ЯШЬ ЯЗУЧЫЛАР ИҖАТЫНДА ТЕЛ

Иптәш Сталинның телгә — аралашу коралы, көрәш һәм җәмгыятьне үстерү коралы дип бәя бирүе сүз осталарына — язучыларга гаять зур бурычлар йөкли. Иптәш Сталинның тел гыйлеме турындагы хезмәтләре матур әдәбият әсәрләренең теле, персонажларның теле проблемасын бөтенләй яңача аңларга юл ачалар.
Иптәш Сталин үзенең «Тел гыйлемендә марксизм турында» дигән гүзәл мәкаләсендә тел «күп эпохаларның продукты булып тора, шул эпохалар дәвамында ул формалаша, байый, үсә, шомара», ди. Бу юлларны укыгач, ирексездән, сөекле шагыйребез Габдулла Тукайның онытылмас юллары искә төшә-ләр:
Әй, туган тел, әй, матур тел, Әткәм-әнкәмнең теле;
Дөньяда күп нәрсә белдем Син туган тел аркылы.
Совет язучылары һәрвакыт халык теленә мөрәҗәгать итәләр, аннан иң матур, иң көчле, иң үткен сүзләрне сайлап алалар. Бу табигый дә. Чөнки совет язучыларының әсәрләре халыкка хезмәт итүгә юнәлдерелгән. Меңнәрчә совет кешеләре, бигрәк тә яшьләр, совет язу-чыларының әсәрләре буенча телне өйрәнәләр. Совет язучыларының иң яхшы әсәрләрендә безнең ана телебезнең иң яхшы сыйфатлары —аның сафлыгы һәм матурлыгы, төгәллеге һәм аһәцлелеге чагыла.
«Пушкин үлгәннән бирле,— дип яза иптәш Сталин,— йөз елдан артык вакыт үтте. Бу вакыт эчендә Россиядә феодализм строе, капиталистик строй бетерелде һәм өченче, социалистик строй барлыкка килде. Димәк, ике базис һәм аларның өскормалары бетерелделәр һәм яңа, социалистик базис һәм аның яңа өскормасы барлыкка килде. Ләкин, мәсәлән, рус телен алсак, бу зур ара эчендә ул аз гына да ватылмады һәм хәзерге замандагы рус теле үзенең структурасы буенча Пушкин теленнән бик аз аерыла».
Безнең телчеләребез, иптәш Сталинның шушы искиткеч тирән положениесеннән чыгып, әдәбиятыбызның нигезен салучы Тукай теленең структурасы, грамматик төзелеше һәм төп сүзләр фонды турында да тиешле тикшеренүләр ясарлар дип ышанабыз. Биредә мисал өчен Тукайдан күп еллар элек тудырылган халык әдәбияты әсәрләреннән мисал китерәсе килә.
Урманнарга керсәң, сызгырып кер, Селкенмәгән агач-лай калмасын, Урамнарда йөрсәң, өздереп йөр, Сокланмаган кеше-ләй калмасын,
дип безнең бабаларыбыз моннан бик күп еллар элек җырлаганнар. Яки менә «Урта Тигәнәле бәетен» алыгыз:
Тарих мең дә сигез йөз дә Җитмеш тугызынчы ел эчендә Гаҗәп фетнәләр заһир булды, Бәдәргмөхәррәм эчендә.
Урта авылның су буенда Солдалтар ут ягалар; Бу бәетне дыңлагызлар Гыйбрәт булыр, агайлар.
Күренә ки, безнең бүгенге телебез ерак үткәндәге телебездән үзенең төзелеше ягыннан әллә ни аерыл
100
мый. Дөрес, татар теле дә, башка телләр кебек үк. үзенең тарихи үсешендә, бигрәк тә Бөек Октябрь социалистик революциясеннән соң, сүзлек составы ягыннан бик нык тулыланды. Бу вакыт эчендә, бөек рус теле аркылы, безнең телебезгә: ленинчы, сталнвчы, партия, комсомол, стахановчы, колхоз, совхоз ке-бек гаять тирән мәгънәле бик күп өр-яңа сүзләр өстәлде. Шуның белән бергә, сүзлек составыбыздан күп кенә искергән сүзләр төшеп калдылар. Бигрәк тә ислам дине аркылы әдәби телебезгә кергән һәм аны коточкыч чүпләндергән, киң халык массасына аңлаешсыз булган сүзләр (фөръяд, икътисад, мәхкәмә, изһар һ. б. һ. б.) төшеп калдылар. Шактый күп сүз-ләрнең мәгънәләре үзгәрде. Мәсәлән. изге сүзенең мәгънәсе хәзер бөтенләй башка. Болардан тыш рус теленең уңай йогынтысы һәм ярдәме аркасында, телебезнең синтаксис- морфологик чаралары шактый киңәйде, телебез яңа авазларга, синонимнарга, җөмлә төзелеше формаларына, әйтемнәргә һәм мәкальләр-гә баеды.
Әлбәттә, бу үзгәрешләр бик җитди, ләкин алар безнең телебезнең төп сүзлек фондын һәм грамматик төзелешен үзгәртмәделәр. Элек икмәк, су, тау, җир, кар... дип сөйләми булсалар, хәзер дә бу сүзләр шулай йөртелә. Элек барды, килде, гштте дип сөйләгән булсалар, бу формаларның хәзер дә алмашынганы ю::.
Ләкик совет тел гыйлемен бутап бетергән, анда «аракчеев методлары» урнаштырган Марр һәм аның шәкертләре, «тел — сыйнфый ул» дигән вульгар теория уйлап чыгарып, халыкның гасырлар буенча яшәп килгән гүзәл телен бер селтәнү белән юкка чыгарырга маташтылар.
Иптәш Сталин, Маррның тел тәгълиматына характеристика биреп, «Марр бары тик «пролеткультчылар» яки «раппчылар» кебек марксизмны гадиләштерүче һәм вульгарлаштыручы гына булды» ди.
