» җыентыгында геройдан геройга тагылып йөртелгән менә бу сүзләр яңа повестька да күчеп өлгергән: «... төймә күк борынына...» (7 бит). Баланың тышкы кыяфәтеннән язучы һәрвакыт борынын гына күрә, анда да «төймә» шикеллесен генә. Алай булмаганда 14 Кави Латыйпов, Солдат эзләре, Татарстан китап нәшрияты, I960. инде тышкы кыяфәт бөтенләй сыйланмый, әйтерсең, борыннан башка игътибарга лаеклы һич ни юк. Әсәрнең сүзлек тукымасы да бик нык төзәтүгә мохтаҗ әле. Дөрес, бу өлкәдә язучының уңышлары юк түгел. Ул сүзләрнең сурәтләү мөмкинлекләрен яхшы сиземли һәм а ларның бизәкләреннән уңышлы файдалана. Ләкин шунысы начар, Л. Ихсанова телебезнең байлыгын эшкә кушу буенча җитәрлек тырышлык күрсәтми. Әйтик, берәрсен мактарга кирәк икән, ул һәрвакыт бердән-бер сүзгә мөрәҗәгать итә — «молодец». Телебездә аны гына бирерлек чара юкмыни соң? Татар халкының сүз хәзинәсендә халкыбызның зирәклеген күрсәтүче тәгъбирләр, мәкальләр, әйтемнәр күп бит. Ә Л. Ихсанова алардан соң дәрәҗәдә аз файдалана. «Нияз» повестенда мондый характердагы кимчелекләр шактый күп очрый. Ләкин, тулаем алганда, бу повесть Л. Ихсанова иҗатында яңа һәм уңышлы адым. Авторның геройлары бүгенге тормышның алгы сызыгында барал-ар. Алар хезмәт яраталар, файдалы хезмәт аларны дус иткән. Алда — яңа бурычлар, зур тормышыбызны, якты киләчәгебезне тулы һәм камиль чагылдыру.