ОНЫТЫЛМАС ЕЛЛАР 

(ХӘЛИМНЕҢ ЯШЬЛЕГЕ) i . Повесть • .1. . Авыл башындагы такта түбәле иске йорттан бер малай белән бер олы кеше килеп чыкты: олысы киң җилкәле, сарырак сакаллы, күрер күзгә кырык-кырык биш тирәсендәге Галиулла исемле кеше булып, малай Галиулланың җиде-сигез яшьләрдәге улы Хәлим иде. Җил капкадан урамга килеп чыгуга малай, атасының зур адымнарыннан калышмаска тырышып, кәҗә бәтие кебек, сикергәләп бара башлады. Рәхәт тә соң шушы олыларга тагылып йөрү! Бернәрсәдән дә курыкмыйча, бара бирәсең. Ник шуңда биш ата каз берьюлы өстеңә ташланмый! Бар дип тә белмисең ичмаса! Югары оч малайлары да арттан > таш атып, тузан сибеп кала алмыйлар. Сибеп карасыннар әле: бирер әтисе үзләренә кирәкләрен! Як-юненә каранып, бара бирә Хәлим. Бер чыпчык, авызына йон кабып, оясына апменеп бара; өй кыегында күгәрченнәр гөрләшәләр, • нигез туфрагында тавыклар коена; яшел чирәм өстендә кызыл бозау сузылып ята; көтүдән качып калган бер кәҗә читәнгә ышкынып тора. — Әти, карале! — .һай үләт! Корсагыңны ертырсың! — дип, Хәлимнең атасы кәҗәгә кычкырды. Колагына да элмәде мур кырасы нәрсә. Хәзер аңа чыбык белән сыптырасы иде дә бит, тәрәзәдән Габсаттар абзыйның хатыны карап тора. «Мин сине, малай актыгы!» дип йодрык селкүе бар. Күпернең коргаксыган вак такталары малайның аягы астында ды- быр-дыбыр итеп калдылар. Югары очтан кара тарантаслы күк ат чабып төшеп килә. Кем икән ул мондый эсседә чабып йөрүче? Малик абзый айгыры түгелме соң бу? Чынлап та! Кара, нинди җилдертеп килә! Галиулла белән Хәлим тиз генә юлдан чыктылар. Ул да түгел, әлләни кадәр тузан туздырып, күк атлы кеше узып та китте. — Ай-яй чаба!—дип, Хәлим соры тузанга уралган тарантасның артыннан сокланып карап калды. — Малик абзаң кебек баегач, без дә кешеләрнең борын төбеннән шулай выжт итеп кенә үтәрбез әле, улым, — диде Галиулла елмаеп. Күлдә казлар коеналар. Карт өянкеләрнең ботаклары су эчә. Кичләрен шушы өянкеләрдә сайрый инде ,ул сандугач. — Бик бөркү, яңгыр булыр, — дип, Гадиулла һавага күтәрелеп карадым. Күк йөзе зәңгәр һәм биек иде: бер генә болыт та юк иде анда. Менә алар кәҗә тыкрыгына килеп керделәр. Биредә рәхәт: күләгә, җиләс... Борынга әрекмән исе, кычыткан исе, кара карлыган яфрагы исе килеп бәрелә. Ике як бакчаның алмагачлары баш очында килеп тоташканнар.

 
— Әти, карале! — дип, Хәлим ботактагы яшел алмаларга төртеп күрсәтте. — Әһә, — дип куйды Галиулла, — урман чикләвеге хәтле булып киләләр инде. Тыкрык, барган саен тараеп, караңгыланып, башта аска таиа төшеп китте. Биредә кояш нуры, куе яфрак аркылы көчкә саркып, алтын җепләр шикелле сузылып төшә иде. Аннары тыкрык, өскә күтәрелә башлап, киңәйде, яктырды һәм ак, кызыл, ал чәчәкләр белән чуарланган сөзәк тау итәгенә килеп чыкты. Тау башында җил тегермәннәре әйләнәләр иде. — Әти, менә сабын чәчәге, — дип, Хәлим бер ак чәчәкне төкрекләп уа башлады. Күбексыман ак нәрсәне икесе дә иснәп карадылар: чын сабын исе килә иде анардан. — һа, кара син аны, — дигән булды Галиулла. Биредә ул хәтле эссе түгел: җил исә; тауга менгән саен җил көчәя барып, тау башындагы зур-зур тегермәннәрнең канатларын шыгыр- шыгыр әйләндерә. — Әти, кем тегермәненә барабыз? — Малик абзаңныкына, улым. — Әни әйтте, аныкында тарттырмагыз, ул ярдырып кына бирә, диде. — Алай итмәс:' үзебез карап тарттырырбыз, — диде Галиулла, тау сукмагы буенча тегермәннәргә таба атлап. Хәлим артына борылып карады. Аларның авылы нинди матур! Ике тау итәгенә сыенып, ямь-яшел бакчалар эчендә утыра. Күл буендагы өянкеләр башына каргалар оялаган. Күл өстендә үрдәкләр, казлар йөзеп йөриләр. Салам түбәле, такта түбәле йортлар арасында Малик байның калай башлы зур йорты әллә каян күзгә ташланып тора. Тау түбәсенә менеп җиттеләр. Еракта-еракта, зәңгәр тасмадай булып, су күренде. Атасы әйтә, Идел суы ул, ди, анда пароходлар йөри, ди. Хәлимнең әле бер тапкыр да пароход күргәне юк. Әтисе һаман вәгъдә итә, алып барырмын, күрсәтермен, ди. Күмәчлек акча гына җыелсын, ди. Кайчан, җыелыр икән инде ул күмәчлек акча? Кичләрен Хәлимнәр авылына да пароход тавышы ишетелә. Атасы пароходларны тавышларыннан таный. Бусы фәлән бай пароходы, бусы фәлән бай пароходы,’ ди. Ул күп йөргән шул инде: шахтага да барган, сал да куган... Аның хәтле булгач, Хәлим дә пароходларны тавышларыннан таныр әле. — Кая анда канат астына керәсең? Кил бирегә! — дип, атасы Хәлимне үз янына чакырып алды. Ай-яй, җил көчле икән монда-, йөгереп барганда кәләпүшне алып кала язды! Килеп тә җиттеләр. 
2 «Таулар» авылында өч җил тегермәне бар. Аларның берсе Малик байныкы. Маликның атасы Биктаһир бик картайды инде. Тегермәнгә җәй көннәрендә генә, җил бик акрын искән чакта гына менеп утыра. Анда да әле тегермән канатларын, җилгә кырын куеп кына тарттыра. Урман артыннан бүрек хәтле болыт күренде исә, " шунда ук ташны бастырып, тиз генә тәгәрмәчләрне бәйләргә менеп китә. Дөресен генә әйткәндә, Биктаһир картка күптән дөнья эшләрен ташларга 'вакыт инде. Бөтен дөнья мәшәкатен бер якка куеп, мәчет белән өй арасында әкрен генә йөреп торырга, күп итеп садака бирергә, яшьлек гөнаһларын кичертергә вакыт инде аңа. Ә гөнаһлар булмады түгел. Шул кадәр малны гөнаһсыз гына ничек җыймак кирәк! Гөнаһлар булды, аның каравы хәзер бөтенесе гөрләп тора: көз җитте исә ындыр икмәк белән тула! Атлар, сыерлар, сарыклар — аллага шөкер генә... Кош-кортның I2  