’ Мәгълүм ки, «пролеткультчылар» һәм «раппчылар» үткән заманның бөек классик мирасына төкереп карадылар, Пушкин, Л. Толстой, Тургенев, Чехов һәм башка бөек классикларның әсәрләрен юк итәргә маташтылар. Алар ясалма культура, ясалма әдәбият уйлап чыгарып, шуны «саф сыйнфый культура*, «саф пролетар әдәбият» дип күрсәт- мәкче булдылар, мәгънәсез «тимер гимннары», «электрик поэмалар* әвәләп, әдәбиятка иң тупас, иң әшәке жаргон керттеләр һәм шуны халыкка «сыйнфый тел» дип тәкъ-дим иттеләр.
Ләкин большевиклар партиясенең һәм иптәш Сталинның турыдан-туры кайгыртучанлыгы һәм булышлыгы аркасында үсеп, ныгып килгән совет әдәбияты үзенең барышында бу вульгар корамаларны вакытында фаш итеп, юлыннан алып ташлады.
«Пролеткультчылар» һәм «раппчылар» татар совет әдәбияты һәм татар әдәби теле өлкәсендә дә заманында берникадәр вакыт жонглерлык иттеләр. Ләкин большевиклар партиясенең ярдәме белән татар совет әдәбияты да аларны, үзенең сәламәт тәненнән аерып алып, тарихның чүплек базына атты.
Әлбәттә, болар барысы да кискен көрәш эчендә барды. Бу көрәштә татар совет әдәбиятына рус совет әдәбиятының, аның Горький, Маяковский кебек күренекле язучылары- ның ярдәме искиткеч зур булды.
Бөек рус теленең сафлыгы өчен озак еллар буенча аяусыз көрәш алып барган М. Горький тугандаш халыклар телләренең дә, шул җөмләдән татар теленең дә, сафлыгы турында кайгыртты. Горькийның безнең күренекле совет язучыбыз Кави Нәҗмигә һәм бүтән татар совет язучыларына биргән кыйммәтле киңәшләре, гадирәк, аңлаешлырак итеп язарга, ачык мәгънәле сүзләр кулланырга өндәп чакыруы безнең әдәбиятыбыз һәм телебез өчен әйтеп бетергесез файда китерде.
Торькийныц бу мөһим киңәшләре язучылар өчен, бигрәк тә яшь язучылар өчен, әле бүген дә искермәгәннәр. Киресенчә, иптәш Сталинның тел гыйлеме турындагы тарихи мәкаләләреннән соң аларның әһәмияте тагын да үсә. Чөнки безнең яшь язучыларыбызда нәкъ менә Горький таләп иткән: гадилек һәм
101
аңлаешлылык, ачык мәгънәле сүзләр кулланып язу, сүз байлыгы һәм грамматика законнарын тирәнтен белү, грамоталылык җитешеп бетми.
Әдәби әсәрнең теле язучымын авыр хезмәте аркылы туа. Бер генә язучы да үзенең, әсәрен турыдан-ту- ры акка язмый. Ул аны кат-кат күчерә, һәр сүзен, һәр җөмләсен чарлый, аларга ныклык, эчке ритм, егәрлек бирә, чагыштырулар мета-форалар, сынландырулар, метонимияләр һәм башка сурәтләү чараларын кулланып, аларга җан кертә' һәм, шулай итеп, әдәби камиллеккә ирешә.
Язучының, башында бик күп яхшы идеяләр, уйлар, фикерләр булуы мөмкин. Ләкин, әгәр дә аның җитәрлек кадәр сүз запасы булмаса, әгәр дә ул булган сүзләрен дә грамматик законнарга буйсындырып төзи белмәсә, аның яхшы идеяләре бары тик яхшы теләк булып кына калачаклар. Чөнки идеяне яки образны, шул идеяне яки образны тулы итеп ачып бирә торган сүзләр белән генә гәүдәләндерергә мөмкин.
Яшь язучыларның соңгы вакытларда иҗат иткән әсәрләре белән танышканнан соң, иң элек, шуны әйтәсе килә: безнең яшь язучылары- бызның яхшы итеп, телебезнең төзеклеген, матурлыгын, сафлыгын, искиткеч бизәклелеген һәм гәүдәләндерү көчен саклап, югары худож- стволы әсәрләр язарга бөтен мөмкин-лекләре бар. Яшь язучыларның әсәрләрендә күңелне рәхәтләндерә торган аерым матур сүзләр, җөмләләр, образлар, диалоглар шактый күп. Мәсәлән, үсеп килә торган яшь прозаик Р. Саттаров иптәш колхозчы карт авызыннан:
«— Колхоз бер ат белән түгел, мец ат белән мактаныр!
—Яхшы ат тәртә арасында, батыр егет халык арасында эш күрсәтер»,— дип әйттерә. Болар — халык теле байлыгыннан алынган тирән мәгънәле матур сүзләр.
Башка яшь прозаиклардан һәм шагыйрьләрдән дә шундый уңышлы аерым җөмләләрне китерергә мөмкин. Ләкин, тулаем алганда, безнең яшь язучыларыбызиың теле гаҗәп ярлы, бертөрле, бизәксез һәм чарланмаган. Безгә бүген менә шул турыда җитди итеп сөйләшергә кирәк. Иптәш Сталинның тел турындагы тарихи хезмәтләре безне шуңа чакыра.
Яшь язучыларның әсәрләрендә менә шундый эшләнмәгән җөмләләр еш очрый:
Вакыт-вакыт стенага эленгән зур сәгатькә карап ала.
Сирәк-сирәк, юл буенда агачлар очрый башлады.
Булатның ышанасы да, ышанмыйсы да килми.
Әдһәм, елмаеп, Таһирның кыяфәтенә, аның тавышына һәм күзләрендәге хисенә карап тора иде.
Соры күзләре өзлексез ерактагы нәрсәне дә булса күзәтәләр.
Салкын чишмәгә якынлашканда шактый яктыртылган иде инде.
Бу мисаллар 3. Әхмеров, 3. Вәли, Н. Фәттах һәм Р. Назирова иптәшләрнең соңгы хикәяләреннән алынды. Турысын әйтергә кирәк, болар — грамотасыз, чиле-пешле язылган җөмләләр.
«Вакыт-вакыт стенага эленгән...» дип әйтеп булмый. Вакыт-вакыт карап алырга гына мөмкин. Шулай ук, «сирәк-сирәк юл буенда», яки «өзлексез ерактагы» дип әйтү дә дөрес түгел. /Монда сүзләр үзләренең грамматик урыннарыннан куптарып алынганнар һәм авторның ихтыяры белән үзләренә тиешле булмаган урынга тыгылганнар, шуның аркасында буталчыклык туган.
«Шактый яктыртылган» дип әйтү дә дөрес түгел. Халык яктырган дип сөйли. «Булатның ышанасы да, ышанмыйсы да килә» дигән җөмләне исә халык: «ышанырга да, ышанмаска да белми» яки «ышанасы да килә, ышанып та булмый» дип йөртә.
Әлбәттә, язучы әзер җөмләләр белән генә язарга тиеш түгел. Язучы сүз остасы, шулай булгач, яңа җөмләләр төзү аның төп бурычы. Ләкин язучының җөмләләре телнең законнарын һәм аһәңен бозмаска тиеш. Шуның белән бергә сүзләрне грам-матик яктан дөрес төзү генә дә җитми. Җөмлә мәгънә ягыннан да дөрес төзелергә тиеш. Шуңа күрә,

У)2
югарыда мисал итеп китерелгән җөмләдә: «Әдһәм аның тавышына, күзләрендәге хисенә карап тора» дип язу, грамматик дөрес булса да, мәгънә ягыннан һич тә дөрес түгел. Кешенең кыяфәтенә карарга мөмкин, әмма тавышына, хисләренә карап булмый бит.
«Әтисенең тавышы йомшак, ул Тимернең чәчләреннән сыйпый», дип яза 3. Әхмеров иптәш. Тавышның чәчтән сыйпавын кем күргәне бар? Бәлки, биредә автор «ул» алмашлыгы белән тавышны түгел, ә Тимернең әтисен күздә тота торгандыр. Ул чагында шуны ачык итеп язарга кирәк. югыйсә «тавыш чәчтән сыйпый» кебек мәгънәсезлек килеп чыга.
М. Корбанов иптәшнең «Ветврач» исемле хикәясендә шушындый бер җөмлә бар: «Кичләрен җәмәгать терлекчелеген үстерүнең практик чаралары турында колхозчылар арасында беседалар үткәреп, ярты төннәргә чаклы тагын эш белән үткәр- cte». Катлаулы җөмләләрдә «үткә- регг^ үткәрде», «барып, барды», «сөйләп, сөйләде» формасындагы хаталар башка яшь язучыларда да бик еш очрый.
Җөмлә эчендә һәр сүзнең үз урыны булган кебек, үз оттеногы да бар. Бу оттенокны, ягъни мәгънәнең бөтен нечкәлекләрен бирү өчен синонимнар ярдәм итә. һәр сүзнең берничә синонимы бар, кайбер сүзләрнең синонимнары исә дистәләрдән артып китә. Ләкин һәр синоним сүзнең шул ук мәгънәдә йөри торган башка сүзләр бирә алмый торган нечкәлекләре бар. Менә шул нечкәлекләрне урынлы рәвештә куллану язучыны бертөрлелектән, кабатланудан коткару белән бергә, мәгънәне төгәлләндерә, телне матурландыра, аның эмоциональ көчен арттыра. Яшь язучылар исә синонимнар эзләүгә һәм аларны урынлы куллануга бик аз игътибар итәләр.
Яшь язучы Нури Фәттах иптәштә мондый җөмлә бар:
«Аның әкрен кыймылдаучан калын гәүдәсенә, бсрссн-берсе узышкан зур күн итекләренә каран торсаң, бу кеше ул тәнен ничек күтәреп йөри икән, дип уйлыйсың».
«Берсен-берсе узышкан зур итекләрне» калдырып торып, «калын > һәм «тәнен» дигән сүзләргә игътибар итик.
Калын-юан — синонимнар. Мәгъ-нәләре ягыннан бер-берсеннән ае-рылмыйлар кебек. Ләкин без юан такта дип сөйләмибез, калын такта дибез, калын бүрәнә димибез, юан бүрәнә дибез, чөнки юан сүзе түгәрәклек, калын сүзе яссылык белән бәйләнгән. Шулай булгач, Нури Фәттах иптәшнең кешенең гәүдәсен калын дип атавы да дөрес түгел.
Мондый буталулар яшь язучылар өчен бик характерлы.
Аннары «тәнен ничек күтәреп йөри» дигән җөмләне карыйк. Татарча «тән» русчадагы «тело» кебек кин. мәгънәдә йөртелми. Ак тәнле, кара тәнле, симез тәнле дип әйтергә мөмкин. Зур тәнле яки юан тәнле димиләр. Монда автор, икенче урында «гәүдәсен» дигән сүзне кабатламас өчен, «тәнен» ала. Кабатланудан качу — әйбәт. Ләкин каш ясыйм дип күз чыгару да ярамый. Эзләргә, мәгънәне бозмый торган синонимны табарга кирәк иде. Бу урында, мәсәлән, «сын» сүзен куллану мөмкин булыр иде.
Шул ук Нури Фәттах иптәштә тагын шундый бер җөмлә бар:
«Бервакыт мин аның каушаганын, гадәттәге хәлен югалтканын күрдем». Берьюлы күренеп тора «хәл» сүзен автор бу җөмләдә урынсыз кулланган, монда: гадәттәге тынычлыгын яки сабырлыгын югалткан дип әйткәндә' яхшырак булыр иде.
Күп вакытта яшь язучылар үзләре язганның укучыга ничек барып җитүе турында аз кайгырталар. Мәсәлән, 3. Әхмеров иптәшнең бер хикәясендә мондый юллар бар: «Анын йөзендә, күрсәтмәсәң мин бик үк ышанып та бетмим, дигән җөмлгнг лә укырга мөмкин иде», «йөзендә җөмләне укырга мөмкин иде»! Кешенең йөзе китап бите дә, дәфтәр бите дә түгел, аннан ничек «җөмлә» укырга мөмкин булсын?