 
инде аиың исәбен хатын-кыз белсә белә торгандыр... Аннары, тегермән хәтле тегермәннәре бар; аннары — кибет... Бөтен авыл шул кибеттән сатып ала бит. Тик менә кеше дигәнеңнең гомере ник болай бик кыска була икән? Әйләнеп карарга өлгермисең, картлык җилкәгә менеп тә & атлана. Дөньяны дер селкетеп йөрергә иде хәзер Биктаһирга... Ләкин бик дер селкетеп булмый шул инде. Картлык үзенекен итә, җитмәсә колаклары да начар ишетә башлады. Ә бит аның да козырь тузы булып йөргән чаклары бар иде. Җырлап яшәгән чаклары... Бөтен авыл аның кураена бии иде бит. Хәзер инде байлык улы Малик кулына күчте. Ул шәһәргә чаба, ул товар алып кайта, ул начальникларны сыйлый. Шулай итеп, Биктаһир бабагыз, картайган көнендә, он тузанына чумып, тегермән саклап утырырга кадды. Улы Малик инде әллә ничә тапкыр әйтте, тегермәнгә хезмәтче яллыйк, утырма шунда байгыш в кебек, җитәр инде сиңа, диде. Ләкин Биктаһир картның мич башында таракан санап ятасы килми шул әле. Үзе картайса да, йөрәге япь-яшь. Аның ихтыярында булса, тагын йөз ел яшәр иде әле ул. Болай онга баткан таракан булып түгел, җир җимертеп яшәр иде. Акча биреп, яшь гомерне кире кайтарып булса икән... Кызганмас иде ул акчаны: мәгез, алыгыз бөтенесен, бирегез минем яшь чагымны! дияр иде. Шулай уйланып тегермән ишеге яңагына сөялеп торган чакта, аның каршына Хәлим килеп басты. Аннары Галиулла үзе? дә килеп җитте. — Әйбәт кенә картаеп буламы, Биктаһир абзый!—диде. Галиулла. Биктаһир карт аның сүзләрен рәтләп ишетмәде бугай: нәрсәдер мыгырдап, тегермән эченә кереп китте. Аның артыннан Хәлим белән Галиулла да керделәр. Биктаһир картның сакалына, мыегына, кашларына һәм хәтта колак . йоннарына хәтле он тузаны сарган иде. Ак кашлары астыннан елтыр- елтыр карап, Хәлимнән сорады ул: — Ни атлы син? Кызык инде бу Биктаһир бабай дигәннәре. Тегермәнгә килгән саен: «Син ни атлы?» дип сорый. Узган килгәндә дә сораган иде. Аннары тагын: «Тәгәрмәч янына менмә, кысылып үләрсең», ди торган гадәте бар әле аның. Бүген әйтер микән, юк микән? Әйтмәде. Аркадан бер какты да, Хәлимнең атасы янына китеп барды. Бик яхшы итте китеп. Хәлим лар янына килде. Улактан аккан җылы онны учына җыеп, бармаклары белән уып-уып карады: янәсе, бик эре тарттырмыймы? Юк! Он, мамык кебек, йом-йомшак. Аннары ул, кулларын лар өстендә чалт-чолт какты да, Биктаһир карт күрмәгәндә генә баскыч буйлап тегермәннең икенче, өченче, дүртенче катына йөгереп менеп китте. Иң югары катында җил сызгыра, күгәрчен тизәге исе килә иде. Зур тәгәрмәч, озын тешләрен ыржайтып, ыңгыраша-ыңгыраша әйләнә иде. Биктаһир бабасы юкка гына әйтми шул, кысылып үләрсең, дип. Кара син аның тешләрен... Ташны йөртә торган вал нинди зыр-зыр әйләнә.:^ Якын килсәң, чөерде» ыргытты булыр. Үч иткән кебек, шунда якынрак барасы килде Хәлимнең. Тәгәрмәчне кул белән тотып карыйсы килде. Байтак басып торгач, әкрен, генә төшеп китте ул. Бик вакытлы төшкән икән: атасы инде капчыклар арасыннан үзенекен эзләп тапкад. Күтәреп, үлчәү янына алып бара. Хәзер ул арышны үлчәп бетерүгә Хәлим үзен үлчәтеп караячак. Үткән килүдә ул пот та биш кадак тарткаи иде. Бу юлы инде мөгаен потта унбиш кадактан да ким тартмас. Ни өчен, соң ул ашны гел икмәк белән ашады? Шуның өчен ич. Җене сөйми торган сөтле токмачны да гел шуның өчен генә ашады. Шул кадәр тырышып, ун кадак та артмаган булса, нигә дип әнисенең сөтле токмачларын ашап утырган булды соң ул? •— Әти, мине дә үлчәрсең, яме? Капчыкны алуга Хәлим үлчәүгә менеп басты. Ләкин бу ни хикмәт: тагын шул ук бер пот та биш кадак! Бөтен ашаганпар әрәмгә киткән!

14 
 
....„ними икән’ Хәлим, үлчәүдән сикереп төш- Туктале, ичмаса көче артмадымы икән, л . i те дә, =~ п7ХцГаРЬГеХГсен,-Дигәнбулды Галиулла, ХӘ 'карале,'"ТХ дТарХан^иГаның3 Б^^Тинде? Әнисе әйткән була тагы: ашны икмәк белой ашасаң, көчең аРть1Р’ КҮР^^ җиңәрсең, ди. Күрше малаен ул инде болан да җиң . Р 11 күтәрә алмый. Юк инде, җитәр алдап ашату. Үзләренә улсын сөтле токмачлары... Атасы белән Биктаһир бабай әллә нәрсәләр турынд< * -ш ләр. Хәлим тик бер генә сүзне аңлады: сугыш һаман туктамый икән әле. Менә бер ел инде, олылар гел ниндидер сугыш турында сөйләшәләр. Имеш, безнең патша белән Ярман патшасы сугыша. Безнең патшаның көче җитеп бетми ахыры: ярдәмгә ярты авылны озаттылар инде. Әтисе, әйтә, тагын хәбәр килгән, ди, тагын кешеләрне сугышка җыеп җибәрәчәкләр, ди. Күрсәң иде: ничек сугыштыралар икән шул (кадәр халыкны? Малайларның сугышуын бик күп (күргәне бар аның. Үзе дә сугышканы бар. Олылар да сугышалар. Бер тапкыр Гапсаттар абзыйныкылар бөтен йортлары беләк сугыштылар. — Мал бүләләр алар,—дип аңлаткан иде ул чакта атасы. Мал дигәннәре бер сыер, имеш. Шул сыер өчен Гапсаттар абзыйның олы улы энесенең якасыннан алды, изүен аерып төшерде. Патшалар нәрсә бүлешәләр икән соң? Шул турыда сорамакчы булып, ул атасы янына барган иде дә, атасы Биктаһир карт белән сөйләшә икән. — Бар, улым, тегермән тирәсендә бераз уйнап кер, — дип, Хәлимне кире борып җибәрде. Ярар инде. Кайтканда сорар әле. Шулай дип уйлап, Хәлим ишектән тышка сикерде. Тышта җил көчәйгән! Басыбрак тотмасаң, кәләпүшеңне алып китәргә тора. Канатлар нинди кызу әйләнәләр! Арыш басуы ничек матур дулкынлана! Тегермән тирәсендәге чирәмлектә үсеп утырган чәчәкләрнең башлары җиргә тиеп-тиеп китәләр. Тау астындагы өйләрнең морҗаларыннан төтен чыга. Агачлар арасыннан мәчет манарасы күренеп тора. Уразада малайлар белән Хәлим дә мәчет манарасына менгән иде дә, мөэзин таяк белән куалап төшерде. Аның каравы үзләре дә үчне кайтардылар: мәчеткә килгән кешеләрнең башмакларын буташтырып чыктылар. Туктале, моннан аларның өе күренә түгелме? Юк икән. Күл янындагы өянкеләр каплый. Шул өянкеләр башындагы карга ояларын актарып төшсәң, шәп булыр иде булуын. Әнкәсе ачулана шул. Беркөн киртә түбәсенә менгән өчен дә аркасына чыбык белән сыдырды. Ул яңадан тегермәнгә йөгереп кергәндә, әтисе, лар янына басып, улактан аккан онны бармаклары белән уып тора иде. — Әти, безнең онмы? Яле, мин дә уып карыйм: вак тарта мңкән? — дип, Хәлим улакка сузылды. — А.... йом-йомшак. — һәм ул, бармакларын кагып, олы кешедәй өстәп куйды: —• Кибүе дә килгән моның... Аннары Биктаһир карт белән атасы тагын сугыш турында сөйләштеләр. Хәлим аңлап бетерә алмады: кемнәрдер, туптан атып, ниндидер пароходны батырганнар. Пароходның кешеләре суга сикерешеп төшкәч, ул мескеннәрне җыеп алучы да булмаган... Аннары Биктаһир карт бөтенләй аңлашылмый торган сүзләр сөйли башлады. Күңелсез булып китте малайга. Әллә яңадан бер тапкыр теге зур тәгәрмәч янына менеп төшәргәме? Анда күгәрчен оялары да бардыр әле. Баягынак бөтенләй хәтеренә дә килмәгән. Хәзер менсә дә соң түгел ич. Ләкин ул кузгалып өлгергәнче Биктаһир карт, урыныннан торып, ишеккә таба китте һәм сары муенын сузып, тышка таба карап торды. .Чыгып китсә нинди шәп
15 
 
булыр иде. Шул арада Хәлим ялт итеп узып китәр иде. Юк, чыгып китмәде Биктаһир карт. Ашыгып кире килде дә, — Болыт чыкты, тегермәнне туктатам, — диде. Хәлим ишеккә йөгерде. Әйе шул: урман артыннан кап-кара болыт күтәрелеп килә. Атасы да килеп карады. — Ах, син аны, бераз сабыр итмәде бит, — дип сөйләнеп, Галиулла лар янына борылып килде: лардагы онны капчыкка тутыра башлады. Биктаһир карт, ташны бастырып, тәгәрмәчне бәйләргә дип, туп-туп ' өскә менеп китте. Тау башында җил лып туктады: хәтта үлән дә селкенми, ә еракта, олы юл өстендә, тузан баганалары бөтереләләр; әле генә дөньяны яп- якты итеп балкытып торган кояш болыт астында калды; көн кинәт караңгыланды; ул да түгел, еракта яшен яшьнәп, күк гөлдердәп куйды; юл өстендәге тузан баганалары, бөтерелә-бөтерелә, урман ягына таба чаптылар. Идел өстендә, коеп яңгыр ява иде. Кара болыт, зәңгәр итәген өстерәп, бирегә таба килә башлады. Монда әле бер тамчы да төшкәне юк. Табигать, үз өстенә килгән дәһшәттән курыккан кебек, сагаеп калды; яңа гына күңелле шаулап утырган агачлар, яфрак та кагарга базмыйча, юаш кына басып торалар; тик усак кына әллә нигә бер калтыранып куя. Кошлар да әллә кая китеп югалдылар. Шушы тынлык уртасында кинәт, чатыр-чотыр итеп, күк күкрәде; агачлар калтыранып куйдылар; ниндидер кош, таш кебек атылып, үлән арасына кереп сыенды. Кинәт килеп бәрелгән җилдән яшь каеннар җиргә кадәр сыгылдылар; тегермән канатлары ыңгырашып куйды; арыш басуы буйлап яшел дулкыннар чапты. Ул да түгел, тагын яшен ялтырап, тагын күк чатыр- чотыр итте; каты яңгыр коеп яварга тотынды: тау битләреннән, урамнардан. болганчык гөрләвекләр чабып төште. Давыл өянке башындагы карга ояларын чөеп атты; ботакларны сындырып ташлады. Ярты сәгать буенча табигать шулай котырды, шашынды, тилерде дә, уйнап аргач йокыга талган сабый кебек, кинәт тып-тын булды. Кояш килеп чыкты һәм, шунда ук күк йөзен болытлардан әрчеп, мәһабәт балкып тора башлады. Җиргә сыенган үләннәр, чәчәкләр, чыклы башларын калкытып, турайдылар да, кайнар кояш астында ялт-йолт килеп, рәхәтләнеп утыра башладылар, һава хуш исләр белән тулды. Тегермән канатын түгел, яфрак тибрәтерлек тә җил юк иде. Безнең тегермәнчеләребез кайтырга чыктылар. Яңгырдан яшәреп, матура(еп киткән юеш үләннәр өстеннән сикеренгәләп, Хәлим алдан чапты. Галиулла белән Биктаһир арттанрак кайттылар-. 
3 Галиулла дөньяның әчесен-төчесен җитәрлек татыган кеше ул. Атасының семьясы зур булып, ир балалары бер ул гына булганга күрә, ■ аңа эш талымлап торырга туры килмәде. Бераз калкынып, егет була башлауга кешегә ялланып урман кисте, ашлык сукты, печән чапты; таш чыгарды; сал куды. Эшнең авырын-җиңелен сайлап торырга туры килмәде аңа. «Җен кебек таза, ат кебек әрсез кеше», диләр иде аның турында. Унтугыз яшь тулар-тулмас шахтага китеп, рәттән икешәр смена эшләде. Ачлытуклы торып, акча җыйды. Иптәшләре арасында «комсыз Галиулла» дигән исеме чыкты. Егерме өч яшькә кадәр шулай, үзен- үзе белештермичә, эшли торгач, үзенең максатына ирешкән кебек булды: ат алды, өйләнде, иске бура сатып алып, .җыйнак кына йорд] торгызды. Көзен, игеннәрне җыеп бетергәч, хатыны белән икесенә тигән өлешне арба төбенә салып, атасы өеннән үз өенә күчеп килде. Язлый бакчасына • читән тотып, көз көне кырык төп алмагач утыртты. Җәйгә
16 
 