Кызу да бераз Баш игән үлән, Колачын җәя Яңа төс белән.

Зыя Мансурның бу строфадагы соңгы ике юлының мәгънәсен аңлау һәм шуны ничек тә булса күз алдына китерү гаять авыр. Яки менә Әнәс Кариның бер шигырендәге:
Беренче кат аның күзләреннән Сөенеч энҗеләре сибелде,
дигән юлларны алыгыз; яки С. Җа- малиев иптәшнең:
Шулай ярсып, Кызып сугышты ул, Ут давылын алып җилкәгә,
дигән юлларын, яки Зөфәр Абдул иптәшнең:
Мин кушылып кояш нурларына
Ил турында җырлар җырладым, —
дигән юлларын алыгыз. Беренче карашта матур да кебек, образлар да бар. Яшь шагыйрь сөенеч нурлары яки сөенеч яшьләре дими, сөенеч энҗеләре ди, җилкәсенә винтовка яки миномёт кебек, нинди булса кечкенә әйбер күтәрми, ә ут давылын күтәрә, гармонь тавышына түгел, кояш нурларына кушылып җырлый. Ләкин уйлап, җентекләп карасаң, болар бар да буш һәм мәгънәсез сүз тезмәләре генә булып чыга. Тулы мәгънәсе ачык булмаган яки укучыны ышандырмый торган җөмләләрнең беркемгә дә кирәге юк һәм алар безнең туган телебезгә бары тик тиешле хөрмәт белән карамавыбызны гына күрсәтәләр.
Шушындый типтагы кимчелекләрдән тыш яшь язучыларның әсәрләрендә телнең матурлыгын җуя, ямен җибәрә торган стандарт җөмләләр, бүтәннәр тарафыннан күп тапкырлар кабатланган алымнар еш очрый. Бу бигрәк тә прозада начар яңгырый.
«Тынлыкны Гариф бозды».
«Алар тагын тындылар. Бу юлы тынлыкны малай бозды». (3. Әх- меров).
«Авыл төнге тирән тынлыкка чумган» (3. Вәли).
«Мала й л ар кабат туз ы ш ы 11 - ш а у - лашып алдылар.
Малайлар бер-берсенә караштылар» (К. Ишукова).
Менә шушындый җөмләләр бербер артлы тезелә башласалар — ә алар яшь язучыларның әсәрләрендә күп вакытта нәкъ шулай тезеләләр дә — әдәби әсәр кансыз-тәнсез коры бер сөяккә әйләнеп кала.
Яшь язучыларның әдәбиятка үзләре белән яңа темалар алып килүе бик табигый һәм күңелле факт. Ләкин безнең әдәбиятыбыз өчен яңа яки бик аз яктыртылган теманы алып язу язучыга яңа, өстә'мә җаваплылык йөкли һәм аның эшендә шактый кыенлыклар тудыра. Күп кыенлыкларның берсе — киң катлау укучыга таныш булмаган теманы аңа аңлаешлы итеп тасвирлый алу мәсьәләсе. Биредә махсус атамалар белән генә чикләнү һичнәрсә бирмәячәк. Кызганычка каршы, безнең яшь язучыларда техник атамалар белән укучыны шаккатырырга тырышу, рус сүзләрен урынлы-урын- сыз куллану фактлары шактый еш күренә.
ДАенә М. Корбанов иптәшнең «Вет-врач» хикәясе. Ветврач образы әдә-биятыбызда бик аз чагылса да, чын-барлыкта ул колхоз тормышының көндәлек эшчесе. Шулай булуга ка-рамастан, яшь автор аны менә ничек тасвирлый:
«Махсус халат һәм галошларын киеп Усманов... «Иркә» янына килде. («Иркә» — ат.) Усманов, махсус кораллары белән коралланып, шунда ук эшкә кереште».
« — Атны җитәрлек карамагансыз— бу факт. Аның йоткылык арты лимфа бизләре бик азынып шешенгәннәр. Шуның нәтиҗәсендә сулыш юлы бик нык кысылган. Буы- лу-асфекция куркынычы бар».
«Шул ук минутта диагнокабинет примус гөжләве, хирургия кораллары чыңлавы белән тулды».
«Зур кыенлыклар белән булса да, Усманов беренче максатына иреште. Трахеотобусны урнаштыру белән «Иркә», киң күкрәген киереп, берничә тапкыр тирән генә сулады да, сикереп торды».
«Шешнең топографик урыны хирургик кораллар белән эш итү өчен бик җайсыз иде...» һ. б.
Менә шундый техник атамалар өермәсе белән иптәш Корбанов ветврачның эшен тасвирларга тырыша. Ләкин без моннан ветврачның эше турында бернәрсә дә аңламыйбыз.
104
Совет әдәбиятының нигезен салган һәм тел өлкәсендә искиткеч зур хезмәтләр күрсәткән А. М. Горький слесарьлар турында слесарьлар гына аңларлык итеп язылган китапларга һәрвакыт каршы чыга иде. М. Корбанов хикәясен ветврачлар да аңламавы мөмкин. Аныңча «гаҗәп бер кыюлык белән» яки «гаҗәп бер чыдамлылык белән» дигән сүзләрне кыстырып, «махсус халатлар», «махсус кораллар» турында әйткәч, укучы ветврачның эшен күз алдына китерергә тиеш була, имеш.
Мондый примитивлык нәрсәдән килә соң? Мондый примитивлык әдәбиятның төп объекты — кешегә игътибар итмәүдән, кешенең хезмәтен кешенең үзеннән аерым карарга тырышудан килеп чыга. Чыннан да. Корбанов иптәш үз героеның рухы белән бөтенләй кызыксынмый, аны кешелек сыйфатларыннан мәхрүм итеп бирә. Ә техник атамалар, алар никадәр генә күп булмасыннар, кешенең хезмәтен, аның шул хезмәткә булган мәхәббәтен, ягъни аның дөньяга карашын, хисләрен, уйларын һичкайчан гәүдәләндереп бирә алмыйлар.
Ләбибә Ихсанованың «Көмеш елга» хикәясендә мондый бер җөмлә бар:
’ Суның расходын алганда елга төбенең аркылы профилен үлчәргә кирәк, менә шуның өчен борчыла Николай Иванович».
«Аркылы профилен» дигән сүзләрне геологлар, бәлки, аңлый торганнардыр, әмма бүтән укучыларга ул берни дә әйтми.
Яки менә Саттаров иптәш яза:
«/Via, теләгегез булса, аның коор-динатларын юкка чыгарып карагыз, Алдан ук әйтеп куям, борчылмагыз, файдасыз эш, сейсмограф кимчелексез эшли».
Хикәядә сүз — туку фабрикасының карт мастеры турында бара. Бу хикәядә «координат», «сейсмограф» сүзләрен куллану авторга нигә кирәк булгандыр, аңлавы кыен.
Шул ук Саттаров иптәшнең хи-кәяләрендә тагын мондый җөмләләр дә бар:
«Карлыгач»ның (ат) колак шомартуы аның соңгы кисәтүе, соңгы ультиматумы була иде».
««Бөре» елгасы да зәңгәрсу сф^ җепләрдән үрелгән челтәрле вуа/л белән төренгән төсле».
Урынсыз кулланылган «ультиматум», «вуаль» кебек чит сүзләр безнең телебезне бизәмиләр, ә киресенчә, чүплиләр генә.
«Аңа 0,75 йорт алды бакчасы кисеп бирделәр», дип яза 3. Вәли иптәш. «0,75 йорт алды бакчасы» ~ бу ни дигән сүз? Моны кем аңлый' «Авылның бер читендәге кырдг ярым катлаулы сугу машинасының гөрләгәне ишетелә» дип яза Мул Шәриф. Бу очракта шулкадәр шә-рехләп бирү урынлымы? Хикәяд- «ярым катлаулы» кебек техник билгеләмә кертүнең нигә кирәге бар?
А. М. Горький башлап язучы ип-тәшләргә язган хатларында болай ди:
«Грамоталылык — бик кирәк.
Моны мин чынлап әйтәм: грамо-талылык һәрбер кешегә, ә әдәбият белән шөгыльләнүчеләргә бигрәк тә кирәк». Моны Горький бөтенләй икенче җирдәге Адриатик диңгезе-. Неаполь шәһәре янына күчереп куйган бер яшь язучының әсәре удае белән яза. Безнең яшь язучыларь:- быз Адриатик диңгезен урынынна күчермиләр күчерүен, шулай да. кайчакта, әдәби әсәрләр өчен гаф'- ителми торган чатаклыкларны ес кына ычкындыргалыйлар.
3. Әхмеров иптәш электр белән эшли торган су чыгыры турында язып килә дә болай ди: «Тимер чыбыкларны бабасы махсус штепсель ярдәмендә тоташтыра. Аска төшерсәң — туктый, күтәрсәң — эшләп китә». Штепсельне күтәрергә һәм төшерергә мөмкин түгеллеген автор белергә тиеш иде.
«Амур җирендә ниләр генә юк Алтын дисеңме, мәрмәр, фарфорД1 - сеңме...» дип яза 3. Вәли иптәш. Сүз юк, Амур җире бай, анда алтын да бар, мәрмәр дә һәм тагын бик күп нәрсәләр бар. Әмма фарфор фарфор нәрсә соң? Фарфор җирдә ятмый, ул кеше кулы беләк ясала.
Шулай ук, менә мондый җөмләләр белән мавыгулар да телебезне баетмый:
«Мансур-лесиик гади урман ка-равылчысы гына түгел, ул «ПОТОМСҺ
105
венный» урман каравылчысы»
(II. Фәттах).
Автор «потомственый» сүзен куш җәяләр эченә ала. Ләкин монда куш җәяләр белән генә котылу авыр. «Потомственный» сүзен безнең телебездә алмаштырырлык сүз юкмыни?
Шул ук Ы. Фәттах иптәш тагын:
«Мин аның баһадирларныкы кебек көчле фигурасына карадым».
«Киресен сөйләсә, мин аңа просто ышанмас идем», дип яза. Монда да шул ук хәл. Бер дә юкка «фигура», «просто» сүзләре кыстырылган.
Рус сүзләрен урынлы-урынсыз кыстыргалау ул әле бөек рус теленә ихтирам дигән сүз түгел, шулай ук аннан өйрәнү дә түгел.
Рус әдәбиятыннан без әдәби осталыкка һәм тел мастерлыгына өйрәнергә тиешбез. Өстән-өстән генә түгел, ә бик тирән итеп, көчне һәм вакытны кызганмыйча өйрәнергә тиешбез. Бу исә безгә үз ана телебезне тагын да баетырга, тагын да камилләштерергә ярдәм итэчэ'к. Кызганычка каршы, бу эштә без күбрәк җиңел юлны сайлыйбыз. Русчадан тиенгә-тиен тәрҗемә итәбез дә шуны татарча оригиналь җөмләләр итеп бирергә тырышабыз. Менә мисаллар:
«Юк, егет, бу номерың узмас» (Р. Назирова).
«Ә бит Тимернең үзе йөри торган машина» (3. Әхмеров).
Татарча: Тимернең үзе йөри торган машинасы бар, диләр бит.
«Нургалимнең тыныч кына сөйләгән сүзләре мине бөтенләй корал-сызландырдылар» (Р. Саттаров).
«Мә, безне бик күп орышсаң, си- на да бер ачы пилюля» (Р. Саттаров).
«Очлырак күзле Федя» (Л. Ихса- нова).
«Остроглазый Федя» дигәнне шулай тәрҗемә иткән булса кирәк. Ләкин русча «острый» сүзе бу урында очлы түгел, ә «үткен» мәгьнәсеп аңлата.
^Билгеле вакыт үтә, шуннан соң, йокламасаң да бөтен гәүдә җиңеләеп китә».
«—• Фазыл, булмаса син машина белән идарә ит».