 
дип, тавыкның артыннан күзәтергә чыгып китә иде. Тырыша торгач, Галиулла урталар рәтенә баскан иде. Ләкин егет чак — көчле чак, искән җил кебек, үтеп китте. Электәге шикелле, үзеңне-үзең белештермичә эшләү кыенайды. Бигрәк тә япон сугышына барып кайтканнан соң Галиулланың саулыгы какшады: явым-чәчемле көннәрдә аяк табаннары чәнчешә һәм калак сөякләре сызлый торган булып калды. Беренче елларда балалары булмады. Хатыны Фатыйма беренче тапкыр балага узгач, икесе дә сөенештеләр. Галиулла ике адымның берендә: «Караны, әнкәсе, авыр күтәреп, өзлегә күрмә» дип, гел хатыны тирәсендә бөтерелеп йөрде. Беренче кар төшәр алдыннан бер ир бала дөньяга килгәч, икесенең дә башлары күккә тиде. — Сиңа әйтәм, — диде Галиулла, — без аны яңа елсыз метрикага кертми торырбыз, бер елга булса да, солдатка соңрак алыныр. һәм шулай иткәннәр дә иде. Балага Хәлим исемен бирделәр. Малай бик иркә үсте. Галиулланың карап торганы шул бер Хәлим булды.- Аңарга җил-буран тидермәделәр. Хәлим ни сораса, шуны алып бирергә тырыштылар. Ни теләсә — шуңа ирек куйдылар. Бер тапкыр малай: — Әти, минем тәрәзә ватасым килә, — диде. Галиулла бераз гына да гаҗәпләнмәде. Аналары Фатыйма малайның кулыннан уклауны тартып алмаган булса, кем белә, бәлки, Галиулла шул вакыт малаена тәрәзә дә ваттырган булыр иде. Малай үсә төшкәч, җәй көннәрендә алар, аталы-уллы, иртүк торып, бакчага, алмагачлар карарга чыга торган булдылар. Чәйгә хәтле бакчада йөриләр дә, чәй эчеп, тамакны туйдыргач, биш яшьлек Хәлимне кечкенә арбага утыртып, кырга урак урырга чыгып китәләр иде. Хәл!им юл буенча, теленә ни килсә шуны такмаклап, кечкенә урак белән арба ящигын киртләп бара. Барып җитүгә, арбасыннан сикереп төшә дә, анасының кычкыруына карамастан, урагы белән арыш башагын кыеп йөри. Малай бик комачаулый башласа, Галиулла аңа зур, яшел чикерткә тотып бирә. Штан бавыннан җеп өзеп, чикерткәне камылга арканлап куялар. Иген сукканда да Хәлимсез бер адым да атланмый:' ул чүмәләдән көлтә китерешә, ул җәемгә көлтә тезешә, бер кат тәпәчләп чыккач* көлтәләрне әйләндерергә булыша. Солы сукканда, анасыннан урак алып, көлтә бауларын кисеп чыга. Әтисе белән әнисе чүмәлә күләгәсенә ял итәргә утыргач, Хәлим анасының чабагачын алып, үзе дә сугып карый. Әтисе улының баплык кыланышларына сокланып карап тора һәм, Фатыймага күз кысып- — Карале улыңны, үсә бит, эшкә ярый башлады, — ди Фатыйма баланың иркә үсүен яратып бетермәсә дә, иренең шатлыгын уртаклаша: алар икәү, елмаешып, малайның кыланышларына рәхәтләнеп карап торалар. Хәлим, юан көлтәгә бер-ике тапкыр суга да, чабагачын атып бәреп, көлтә янына килеп тезләнә аны күтәреп карый: янәсе солысы күп коелганмы? Галиулла белән Фатыйма шырык-шырык көлешәләп Ул да түгел, Галиулла малай янына үзе йөгереп килеп җитә: 1 Улым, миңа да күрсәт әле: күпме коелган икән? — пи Кәлтәне күтәреп карагач, бик гаҗәпләнгән булып,
чыккач, буш вакытын гел шунда чокчынып үткәрде. арындырды; алмагачларның төбен кабартты, ботаклар сипте... Кышын, бакчага кергән куяннарны капкын белән тоты , P а илтеп сатты. Сыерның бозаулар вакыты җиткәч, төннәр буе йокламыйча, ирлехатынлы алмаш-тилмәш саклап утырдылар. Сарык оәрәннәре дә шундый ук хөрмәт белән каршы алынды. Хәтта тавыкларның йомырка салуларына хәтле тикшереп торылды. Берәр тавык салмый калса, Галиулла, борчуга төшеп, — Күрше-коланга ияләшә күрмәсен, караштырып йөрергә кирәк, > 

 
— Ай-яй, бер пот бар, — дип куя. Малайның авызы колагына җитә: янәсе, ул хәзер ашлык суга белә башлады. Әтисе чүмәлә төбен кузгатканда, ул, ындыр себеркесен ала да, тыкканның чыкканын көтеп тора башлый. Көлтәләр кими. Хәзер... менә хәзер... шушы көлтәне кузгаткач... — Сук! сук! — дип кычкыра Галиулла. — Ах, качырдың! Туктале, без аны хәзер... Көлтә әкрен генә күтәрелә: Хәлим, себеркесен каты кысып, керфеген дә какмыйча көтә: — Сук! Сук! Әһә, эләктеңме! Хәлим шатлыгыннан чыелдап ук җибәрә. Алмалар өлгерә башлагач, кичләрен, алар икәүләп бакчага чыга башлыйлар. Галиулла, аз гына бөкерәеп, арттан бара. Әрекмән яфрагы -өстендәге салкын чык тамчыларын чәчрәтеп, Хәлим алдан йөгерә. Чык суы белән юылган ак үкчәләрен ялтыратып йөгергән улына Галиулла сокланып карый: елмаюдан аның сары мыек очлары кыймылдап куялар. — Акрын! Акрын! Аягыңа әйбер кадалмасын, — ди ул. Яшь алмагачларның ботаклары сарылып үскән эре, яшел алмаларны көчкә күтәреп торалар. «Аерылып төшмәс борын терәү куярга кирәк булыр», дип уйлый Галиулла. Ул үзенең алмагачларына зур өмет бәйли: шахталарда йөреп таба алмаган байлыкны шушы алмагачлардан көтә ул. Алар шулай, аталы-уллы, алмагачтан алмагачка йөреп, бакчаның артына кадәр барып җитәләр. Инде караңгы төшә. Йолдызлар кабына. Ярканатлар оча: — Әти, туңам... — ди башлый Хәлим; Галиулла, улын җылы тун эченә ала да, әкрен генә кайтырга чыга. Алмагачлар, алмагачлар.:: Галиулланың бөтен өмете сездә инде... Бүген, давыллы яңгырдан соң, бакчада бик дымлы булганга күрә, кич белән алар өялдындагы бүрәнәгә чыгып утырдылар. Авыл каршындагы тау артыннан түп-түгәрәк кызыл ай килеп чыкты һәм, астан этеп җибәргән кебек, бик тиз күтәрелә башлады. Малайга бу ай дигәннәре тау артында гына посып яткандыр кебек тоелды. Атасыннан сорап караган иде, атасы да шулай диде: — Әнә сукмак буйлап ике кеше төшеп килә... Айны күтәреп җибәргәннәр дә кире авылга кайтып киләләр. Ләкин Хәлим никадәр генә караса да, тау башындагы караңгы сукмакта бер кеше дә күрмәде. — Әнә, Кәҗә тыкрыгына кереп баралар, кулларында тимер сәнәкләре дә бар, — диде атасы. Әтисе әнә күрде: айны төртеп җибәрер өчен алып барган тимер сәнәкләренә хәтле күрде ул, ә Хәлим никтер бернәрсә дә күрми. Тәмәке кабызып, бер-ике суырганнан соң, Галиулла, өзелгән сүзне дәвам, иткән кебек, кинәт әйтеп куйды: — Менә шулай, улым... — Нәрсә, әти? Хәлим, җылы тун эченә сыенып, атасын тыңлап утырырга ярата. Аның атасы һәрвакыт асуркыныч, ләкин рәхәт итеп сөйли. Имештер, бер кешегә төн уртасында кырда тубал хәтле ут очраган. Якынрак барып караса, ни күзе белән күрсен: бөтенләй ут түгел, ә алтын-көмеш белән тулган бер «азан тора, имеш. Теге кеше алтынкөмешләрне кесәсенә тутырган, тутырган да өенә кайтып киткән, имеш; шуннан соң, чергән байга әйләнеп, рәхәт кенә гомер кичергән, имеш. Яисә, берәү төнлә белән мунча чабынып утырганда, ләүкә астыннан ниндидер тавыш: «Абзый, байыйсың киләме синең?» дип сораган, имеш. Соң кемнең инде байыйсы килми? Шуннан бу кеше: «Иик килмәсен, килә», дип әйткән, ди. Ләүкә астындагы тавыш: «Байыйсың килсә, әнә ал шул алтыннарны!» дип әйткән, имеш. Караса, мунча ташлары сзп-сары алтынга 2. .с. Ә.-№ I