«— Зыянсыз, дулкынланма, дускай, барысы да тәртиптә».
«Әйдә, машинакай, соңгы тизлек белән чап» (Мул Шәриф).
«Иң үзәктә урнаштырылган көчле вентиляторларның икесе берьюлы сафтан чыкты» (Р. Зарипов).
Менә мондый чиле-пешле тәрҗемәләр яшь язучыларның әсәрләрендә бик күп. Ләкин алар безнең ана телебезгә яңалык кертмиләр, киресенчә, аны ваталар, зәгыйфьләнде- рәләр, чүпләндерәләр.
Рус теленнән, һәр ике телне кимсетеп, ярты-йорты тәрҗемә итәргә ярамаган шикелле, үз әдәби телебезне җирле сүзләр, диалектлар, жаргоннар белән дә чүпләргә юл куелмаска тиеш. Бигрәк тә телебезне гарәп-фарсы телләреннән кергән, ләкин халык арасына тарала алмаган сүзләр белән чүпләүдән сакланырга кирәк. Октябрь революциясеннән соң безнең телебез искиткеч рәвештә сафланды. Бездә декадент Дәрде- мәнднең халыкка аңлашылмый торган корама телендә берәү дә язмый. Без моңа барыбыз да сөенәбез. Бүгенге татар совет әдәби теле — кин. массага аңлаешлы тел, халкыбызның үз тел байлыгы чишмәсеннән ташып чыккан тел. Шуңа күрә' дә телебезне ят яки үлеп бара торган сүзләр белән чүпләндерүгә без аяусыз булырга тиешбез.
Кызганычка каршы, яшь язучыларның әсәрләрендә шундый ят һәм үлеп бара торган сүзләр әле ара- тирә күренгәләп китә.
Яшь язучы 3. Вәли иптәшнең бер хикәясендә шундый җөмлә1 бар:
«Алар биредә, эуәннәт рәхәте урынына җирле кулакларның рәхимсез изүенә дучар булганнар».
Ислахм дине аркылы гарәп теленнән кергән «җәннәт» сүзе үлемгә хөкем ителгән, искергән сүзләрнең берсе.
«Дучар» сүзен тартып-сузып кертү дә уңай факт түгел. Бу сүзне күбрәк тәрҗемәләрдә кулланалар, ләкин халыкның җанлы телендә бу сүз аз очрый. Ул—китап сүзе.
Ихлас күңел белән яратам мин Мәңге мәгърүр Советлар илен.
дип яза С. Шакир.
106
Көрәш җыры каплый Ватан күген.
Мәгърүр үгеп җилләр киртәсен,
дип яза Р. Башкуров.
«Мәгърур» сүзен күбрәк шагыйрьләр куллана. Прозаикларда ул азрак очрый, халык телендә ул бөтенләй юк диярлек. «Мәгърур» сүзе шулай ук безнең телебезгә’ читтән кергән сүз һәм сүнәр-сүнмәс кенә пыскып яна. Шуның өстенә, җыр ничек күкне каплый ала? Ул бит җәй-мә түгел. Аннары җилләр киртәсе нәрсә? Җилдән киртә тотып буламы?
Сузыла алар, яшел тасма кебек, Чакрымнар аша еракка, —
дип яза М. Хөсәен. Чакрым — татар сүзе. Километр безгә рус теле аркылы кергән яңа сүз. Боларнын кайсы бүгенге чынбарлыкта яши? Кайсы озын гомерлерәк булачак? Әлбәттә, километр. Шулай булгач, һич тә зарури булмаган очракта нигә искереп бара торган сүзләргә ябышырга? Бәлки, шагыйрь: «чакрымнар» дүрт иҗекле, «километрлар» биш иҗекле, — шигырь юлына сыймый, дип аңлатырга тырышыр. Ләкин бу — урынсыз. Шагыйрь моның җаен табарга, биш-алты иҗекле булса да кирәкле сүзне шигъри юлына сыйдыру аның эше.
Шул уңайдан М. Хөсәеннән тагын бер мисал китереп үтик:
Һәм дә кайнар, зур тойгылар белән ВУЗ ишеген ачып кердем мин, —
дип яза ул. Әгәр дә беренче мисалда иҗек арту сәбәпле яңа сүз аның шигъри юлына сыймаса, биредә ул шигырь юлын тутырыр өчен кирәк булган сүзне таба алмый, «һәм дә» сүзенә игътибар итегез, «һәм дә» монда бөтенләй артык, урынсыз һәм мәгънәсез кулланылган, ул бары тик иҗек санын тутыру өчен генә китерелгән. Иҗек санын гына тутырыр өчен китерелә торган шушындый «буш» сүзләр яшь шагыйрьләр иҗатында бик күп очрый!
Җөмләнең төгәллеге, сафлыгы, аһәңлелеге, экономияле булуы өчен көрәшергә кирәк дип сөйләгәндә, без нәкъ менә шундый мисалларны күз алдыбызда тотабыз.
Без «һәм» сүзен әдәби әсәрләребездә кирәгеннән артык юмарт кулланабыз. Халыкның җанлы теленде «һә'м» сүзе ул кадәр актив түгел. Безнең телебездә «һәм»нән котыла торган бик күп юллар, мөмкинлекләр бар. «Яисә», «яки» кебек китап сүзләре турында да шуны ук әйтергә туры килә. Алар да әдәба әсәрнең телен җанландырмыйлар.
Ы. Фәттах иптәштә менә нинди җирле сүзләр бар:
«Ул төркемнән аерылды да Otjra- ба килә башлады».
«Менә бит ул кайтаба бара».
«Бутаба», «кайтаба» дигән сүзләр безнең әдәби телебездә юк. Болар болай таба, кая таба дигән сүзләрдән кыскартып, бергә кушудан килеп чыккан ясалма сүзләр.
Иптәш Сталин безне, әгәр дә тарихи үсеш процессында җирле диалектлар милли телнең нигезен тәшкил итмәгәннәр икән, алар үзләренең үзенчәлекләрен югалталар, шул милли телләргә кушылалар һәм алар эчендә юкка чыгалар, дип өйрәтә.