18 
 
әйләнгәннәр, утлы күмер төсле, ялтырап яталар. Теге кеше, > Р итәгенә җыеп алган да иртәгесен үк баеп киткән, имеш. Шушындый, ахыры кинәт баю белән бетә торган сәер ә р атасы Хәлимгә бик күп сөйли, ә Хәлим рәхәтләнеп тыңлый. Бүген дә, атасы сүз башлагач, Хәлим, тун эченнән борынын чыгарып, баю турында берәр әкият тыңларга җыенган иде. .. Галиулла бүген әкият сөйләмәде. . — Менә шулай, улым...—диде ул. — Син ү:сеп зур булырсың. Мин инде картайган булырмын: Биктаһир бабаң кебек. Сине шәпәргә алма сатарга озатырбыз. Барырсың бит? — Барырмын да... мин бит әле бик кечкенә. — Соң бит син ул чакта дәү үскән буласың инде. — Кем хәтле? — Кем хәтле дип әйтим... Малик абзацның зур улы хәтле. Аягыңда шыгырдавык итек, башыңда хәтфә кәләпүш... — Малик абзый малаеныкы кебекме, әти? — һәй... аныкы кебек кенәме соң! Синеке ука белән чигелгән, менә дигән озын чуклы булыр..'? — Аны каян алырбыз? — Базардан, Келәр базарыннан, улым. Хыял! Син кемнәрне генә алдап яшәтмәдең! Азмы кешеләр синея артыңнан барып, хәерчелеккә кереп батмадылар. Кайчандыр Галиулла абзагыз да, үзенең көченә масаеп, синең артыңнан чабып караган иде. Ләкин көчле чагы үтте дә китте, ә иңбашыннан һаман ертык тун төшкәне юк. Менә итле шулпа капмаганына да әлләни гомер. Атының сбруйлары искергән: яңасын кайчан алыр, әле билгесез. Менә мунча да салып җибәрергә уйлап йөри: арка кычыткан саен кешегә мунча сорап керүе уңайсыз. Кирәк нәрсәнең иге-чиге юк. Җитмәсә Маликка да шактый бирәсе бар. Алмалар исән-сау өлгереп, кесәсенә акча керсә, хәле бераз рәтдәнер иде рәтләнүен... Ул үзе эчтән шулай дип уйлый, ә Хәлимгә бөтенләй икенчене сөйли. — Сабыр ит, улым, без дә баербыз әле. Менә алмагачлар гөрләтеп алма бирә башласыннар, безгә дә канат үсәр. Малик абзац артыннан куып җитеп булмас булуын, аның артыннан, ялан аяк чыгып чапсаң да, җитә алмассың. Шулай да без дә, улым, алмагачлар алма бирә башлагач, баербыз әле. Тизрәк үс кенә. Алма сатарга йөрерсең. Без, әнкәң белән икәү, капка төбенә чыгып, сине озатып калырбыз. Син, алма әрҗәләре өстенә кукыраеп кына утырырсың да, дилбегәне бармак очларың белән генә тотып, хе-хе-хе, аллаһ боерса, шәһәргә чыгып китәрсең... — Әти, мин сиңа шәһәрдән нәрсә алып кайтырмын? — Конфет, улым... Миңа да, әнкәңә дә. — Әнинең яулыгы юк ич, анарга яулык алырмын, яме? — Соң бит ул вакытта без инде баеган булырбыз. Малик абзаңнар кебек. Ул вакыт әниеңнең француз яулыкларының гына да иге-чиге булмас..; — Әти, мин аңарга күлмәк алып кайтырмын, алмашка да күлмәгем юк, дип зарлана ул. Галиулла мыек астыннан гына елмаеп куйды1.- ’ — Ярый алайса, аңарга күлмәк алырсың... — Ә үземә? — Үзеңәме? Үзеңә... чибәр генә бер кыз алып кайтырсың' — Кыз? Нәрсәгә ул? — Хатынлыкка... — Әрләшергәме? — Менә юләр! Әрләшмәссез. — Ә син ник әни белән әрләшәсең? — Аның кебек, бер тапкыр гына... -дигән булды Галиулла һ’әм кинәт өстәп куйды:
19 
 
— Кирәкмәгәнне күрәсең! Икесе дә бераз вакыт тып-тын утырдылар. Ай инде югары ук күтәрелгән һәм, баягы кебек кып-кызыл түгел, ә аппак булган иде. Хәлим, тун эченнән борынын чыгарды да, кинәт сорап куйды: — Әти, без кайчан баербыз соң? —’ Кызыл кар яугач, улым. Әйдә, кереп ятыйк. 4 Галиулла алманы агачта көе үк Маликка сатты. Фатыйма, читтән килгән алма байлары кыйбатрак бирүчән булалар, сатма шул комсыз шайтанга, болай да авылның бөтен байлыгын сосып тора инде ул, дип, каршы килеп караса да, Галиулла үзенекен итте: «Маликка бирәсе бурычларыбыз да бар, йомыш төшкән саен аңа барып егылырга туры килә, аласы килгәч алсын инде»,—диде. Шулай ител, алма Маликка китте. Ләкин алманың акчасы кесәгә дә йокмады: ертык-тишек урын күп булгач, акчаны күрми дә калдылар. Кышны ярыйсы гына уздырдылар. Ләкин җәй, бәхетсезлеккә каршы, коры килде. Башак та чыгарып өлгермәгән арышны кояш куырды. Вакытында яңгыр булмау сәбәпле, сабаннар да уңмадылар. Бәрәңге, борчак кебек, вак булды. Тары шактый уңса да, Галиулла тарыны бик аз чәчкән иде. Буш саламны җыеп ындырга керткәч, Галиулла, бүреге белән киңәште дә1, шахтага чыгып китте. Бу юлы инде, әлбәттә, баер өчен түгел, ә кышлый өйдә тик ашап ятканчы бераз булса да акча юнәтү өчен генә иде. Баштагы хатларында җылы гына хәбәрләр килеп торды. Беренче хатында: — Элек үзем эшләгән шахтага, Николай Кузьмич янына күмер казучы булып кердем. Тәүлегенә уникешәр сәгать эшлим. Акча шәп төшә. Атны яхшы карагыз— арыкламасын. Сабанга кайтып җитәрмен,— дип язган иде. Фатыйма белән Хәлим бик сөенгәннәр иде. Җавап хатларында: «Хәлим сабагын яхшы укый. Сурәт ясау өчен аңа ике башлы карандаш алып кайт. Гапсаттар абзый малаеның хаты килде: аягын өздереп, госпитальгә кергән. Бия, аллага шөкер, исән-сау. Кәҗә бәтиләде. Сыер быел кысыр калган. Әлегә ашарыбызга бар», дип яздылар. Хәлим сурәт ясау өчен ике башлы карандаш алып кайтканны көтеп ятканда,. Галиулла чак кына үлемнән калды. Ул көнне аны десятник Иванов, клетьтән чыкканда ук каршылап: — Галиулка, син бүген бер ташландык забойны рәтләрсең, — диде. — Нинди забой ул, Николай Кузьмич? — Алмаз пластында, теге... су төшкән иде бит. Галиулка шундук сизеп алды: десятник аны су юлы өстендәге ташландык забойны рәтләргә җибәрмәкче икән. Юк инде, Галиулла анда бармас, аның башы ике түгел. — Юк, Николай Кузьмич, мин анда төшмим. — Дуррак! — диде десятник. — Йөрәгең алынды. Мин сине храбрый десяткадаң дип йөрсәм, син куян йөрәк булып чыктың. Акча күбрәк төшсә, кесәмне тишәр дип куркасыңмыни? «Акча күбрәк килә торган булса, ул әле тагын бер хәл, — дип уйлап алды Галиулла, — алай булганда барырга да мөмкин». Тик шулай да, бәя күтәрү өчен, ул тагын бераз киреләнеп торды: — Туктале син, Николай Кузьмич, күңел бер дә тартмый бит минем анда, көчләмә инде син... — Бу нинди тартышып тору инде тагын? — дип десятник кызып китте. — Фронтта кешеләр ватаныбыз Россия өчен? патша хәзрәтләребез өчен кан түккәндә син, оятсызланып, эш сайлап торган буласың. Кушканны йөгерә-йөгерә эшли бирергә кирәк. Я ярый, ике упряжка артыграк язармын, әйдә киттек.
20 
 
Артыграк язармын дисәң, әле ул эш оашка. Андь 7н?кеп.гп китте ала. һәм ул, десятник артыннан ияреп, караңгы штрек - Lvmunn' Бу забойга тар гына бер тишектән керәсе икән. ДҮРГ үрмәләп, керделәр. Тәбәнәк кенә забой. Кайчандыр булган с\п дә калмаган, аяк асты коп-коры, һавадагы күмер тузаны фонарь сында җем-җем итеп тора. Килеп керүгә Галиулла тынычланып китте. «Су икенче юл ахыры, забой коры», — дип уйлады ул һәм, десятникка борылып, — Ярый, эшлим, — диде. r Шуны гына көткән десятник, нәрсәдәндер курыккан -кебек, к п чыгып китте. Галиулла, лампасын уңайлап элеп куйды да, су чөлдерәмиме дип, бераз тыңлап торды. Юк, су тавышы иш!етелми. Түшәмгә кәйлә белән суккалап карады: юк, түшәм дә ишелерлек түгел., Шуннан соң эшли дә башлады. «Ике упряжка ярап тора ул»,—дип уйлый иде Галиулла,— дөрес, әллә ни зур акча түгел инде ул түгелеп, тик шулай да иш янына куш б)глып торганы яхшы аның. Тагын бер ай азаплангач, тәртәне авылга таба бора башласаң да ярар. Ишелгән породаларны көрәп атты; терәүләрне рәтләде һәм җан- фәрманга эшли башлады. Казый торгач, озакламый күмергә дә килеп җитте. Күңеле күтәрелеп китте Галиулланың. Үзен-үзе белештермичә, кызып эшли, эшли дә, флягасын күтәреп, колт-колт су йота; аннан тагын актарырга тотына. Эшкә бирелеп китеп, ташлар артында посып яткан куркынычны бөтенләй онытты ул. Бөтен дөньясын онытып, кара тиргә батып эшләгәндә, кинәт, породаларны дөбершатыр актарып, шахта суы кил1еп чыкты. Галиулла аңына килеп өлгергәнче, су аны бөтереп алды һәм ташлар өстенә китереп бәрде. Кулындагы обуиюгы төшеп китте. Лампасы сүнеп, забой эче кап-караңгы булды. Ул сикереп торды. Кабаланып, тишеккә ташланды. Килсә... тишек бикле! «Ах, десятник, мине куркытыр өчен, шаярып бикләп киткәндер» дип, аягы белән тибә башлады. Юк, ачылмый! Суга тезләнеп, куллары белән этеп карады. Юк! Аркасы буйлап сумы, тирме ага. Ә башында: «Кем бикләр? Десятникмы? Ни өчен?» дигән уйлар чабып узды. Соңгы вакытта десятникны бер дә сыйламавы, беркөн трактир алдында очрашкач, күрмәмешкә салышып, үтеп китүе, бүген озак сатулашып торуы, — бөтенесе исенә төште. «Чынлап та, әллә шул дуңгыз бикләп киттеме?» Су шаулап забойга тула. Инде тездән булды. Нишләргә? Обушогы да төшеп югалды ичмаса. Әллә шушында бетәргә язганмы аңа югыйсә?.. Ах, бу кабердән котылса... Артык бер көн дә тормас иде ул монда. Иртәгә үк авылына кайтып китәр иде. Кадалып китсен иде акчасы! Авылда, җир тырнап, ачлы-туклы яшәгәнең биш алда. Ни юләр сатып килеп керде соң әле ул бирегә? Акча күбрәк төшерә, имеш. Төшердең! Галиулла, хәле китеп, су эченә егылудан курка. «Су кимесә, утырып ял итәр идем», дип уйлый. Ә аннан... Иптәшләре аның юклыгын сизәрләр, эзләргә төшәрләр, десятникның якасыннан алырлар. Су гына кимесен иде. Ләкин су кимеми. Бер кими башлагач та, яңадан, каяндыр килеп чыгып, бөтен забойны тутырды. Забое да, кабер кебек, кечкенә генә бит аның. Гел иелеп тора-тора, Галиулланың биле сызлый, күз аллаоы караңгылана башлады. Ничек тә егылмаска кирәк. Иптәшләре д’услары бар бит аның. Килерләр, коткарырлар. и Су әллә кими дә башлады инде?.. Чынлап та: билдән түбән төшкән ич! Менә сөенеч! Шушыннан котылса, зур итеп садака бирер иде Пөнья артыннан да бу кадәр кумас иде. Кеше малына да сокланып £омӘс иде. Малик баеган икән, хәләл мал белән бяпгл™ „„„ г Ып И0РмӘС аны? Дөнья малы-дуңгыз каны дийннәп А.Д беләсс,<ме11И син бар? Кеше талап бае?ан ич ул дигәннәр- Эшләп кемнең баеганы 
21 
 
Су чынлап та кимеде. Инде утырырга да була. Утырды. Биле, аяклары язылып, рәхәтләнеп китте. Хәзер куркыныч түгел. Тик яңадан су гына килеп чыкмасын. Менә ул бераз ял итәр дә обушогын эзләр. Тапса, ярдәм килгәнче, тишек турысын казый торыр. Тик менә хәл генә юк. Аннары башына әллә нинди сәер уйлар килә. Бер җырлап җибәрәсех иде хәзер: «Килгән идем шахтага, баймаммы дип акчага». Ул җырлый, ләкин аның авызыннан тавышы чыкмый. Ул күңеленнән җырлый,- имеш. «Баймаммы дип... «Дусты Әхмәтша бик яратып җырлый бу җырны. Әйе, аның дусты Әхмәтша бар бит әле. Аннары Степан... Алар ник төшмиләр соң аны эзләргә? «Баймаммы дип акчага. Мин киләсен белмәгәннәр, чәчмәгәннәр бакчага»... Чәчмәгәннәр... Быел тарыны күбрәк чәчәргә кирәк булыр. Алманы да Казан байларына сатарга кирәк. Малик бик очсыз ала. Туктале, обушогын ник эзләми соң ул? Хәер, быел алма күп булмас. Ел саен уңмый бит ул..: Киптергән алма кагы белән чәй эчеп жибәрәсе иде хәзер... Җылынып китәр иде. Әллә нигә ашаган ашы сеңми башлады әле аның. Беркөн косты. Аракы күбрәк эчелде ахры..: Чү! Килделәрме әллә? Сулышын кысып тыңлады. Юк. Гел көтеп торганга, колагына шулай ишетелгәндер ахырысы. Кайдадыр су гына чөлдерәп ага. Бүтән бер тавыш та юк. Обушокны табасы иде бит. Лампаны да. Алар өчен десятник әллә нихәтле акча басып калыр. Урыныннан торып, бер адым атламады — ташкамы, күмергәме абынып, гөрс итеп егылды. Очлы күмерләргә бәрелеп, тезләре, уч төпләре бик авыртты. Канлы куллары белән пычрак ташлар өстеннән үрмәләп, бик озак эзләнде ул: юк, су обушокны да, лампаны да бик ерак яшергән ахыры. Тапмаса, акчасын басып калалар инде аның, һәм ул тагын, дүрт аякланып, пычрак ташлар арасында бик озак капшанды. Хәлдән таеп, таш өстенә утырган гына иде... кинәт: сөйләшәләр түгелме? Әһә, килделәр ахры! Килделәр!! 5 Иптәшләре аны казып чыгардылар. Тишекне берәү дә бикләмәгән, су бикләгән булып чыкты. Өйгә язган хатында ул бу вакыйга турында эчтән тынды. «Әлсгә исәнсау. Эшлим», дип язды. Өйдәгеләр хат алган саен сөенешәләр иде. Яз җиткәнне көтеп, шулай тыныч кына яшәгәндә, Галиулладан бик начар хат килеп төште: «Авырыйм. Ашаганым үтми», дип язган иде VJL Озакламыйча Галиулла үзе дә кайтып керде. Кайтып, бусаганы атлап керүгә, Фатыйма кычкырып җибәрде: — Галиулла, нишләдең син? Ул танымаслык булып ябыккан иде. — Нишләп бу хәтле беттең? — Авырып киттем, Фатыйма. Хатыны аның аркасындагы авыр капчыгын салдырды, өстен чишендерде һәм, җитәкләп барып, сәкегә утыртты: — Нәрсә булды соң сиңа? — Ашаганым сеңми. — Ашаганың сеңми? — дип Фатыйма, бик аптырап, иренең сары сакал баскан ябык яңакларына, зураеп калган күзләренә карап торды- — Эчең дә авыртамы? — Эчем дә авырта. Кипкән мәтрүшкә бик килешә торган иде андый чакта. Туктале^ мин тиз генә күршеләргә кереп, мәтрүшкә сорап чыгыйм, — дип, ул кабаланып өйдән, чыгып китте. Галиулла, шахтерлар кия торган җеп чабаталарны чишенеп, оек- ларын салып ташлады да, сәке өстенә сузылып ятты: кышкы озын юлда өшәнгән аяклары язылып, рәхәтләнеп китте. Менә ул яңадан үз
22 
 