«Телдәге чын матурлык,— ди A. М. Горький, — картиналарны, ха-рактерларны, китап идеяләрен фор-малаштыра торган төгәллек, ачыклык, сүзләрнең аһәңлелеге белән килеп чыга... Язучы шуны аңларга тиеш, ул каләм белән генә язмый, бәлки сүзләр белән тасвир итә...»
Язучы каләм белән генә язмый, ул сүзләр белән тасвир итә. Бу яшь язучылар өчен аеруча мөһим күрсәтмә.
Язучы теге яки бу картинаны, ха-рактерны яки идеяне тасвирлау өчен, кирәкле сүзләрне, сүз формаларын җентекләп сайлап, картиналарны, характерларны гәүдәләндереп бирә. Моның өчен ул сурәтләү чараларыннан— эпитет, чагыштыру һәм төрле троплардан файдалана. Яшь язучылар исә сурәтләү чараларын бик аз кулланалар. Югарыда күргәнебезчә, алар күбрәк җелекләре сыгып алынган җөмләләр белән язалар.
Табигатьтәге һәм тормыштагы ма-турлык яшь авторларның әсәрләрен дә менә ничек тасвир ителә:
«Комбайн өстеннән тирә-як нинди матур булып күренә», дип яза 3. Әхмеров һәм шуннан сон. берни өстәмичә нокта куя.
107
«Тәрәзәләре чуарлап буялган бу матур өйдә Фәйзи абый тора».
«Күк читеннән матур гына булып таң беленеп килә», дип яза И. Фәй- зуллин иптәш һәм таң турында артык берни өстәмичә нокта куя.
«Мин яратам эшчән, яшь ярларның Тигез, матур тормыш коруын. Чын күңелдән телим халыкларның Бертугандай матур торуын».
(М. Хөсәен.)
Бөтенесе матур. Ләкин «матур» дип әйтү белән генә укучы күз алдына тирә-якның матурлыгы килеп басмый бит. Язучының бурычы әнә' шул матурлыкны гәүдәләндереп бирүдән гыйбарәт.
Матурлыкны сурәтләгәндә «матур» сүзен куллану һич тә мәҗбүри түгел. Менә Гомәр Бәширов «Намус» романында Иделнең матурлыгын ничек тасвир итә:
«Биткә Иделнең йомшак сулышы бәрелә, юаш дулкыннар, тирбәлә- тирбәлә килеп, кыяр-кыймас кына ярга бәреләләр, нәфис күзәнәкле ак челтәр булып күпереп менәләр дә чыңлап сүнәләр, күпереп менәләр дә чыңлап сүнәләр. Идел үзе, зәңгәрлеккә өртелә барган аргы яктан алып бирге якның тәбәнәк ярына кадәр, авыр гәүдәсе белән салмак кына тирбәлә-тирбәлә мәһабәт һәм тантаналы бер тынлыкта һаман ага, һаман ага...»
Тәҗрибәле язучы бер генә тапкыр ла «матур» эпитетын кулланмаган, ә Иделнең матурлыгын никадәр соклангыч итеп биргән! Яшь язучылар сурәтләү осталыгына, Г. Тукайдан, һ. Такташтан өйрәнгән кебек, тәҗрибәле олы буын язучыларыбыз- дан — Г. Бәшировтан, К. Нәҗмидән, И. Газидан, А. Шамовтан, М. Әмирдән язу осталыгына бик нык өйрә-нергә тиешләр. Моның файдасы әйтеп бетергесез булачак.
Табигать күренешләрен сурәтләүдә генә түгел, хезмәтне, кешенең эчке хисләрен, тышкы кыяфәтен тасвирлауда да яшь язучылар сурәтләү чараларыннан бөтенләй диярлек* файдаланмыйлар. Менә хезмәтне тасвирлау буенча яшь язучылар өчен характерлы бер мисал:
«Егетләр бодай тутырылган авыр капчыкларны автомашинага чөя башладылар. Берничә минут үтүгә автомашинаның ящигы капчыклар белән тулган иде инде» (М. Шәриф). Нәрсә бу? Хикәя телеме? Юк, кызыксыз, коры канцелярия теле. Укучы өчен машинаның берничә минуттан төялеп бетүен белү генә мөһим түгел, ул кешеләрнең ничек эшләүләрен, эшкә нинди мөнәсәбәттә булуларын да беләсе килә! Хезмәт поэзиясен күрәсе килә аның! Хезмәт поэзиясе һәр эштә, шул ук ашлык ташучылар эшендә дә, тулып ята!
Геройларның эчке дөньяларын ачуда саранлык күрсәткән шикелле, яшь язучылар үз геройларының тышкы кыяфәтләрен бирүгә дә бик аз игътибар итәләр. Биредә дә алар сурәтләү чараларын онытып җибәрәләр. Гадәттә, матур әдәбиятта, язучы үзенең героен беренче тапкыр укучы алдына чыгара икән, ул аның беркадәр портретын бирә, ә соңыннан шул портретны һаман тулылан-дыра бара. Яшь язучылар исә моны бөтенләй искә алмыйлар. Аларның герое хикәягә ничек килеп керсә, шулай чыгып та китә. Күп вакытта аның исеме генә була. Менә К- Ишукова үзенең «Малайлар» исемле хикәясендә геройларын ничек бирә:
«Ике малай арасында кызу бәхәс бара иде».
Нинди малайлар, ничә яшьтә, өс-ләрендә нинди кием, төсләре-баш- лары нинди — берсен дә әйтми. Аннары укытучы килеп керә. Аның турында автор бары тик «таныш булмаган бер апа» ди һәм бөтен хикәя буенча без укытучының ниндирәк кеше икәнен күз алдыбызга чама белән дә китерә алмыйбыз.
Без яшь язучыларның сурәтләү ча-раларына аз игътибар итүләрен күрдек. Ләкин бу алар сурәтләү чараларын һич тә кулланмыйлар дигән сүз түгел, билгеле.