өендә! Таң белән җир астына төшеп, көй буе күмер чаба ы • Шушы актыгы булсын. Моннан ары аяк та атлыйсы кеше Ү У • Бәхетең булмагач, күмер казып, таш чыгарып кына баеп бу м ’ Ата-бабасы җир сукалап гомер иткән, ул да калган гомерен җир р нап, буразна таптап уздырыр... Аңа күп кирәк түгел: тамагы туйса, сукага җигәрлек бер ат асрый алса, бер сыер... Шуннан артык тагын ни кирәк?.. г Яткан җирдән күзләре белән өй эчен тикшереп чыкты ул. Ьарысы да таныш, барысы да якын: шкафка кыстырып куйган агач кашыкларны кимереп йөрүче сары тараканнар да, ишек янындагы почмакта җәелеп утырган зур түгәрәк лакан да, лакан өстендәге бакыр комган да, кәҗә бәрәне чемченсен дип, стенага асып куелган бер тотам печән дә, өйнең яртысын алып тора торган зур ак мич тә, — барысы да... Ни әйтсәң дә, такталардан гына корыштырылган шахтерлар барагы түгел инде. Үз өең, үз рәхәтең, үз михнәтең... Суыкта кызарып, матураеп, Хәлим кайтып керде. Ул, аны-моны белештермичә, туп-туры атасына ташланды. — Әти, ике башлы карандаш алып кайттыңмы? Галиулла елмаерга тырышты. Малайны кочаклап алып, мыек кыллары белән аның битен, муенын кытыклады. — Авырып киттем әле, улым. — Әти, син миңа бернәрсә дә алып кайтмадыңмыни? — Алып кайттым. — Кайда? Күрсәт! — Сабыр ит! Әниең кайтсын, күрсәтер. — Хәзер үк күрсәт! — Туктале, әнә тышта җил ничек сызгыра... ишетәсеңме? — Ишетәм. Карандаш алып кайттыңмы? Тышта февраль җиле, сукыр кешедәй капшанып, стенага, тәрәзәләргә килеп сарыла, чолан ишеген дөбердәтә иде. — Әнә, ишетәсеңме? — диде Галиулла. — Ишетәм. Я, күрсәт инде! — Хәзер. Мине сагындыңмы соң? — Сагындым. Мин сине әле кичәгенәк төшемдә дә күрдем. — Ничек? — Оныттым инде. Әни дә күрде. Малайның түземсезлеге төсенә чыккан иде; аның тизрәк ике башлы карандашны күрәсе килә. Бәлки, атасының бүтән күчтәнәчләре дә бардыр әле. Ә анасы кайтмый да кайтмый. — Әти, капчыгыңны чишимме? — Тукта, улым! Менә эчемне* тотып тор әле, бик авырта. Галиулла, күлмәген күтәреп, эчен ачты. — Шушындамы, әти? — Юк, уңдарак. — Мондамы? — Бир әле кулыңны. төргге* УЛ ХәЛИМНең СуЫК баРмакларын үзенең авырткан җиренә — Менә шунда, улым... Минем дә шул төшем авырткан иде — Соң, төзәлдеме? — Әни кайнар мәтрушкә япкач ук төзәлде. — Алайса, минеке дә төзәлер? ТӨЗӘЛӘ, ӘТИ, МеНӘ күр дә TOD ТӨЧэтп %™ - урманнан җыелганы яхшы була ди Сиңа ла'vn^ ’ мәтрүшкәнең — Я, улым. ’ Ца да УРманныкыи ябарбыз, яме? Галиулла, кипкән иреннәрен ялап, елмаеп куйды
23 
 
— Әти, минем китапны карале син. Ул, сикереп торды да, сары тышлы бер китап күтәреп килде. — Укып күрсәтимме? һәм ул, китабын ачып, шома гына укый башлады. — Менә. Ә безнең хәлфә абый малайларны кыйный... Яңакларына чаба... — Ни өчен? — Кичә бер малайның колакларыннан күтәреп, Мәскәү күрсәтте Мәскәү нәрсә ул, әти? — Шәһәр. — Ә шәһәр нәрсә? Галиулла аңлатып бирде. — Әти ул минем дә яңакка сукты. — һе; кара син дуңгызны... — Бетле хәерче, муеныңны сындырырмын, ди. Ә минем бетем бер дә юк. Ә ул! — бетле, ди. — Кайгырма, улым. Хәзер, мин кайткач, тия алмас. — Ул, әти, гел шулай ди... Хәерче актыгы, чумар күз, кап корсак, дип ачулана. Әти, мин укырга бармыйм. Хәлимнең күзләреннән елтырап яшь чыкты. — Шаулама, улым. Сабакны ташларга ярамый. Ян тәрәзәнең бозы аркылы күләгә күренеп калды. Чолан ишегенең келәсе чыңгырдап ачылды. Өй ишегеннән башына кара шәл бөркәнгән, кулына ак төенчек тоткан, бит урталары алсуланган Фатыйма кайтып керде. Ул барган җирендә елаган булса кирәк, аның күзләре кызарган иде. Менә ул билле бишмәтен, шәлен салып ыргытты. Ак төенчеген чишеп, хуш исле кипкән мәтрүшкә чыгарды. — Хәзер кайнатабыз да... Син әле кайтып та өлгердеңмени, улым? — диде ул китабын кочып, әтисенә сарылып утырган Хәлимне әле генә күреп алган шикелле. — Бар, бераз чыбык-чабык алып кер. Казан астына ягып җибәрик. 
6 Кайнар сөт эчеп, катык, май ашап, бер ай чамасы ял иткәч, Галиулла шактый тернәкләнеп китте: эч авыртуы-басылды, тамагына да яхшы ук ашый башлады. Ләкин ул арада яңа кайгы өстәлде: үзләренең дә, терлекләренең дә ашарларына бетеп бара иде. Уйлана торгач, Галиулла: сыерны -сатарга кирәк, дигән фикергә килде. Атны сатарга ярамый. Атсыз крестьян — канатсыз кош... Сыерны хәзер сатсаң, көз көне яңасын алырга мөмкин. Ләкин менә Фатыймага ничек әйтергә? Ул моңа тештырнагы белән каршы торачак: ачуланачак, кычкырачак... Шулай да бер көнне Галиулла үзенең уйларын Фатыймага сөйләп бирде. Хатыны, бик гаҗәпләнеп, чәйле тарелкасын кире скатергә куйды да, «акылдан шаштыңмы әллә син?» дигәндәй, күзләрен тутырып карап торды. — Юк, уеңа да кертмә, — диде ул бераз аңына килгәч: аның зур кара күзләре ялтырап киттеләр. — Сыерны саттыраммы соң. Юк, юк...- Галиулла үз сүзен куәтләде: — Аны нәрсә белән туйдырмакчы буласың? Ул бит... Фатыйма, аңа сүзен дә әйтеп бетерергә ирек бирмичә, тагын элеп ал ды: — Табармын, синнән сорамам... Каралты башындагы саламны булса да ашатып чыгармын, язга хәтле түзәр. Тапкан сүз — сыерны сатам, имеш.. Сыердан бер аерылсаң... — һәм ул, әрләшү тоныннан үгетләү тонына күчте: — Ә соң сөтсез ничек торырбыз, синең үзеңә үк сөт кирәк ич? — Кәҗә алырбыз.
24 
 
— Кәҗә сыер түгел ул. Аның барлы-юклы бер чокыр сөте у. <, аны ни сиңа, ни миңа... Ә без—өчәү! Ү^ППГ -. Фатыйма, әлбәттә, хаклы: сатып җибәрү ансат булса да, т заманда яңадан сыер ала башласаң, әллә никадәр иген сатырг р- • Әллә сыерга тими торыргамы? Яңаны җыеп алганга кадәр ер^ көтәргә сорап торсаң ничек булыр? Алмалар уңып куйса, көз көне алма акчасы белән дә түләргә мөмкин бит. Әллә кешегә бурычка хәзер сыерны сатып, көз көне алма акчасына бүтән сыер алыр ам ->. Кеше алдына егылып, бурыч сорап йөргәнче, шулай итсәң яхшырак булмасмы? Бурычка батып, бөтен ризыгыңны алдан ашап куюдан да начар нәрсә юк.... Галиулла көн саен шулай баш вата иде. Ашарларына инде тәмам бетте. Терлекләрнең дә азыгы бетү алдында тора. Нишләргә соң инде? Галиулла ары бәрелде, бире сугылды. Ләкин бер җирдән бер рәтле нәрсә чыгара алмады. Ниһаять, ул тагын сыер турында сүз кузгатырга булды. Кич. Тышта — җил, буран, өйдә — җылы, рәхәт... Галиулла, сәкегә мендәр салып, сузылып яткан; . Фатыйма учак янында айкала; Хәлим мич башында, киптерергә салган ясмык .өстендә йоклап ята иде. Хатыны казаннан ашын состы: өй эче җылы пар белән тулып, казан янындагы Фатыйма бераз вакыт бөтенләй күренмичә торды. Ул арада Хәлим дә, уянып, мич башыннан төште. Аның күлмәк-штанына ияргән ясмыклар шыбыршыбыр идәнгә коелдылар. Күзләрен йодрыгы белән угалап, Хәлим сәкегә, атасы янына, менеп утырды. Галиулла, аның җылы аркасыннан кочаклап алды да, — Я, бүген кемнәр белән кыйнаштың? — дип сорады. Хәлим ябыграк булса да, эре сөякле, нык тәнле, каты куллы малай, иде. Башкаларга буйсынудан, бигрәк, үзе кеше өстеннән атаманлык итәргә ярата иде. Атасына малаеның шаянлыгы, атаманлык итәргә яратуы бик ошый, һәм улының 
характерындагы бу сыйфатны үстерергә Табынны җыеп, Хәлимне йокларга салгач, Фатыйма каба төбенә утырып, җеп эрләргә тотынды. Җилнең, кинәт тәрәзәгә бәрелеп стена буйлап сызгырып үтүе, орчыкның өзлексез быжылдавы өйдәге ’моңсулыкны арттыра, күңелне әллә нинди ямьсез уйлар белән тутыра иде Галиулла, куллары белән эчен җылытып, сызлануын хатынына белдермәскә тырышып, бик озак уйланып ятты. Өзлексез хезмәт.һәм мәшәкать эчендә гомере үтте дә китте. Ә бит әллә ниләр башкарыр кебек йөргән иде ул. Көчсез дә, булдыксыз да түгел кебек иде. Берничә ел рәттән сабан туенда батыр калып бер кочак чиккән сөлге күтәреп кайтучы егет бит ул. Фатыйма кара каш лы, кара күзле чибәр, чая кыз, юкка гына яратмады бит < ны Үзенен
тырыша иде ул. — Я, улым, сөйләп җибәр әле! Бүген кемнәр белән, түбәләштең? Хәлим бүген мәктәптә нишләүләрен, хәлфәнең ничә малайга Мәскәү күрсәтүен, ничәсеи типкәләп йөртүен һәм үзенең бүген берәү белән дә сугышмавын сөйләгәндә, Галиулла, күзләре белән генә елмаеп, тыңлап торды. Табын җәелде. Зур агач табакка сосылган ясмык чумары, пар чыгарып, табын уртасына килеп утырды. Сөйләшмичә генә ашадылар. Хәлим: «Әни, икмәк!» дип тавыш күтәреп караса да, анасы: «Юк диләр бит сиңа, каян алыйм?» дигәч, тынды. Галиулла, бераз шулпа ашады да: «Миңа җитте» дип, кашыгын кире куйды. Аннары, сызланып, сузылып ук ятты. Фатыйма, аның газаплануын күреп, — Тагын авыртамы?—;дип сорады. — Бер-ике чумар капкандай иткән идем, шул ярамады ахыры, — диде Галиулла. 
25 
 