Сурәтләү чараларыннан яшь язучылар күбрәк чагыштыруны кулланалар. Бу аңлашыла да. Чагыштыру сурәтләү чараларының җиңел һәм бик киң таралган формасы. Чагыштыру сүзләре гадәттә: кебек, сыман, шикелле, гүя, дай, дәй, тай, тәй һәм башка шундый бәйлекләр аша биреләләр. 'Мәсәлән:
108
Бер җнрдә юк камыш сабаклары, ЛкдагыЭяД шаулый торганнар.
Чагыштыру — сурәтләү чараларының җиңеле һәм иң киң таралганы дидек. Ләкин ул язучыдан бик нечкә күзәтүче һәм игътибарлы булуны таләп итә. Ә яшь язучыларда, кызганычка каршы, нечкә күзәтүчәнлек һәм игътибарлылык җитеп бетми.
«Комбайн, акыллы мал кебек, бердә көйсезләнмәде», дип яза Р. Назирова иптәш. Комбайнны ат яки сыер белән чагыштыру урынлымы? Юк. Мондый чагыштыру комбайн турындагы фикерне бернәрсә белән дә баетмый, бу чагыштыру, һавага аткан ук кебек, бер җиргә дә тими.
«Кишәрлек башындагы тезеп куелган көлтәләр, читтән караганда үреп салынган сары чәч толымнарына ошаганнар», дип яза шул ук Назирова иптәш. Көлтәләрне сары чәч толымнарына ошату, шулай ук, уңышлы түгел.
«Әкиятләрдә генә сөйләнә торган серле көзгедәй төрле төсләр белән ялтырап зур күл күренә» (3. Вәли).
Серле көзгедәй, көзгедәй шома, көзгедәй тигез кебек чагыштырулар бик күп кабатланалар һәм шуның аркасында телне баетмыйлар, ә бары тик бертөрлеләндерәләр генә. Яшь язучыларга яңарак чагыштырулар табу турында уйларга кирәк.
«Куе караңгылык шәмәхә кара төсле бөтен җирне буяган», дип яза Р. Саттаров иптәш. Иң элек, караңгы— кара, шәмәхә түгел, аннары, караңгылык буяган дип әйтү бик сәер. Кара буйый, әмма караңгылык буямый. Димәк, авторның чагыштыруы бик ясалма чыккан.
«Фатыйма сезнең бригадада каз бәпкәләре арасына кергән юаш тавык чебеше шикелле».
Бу сүзләрне Р. Саттаровный хи-кәясендә гомер буе туку фабрикасында эшләгән карт мастер әйтә. Бу сүзләрне берәр авыл карты әйтсә, бик урынлы булыр иде, әмма эшче карт авызыннан алар көчсез яңгырыйлар.
Менә Саттаров иптәшнең тагын бер чагыштыруы:
«Күп тә үтмәде, безнең күгәргән кәкре кадаклар белән ашыгыч рәвештә беркетелгән оябыз метеор кебек атылып та төште». Агач башыннан авып төшкән карлыгач оясын автор метеорга ошата. Моны гипербола итеп кабул иткәндә дә елмаерга туры килә. Гомумән Саттаров иптәш, югарыда күргәнебезчә, ультиматум, сейсмограф, координат, метеор кебек чит сүзләр кулланырга ярата булса кирәк. Ләкин бу урынсыз мавыгу.
Бөек Москва!
Туган башкала!
Җиңеп чыккан байракларда Океан кебек, диңгез кебек Данын, чайкала,—
дип яза Ә. Давидов. Данны океан яки диңгез чайкалуына ошату бик ясалма, шуңа да карамастан, автор чагыштыра икән, бу урында я океанны, я диңгезне генә алу да җитәр иде, чөнки, күләмнәрен искә алмаганда, океан белән диңгез арасында аерма юк. Әгәр дә шагыйрь мо-ны образны көчәйтү өчен алган булса, ул вакытта элек диңгезне, ә аннары оеканны язарга тиеш иде. Логика шуны таләп итә.
Югарыда сөйләгәннәрдән моннан соң без барыбыз да бертөрле язарга, безнең әдәби әсәрләребезнең теле бертөсле булырга тиеш дигән хата мәгънә аңлашылмасын. Мондый нәрсәне бары тик догматиклар һәм вульгарлаштыручылар гына таләп итә алыр иде. Социалистик реализм художестволы тасвирлауның формаларын һәм чараларын чикләми, киресенчә, аларга иске әдәбиятта булмаган күләмдә гаять зур мөмкинлекләр ача. Безнең бурыч әнә шул мөмкинлекләрдән тулысынча файдалану һәм аларны тагын да киңәйтү, үстерүдән гыйбарәт. Хәзер безнең төп бурычыбыз — уку-өйрәнү. Безгә ба-рыбызга да, шул исәптән минем үземә дә тел осталыгына бик нык өйрәнәсе бар әле.
Язучы бары тик телнең аныклыгына һәм гадилегенә, һәр җөмләсенең төгәллегенә һәм сафлыгына омтылганда гына зур уңышларга ирешә ала.
Совет язучылары, һәм олылары, һәм яшьләре, тарихи әһәмияте бул

ган зур эш башкаралар. Алар үзләренең әсәрләре белән партия идеяләрен, коммунизм идеяләрен халыкка тараталар. Алар үзләренең художество әсәрләре аркылы меңнәрчә укучылар белән аралашалар. Шуңа күрә дә язучының һәр сүзе халыкка барып җитәргә, аңа аңла-ешлы булырга тиеш. Моңа язучы үзенең әдәби осталыгын көннән-көн яхшырта барганда гына ирешә ала. Ә язучының осталыгын күрсәтә торган төп элементларның берсе — тел.
«Телнең сафлыгы, мәгънә төгәллеге, үткенлеге өчен көрәшү, культура коралы өчен көрәшү ул. Бу корал никадәр үткенрәк булса, никадәр турырак төзәлсә, ул шулкадәр җпңүчәнрәк», ди Алексей Максимович Горький.
Иптәш Сталинның тел турындагы тарихи хезмәтләре язучылар алдына әнә шундый зур бурычлар куя.

110