Фатыймасы өчен егетләр белән азмы сугышты ул. Бер Гафият исемлесе, үзе генә Галиулланы җиңә алмагач, кешеләр дә яллап карады. Бер уйласаң бик кызык инде: каба төбендә орчык эрләп утыручы шушы Фатыйма өчен сугышып йөрде бит. Ул вакытта көчне кая куярга белмәгән шул. Хәзер ул көчнең яртысы гына булса да җитәр иде. Менә бераз рәтләнсен генә әле. Дөнья белән тагын бер якалашып карар ул. Сугыш бетеп, заманнар тынычланып китсә, Галиулла абзагыз да ^кешедән ким тормас... Хәзергә, сыерны сатып, бераз ашарга алырга кирәк. — Эчем басылды, — диде ул, Фатыймага таба борылып. Фатыйма, иренең сүзен ишетмәгәндәй, күзләрен бер ноктага төбәп, һаман орчыгын быжылдата иде. — Мин бүген Маликта булдым, сөйләштем... Фатыйма, орчыгын учлап, күзләрен Галиуллага күчерде. — Каныктың инде шул сыерга... — Фатыйма, — диде ул урыныннан калкынып, — исән булсак, сыерны тагын алып булыр. Менә алмалар уңса... Көзли ук... Малаең, табын янына утырган саен: «әни, икмәк!» дип тилмерә. Шуны ишетеп тору бик ансат дип беләсеңме әллә миңа? Аннары үзебез дә... Байтак дәшми торганнан соң Фатыйма кинәт: — Күпме бирә соң ул? — дип сорап куйды һәм шунда ук: — Нәрсәгә инде ул ач күзгә шул хәтле сыер? Аның бит инде болай да унлап бардыр! — дип куйды. — Синнән ризалык алмыйча торып, бәя турында сөйләшмәдем әле мин, — дигән булды Галиулла һәм, хатынның бәя турында соравын сатарга ризалык бирүе дип аңлап, мәсьәләне хәл кылынган санады һәм, иңбашларын җыергалап: «Өйнең җылысын җил алды ахыры, туңып торам» дип, мич башына, улы янына менеп китте. 
7 Малик бик арзан биргәнгә күрә, сыерны, базарга алып барып, ярыйсы гына бәягә сатып кайттылар. Сөтсез торып булмас дип, Галиулла шул ук базардан кәҗә сатып алды. Калган акчага ат өчен, кәҗә һәм сарыклар өчен печән, үзләре өчен солы белән уртак тарттырган биш пот арыш оны алдылар. Дөнья түгәрәкләнде. «Бакча эшенә чынлабрак тотынырга кирәк булыр, — дип уйлый башлады Галиулла,— көрт баскан ботаклармы апрель керүгә казып алып, алмагачларның төбендәге карны Хәлим белән әйбәтләп таптарбыз; чәчәк бөресе булмаган вак ботакларны кисәрбез; куян кимергән урыннарны дегет белән сылап, чүпрәк белән бәйләп куярбыз, гел генә күмер казып йөреп булмас, йорт эшенә җигелергә кирәк. Атның сбруйлары беткән, яңаны алырбыз, берничә баш умарта алсаң да зыян итмәс, үз балыбыз булыр ичмаса». Галиулла шулай дип хыяллана иде. Бер көнне-бакчадан кабаланып кайтып керде дә, Фатыймага ташланды: — Кәҗәне абзардан чыгарасы булма, бакчага китә. Хатын җеп эрләп утыра иде. Каба янындагы чүбекләрне, йомарлап, ачу белән почмакка тондырды да, — Үз кәҗәң, үзең кара,—диде: аның ачуы йөзенә бәреп чыкты. — Авыру булмасам, мин синнән терлек каратмас идем, — диде ул шелтәле итеп. — Бая атка башак болгатканда тагын эчем кузгалды..; — Бетәбез инде без синең белән... син гарип белән, — дип кычкырды Фатыйма. — Синең белән гомер черткән мин юләр. Берәү булса... — Нәрсә берәү булса? — диде Галиулла ачуын тыярга тырышып; аның саргылт, сөякчел йөзе кызарды, иреннәре дерелди башлады. — Нәрсә берәү булса? — дип кабатлады ул. Фатыйма, кара, чибәр күзләрен ялтыратып,
26 
 
— Китәр иде!—дип куйды. „аопгтр. яный күзлә- Галиулла арып, хәлсезләнеп, ян сәкегә барып с рендә ачу беткән, тик гаҗәпләнү генә калган иде. — Их, Фатыйма, Фатыйма... — дип куйды ул шелт£^е чыккан Алар, бераз бер-беренә карашып тордылар да, кин итыо- бу күңелсез вакыйгадан уңайсызланып, икесе ике җир ә р У- *• дылар. Галиулла, сызланып, сәкегә генә ятып торгай иде, үч иткән шик ле, абзарда кәҗә кычкыра башлады. Кәҗәнең өзлексез акырып ру борчылып, ул: — Ашыйсы килгәндер аның, бир шуңарга бераз, тыгылсын у зы! — диде. үзен тыеп калды: 
— Чыгып йөрисе килә ич аның. — Бар чыгар әле, кая китәр икән. Фатыйма, шәлен бөркәнде дә, ишекне .каты ябып, өйдән чыгып китте. Галиулла, тәрәзәдәге бозны сулышы белән эретеп, сыңар күз белән карап тора башлады: кәҗә, салам кисәкләре ябышкан сакалын селки-селки, ялкау гына атлап, урамга — болынчылардан коелып калган печән кыякларын чүпләргә чыгып китте. — Хайван түгелдер, шайтандыр бу, — дип, уфылдап, Галиулла тәрәзә яныннан китеп барды. Фатыйма, килеп керде дә, шәлен атып бәреп, — Кеше алырга тырыша, ә без булганны да сатабыз, — дип куйды,— Ачтан үлмәгән булыр идек әле. Менә хәзер кәҗә куып йөр инде. Бетәргә язган йорт булгач, шулай була инде ул. Капчык тотып, теләнергә чыгасы гына калды инде. Сары самовар, чәйнеген кырын салып, күңелле сызгырып, буш табында ялгыз гына утыра иде. Йөгереп Хәлим кайтып керде. Китапларын ян сәке өстенә атып, нәрсәдер такылдый башлаган иде, анасы: «Синең генә тавышың җитмәгән иде монда!», — дип кычкырды. Малай атасына барып сарылды. — Юлда кәҗәне очратмадыңмы, улым? — дип сорады Галиулла. у — Юк, әти... Ник? Галиулла, тиз генә киенеп, ишек алдына йөгереп чыкты. Ул бакчага килеп кергәндә, кәҗә, бер яшь кенә алмагачка алгы аяклары белән атланып, аның аскы ботакларын рәхәтләнеп каезлый иде. Ачуыннан Галиулланың хәле китте һәм ул, тездән карга бата-бата, мышлап, кәҗә өстенә йөгерде. Хайван, аны күрүгә алмагачны ташлап, читкә сикерде, ләкин яңа явып киткән тирән кардан чыга алмыйча, сикергән саен тирәнрәк бата барды. Сулуы кабып, мышкылдап беткән Галиулла, кәҗәнең мөгезеннән тотып алгач, усал итеп пышылдады: — Әһә, эләктеңме, иблис токымы... /Корсак тиңентен көрткә баткан кәҗә, хәлдән таепмы, әллә башын мутлыкка салыпмы, бөтенләй кар өстенә ятты һәм хәтта күзләоен дә йомды, аның да сулуы капкан һәм сулыш алган саен борын тишекләре киңәеп-киңәеп китәләр иде. Кәҗәне өстерәп чыгарырга Галиулланың көче җитмәде. Ярдәмгә Хәлим килеп өлгермәгән булса, хайванны бакчада калдырып кайтырга туры киләчәк иде. Бакча капкасында улының башы күренүгә, Галиулла: — Улым! Көрәк алып кил! - дип кычкырды. Хәлим кире борылып чапты. Бераздан ул инде, агач көрәк өстерәп, атасы янына килеп тә
— Ашаткан инде, эче поша аның... — Алмагачны сагынды микәнни? — Сыер сатып, үз башыңа бәла алдың, — дип, Фатыйма, самоварын үрләтә алмавына ачуы чыгып, тагын тавышын күтәрә башлаган иде дә, 
27 
 
Хәлимнең очынып килүен күргән кәҗә, бик каты талпынып, Галиулланың кулыннан мөгезләрен тартып алды. Ләкин шуннан артыкка көче җитмәде: язмышына буйсынып, тагын кар өстенә ятты. — Тотып тор шул ристанны!—дип, Галиулла Хәлимнән көрәкне алды, озак азапланып, карга тирән чокыр казыды һәм, аптырап карап торучы Хәлимгә борылып, — Өстерә шайтан орлыгын!—диде. Хәлим, атасының нишләргә уйлавын аңламыйча, кәҗәнең мөгезеннән тарта башлады. Бераздан алар бичара хайванны чокырга өстерәп төшерделәр һәм, башын гына калдырып, кар белән күмеп куйдылар. Шуннан соң, зур җиңүгә ирешкән кешеләрдәй, өйгә кайтып киттеләр. Ишектән, килеп керүгә Хәлим кычкырып җибәрде: — Күмдек, әни! — Кемне? — Кәҗәне. Фатыйма башта аңламыйча торды. Аңлап алгач, куллары белән ботларына сугып, — Әй, тиле, тиле!.. Бар, бияне дә чыгарып күм, — диде. Галиулла, туңган бармакларын суынган самовар өстендә җылыта- жылыта, үз алдына мыгырданды: — Күмәрмен... үземнеке — урламаган! һәм менә ул, бераз бөкерәеп, табын янына килеп утырды: — Чәй яса! — Хатының белән малаеңны гына күмәсең калды инде. — Мин сезне күмгәнче, сез мине күмәрсез әле: миңа күп калмаган инде. Чәй чәй булмады. Иңде тынычландылар дигәндә генә, Фатыйма Хәлимгә кычкырды: — Уйнама шул кәҗә бәрәне белән! Хәлим йөгереп сәке өстенә менде. Кәҗә бәтие, үрле-кырлы сикереп, сәкегә хәтле аның артыннан, куып килде. Алгы аякларын йөзлеккә куеп, озын керфекләре астыннан Хәлимгә карап тора башлады: Галиулла, кәҗә бәрәненең көрпәгә буялган авызына, шаян күзләренә карап, — Әнә, ул сине әнкәңнән яратарак төшә, — диде. Фатыйма, сәке өстенә ачулы караш ташлап, чиләк-көянтәсен алды да, суга чыгып китте. — Булмады, улым,—диде Галиулла Хәлимнең аркасыннан кочып. — Бәхетең юк икән... Хәтфә кәләпүшләр очтылар... һәм ул, малаеның җилкәләрен, беләкләрен тотып карап, — Көчле булып үс, — диде. — Дөньяда көчле кешегә дә авыр әле. Менә мин көчле идем дә... барыбер.... Бераз тын торгач, икенче тавыш белән өстәп куйды: — Әйдә, улым, кәҗәне чыгарыйк. Туңгандыр. 
8 Кәҗәне киртәгә ябып, Галиулла урамга чыгып китте. Кич белән, караңгы төшеп, тәрәзәләрдә сары утлар ялтырый башлагач, тын гына кайтып керде. Өстен чишенеп элде. Озак кына вакыт идән уртасында басып торды. Терлекләргә су эчереп, ашарга биреп йөргән Фатыйма өйгә керде. Бишмәтенә ияргән башак, салам кисәкләрен чүпләп атты һәм, иренең күңелсез утыруын күреп, “ Ни булды тагын сиңа? — дип сорады. I ал и ул ла дәшмәде. ‘ Нәрсә багана кебек басып торасың? Әнә урының — сәке өстендә... Кешеләрне әйтәм: бер дә оятлары юк, — дип куйды Галиулла. Нәрсә булды тагын?
28 
 
— Маликны күрдем әле... — Соң? — Үзенчә яхшылык нтмәкчс була... птПпИып чаба алмассың. — Яхшылыгы - яхшы ат түгелдер әле, атланып Нәрсә ди? «„,.„^.,„.1 атарга уйласаң, әллә — Еллар авыраеп тора; алмагач бак шңпы -- 1 кемгә ярты бәясенә биреп куйма, үзем алЬ1Р“ь''[’ ^Hen китте. — Әй, — Бакчаны?! —Фатыйманың күзләре түгәрәкләнеп » каһәр сугасы нәрсә! йөзенә төкерәләр аны, төкермәде ■ сои? булсам, күзләрен тырнап чыгарган булыр идем. Нәрс „ • . — Ничек оят түгел сиңа, Малик,—дидем. — Әй, җебегән! Козгын син! диләр аны. Үләксә ~ бугай та бетте соң кешеләрдә!.. Бөтен дөнья малын үзенә җ Р ' * Каян гына килми инде аңарга: бер энесе, солдат хезмәтеннән ка ып калып, тире-яры белән сату итә, акчаны ташып кына тора, * 1 р. Икенчесе — әфисәр... Сугышта үлгән кешеләрнең кесәләрен кармалап, мал җыеп, шуны монда җибәреп ята, дип сөйлиләр дөрес улса... Дөрестер, дөрес булмыйча... Маликныкылардан булыр. Бу сугыш дигәннәре берәүләрне баетты, берәүләрне штансыз калдырды. Әнә >1куо абзый энесенең дә үле хәбәре килгән, бүген инеш башында сөйләп тордылар... — Ә? Үле хәбәре? Якуб дусның энесе үлгәнмени? Барып кайтырга кирәк, — дип, Галиулла урыныннан торды. Ул чөйдәге тунын алып азапланганда, Фатыйма: «Бүгенгә йөрмә инде, буран да чыгып тора», дигәч, тунын яңадан элеп куйды. — Хәлим кайда соң? — дип сорады ул. — Шырпыга җибәргән идем. Батты. — Әй, тышта буран котыра!—дип, Хәлим дә кайтып керде: аның башы, җилкәләре ап-ак кар иде. КызарЫп беткән бармаклары белән. кесәсеннән ике кап шырпы чыгарып, анасына сузды. — Тагын берсе кайда? Мин сиңа өч тартмалык бирдем ич, — диде Фатыйма. — Малик абзый хатыны әйтә, шырпы кыйбатланды, тиздән бөтенләй булмый, алып калыгыз, ди. — Ялганлама! — диде Фатыйма кисәк кабынып. — Әле кичә генә Бер Ярым Миңнулла хатыны шул бәягә алып кайткан иде. Яле кесәң!— дип, Фатыйма малайның кесәләрен актара башлады:-—Ни пычагыма бу тимертомырны.тутырып йөрисең кесә тишеп?—дип, бер уч атылган гильзаларны идәнгә тондырды. — Янды дөньясы, утсыз янды. Шырпы да булмагач, инде нишләрбез? — Без, ичмаса, япон сугышыннан бик тиз әйләнеп кайткан идек, ■— диде Галиулла мич башыннан. — Моның бөтенләй очы-кырые күренми... Әле тагын алачаклар1, имеш, дигән хәбәр йөри. Әйдә, эшкә яраклыларны үтереп бетерсеннәр инде, — диде Фатыйма,—Җыен гарип, җыен солдатка өелеп калырбыз әле шунда... — Болай булса, безнең елларга да тиздән чират җитәр. Миңа да күренеп кайтырга туры килмәгәе... 
29 
 
— Әң, сөйләмәсәнә юкны! Катырак җил чыкса, сөйләнгән, буласың тагын син дә...—дип Фатыйма1 ташлады да, бәрәңгеләрен юарга тотынды.
аварга торасың, пычагын сәкегә — Аларга барыбер ‘түгелмени исәптә'торгач, кешеме —кеше Аягы бар, кулы бар — менә сиңа солдат! — Солдат димәктәи, бер көн бер солдат үтеп барышлый Гапсатгар абзыйларда кунып чыккан,-диде Фатыйма, учак янында кайнашып - солдатлар да сугыштай бик туйдылар инде, дип әйтә ди СУГЫШ басы- лып торган арада безнекеләр, теге, нәрсә дисез әле ’шунда акүп дисезме, әветриләрнең акупларына барып, әветринекеләр ’безнең 
30 
 
солдатлар янына килеп, тәмәке тартып, аракы эчеп, ядарлар җырлап утыралар, ди. Юктыр ла, булмаганны лыгырдагандыр ул, — дип, Фатыйма солдатның сүзләрен шик астына алды. — Әфисәр күрмәгәндә булса да булыр, — диде Галиулла. — Бер көн хәлфә гәҗиттән укып утырды: безнең солдатлар аулак җирләрдә әфи- сәрләрне атып үтерәләр, имеш, — гәҗиттә шулай дип язганнар. Гәҗит хәтле гәҗиткә язгач, ялган түгелдер инде... — Белмәссең гәҗитен дә,—диде Фатыйма, табак-савытларны шалтыратып, — җомга көн муллага садака илтә баргач, шунда остабикә сөйләп утырган булды: безнекеләр мимечне чебен урынына кыралар, ди, мимечләр мир сораганнар икән дә безнекеләр ризалык бирмәгәннәр: бер мимеч солдатын калдырмыйча кырып бетергәнгә хәтле тынышу юк, дип әйткәннәр, ди. Ул да гәҗиттән укый бит инде... — Синең остабикәң сөйләр ул, — дип куйды Галиулла, — үзенең малайлары ут эчендә булмагач, аңа ник шунда бөтен дөньяң кырылып бетми... Ярлының ике, өч малае сугышта, ә байның барысы да өйдә ята.,. Халык байларга бик теш кайрый хәзер. Әнә Спас өязендә алпут малын талый башлаганнар. — Дөрес булса, мин мондый нәрсә ишеттем әле, — диде Фатыйма, — Богородскидагы солдаткалар, бергә җыелганнар да: — Я икмәк билегез, я ирләребезне кайтарыгыз, — дип, дау күтәреп, волостной конторага барганнар, ди. — Соң, шуннан? — Белмим, ни белән беткәндер.... — Халык ярсый, — дип куйды Галиулла. Аштан соң да һаман шул сугыш турында, авыл арасында йөргән төрле имешмимешләр турында сөйләштеләр. Имеш, патша хатыны мимечләр яклы икән, безнең серләрне аларга җиткереп тора икән; имеш, безнең министрлар мимечкә сатылганнар: солдатларны мылтыксыз-ниоез утка кертеп кырдыралар; имеш, заводларда эшләүче халык моны белеп алган да, кызыл әләмнәр белән шәһәр урамнарына чыгып, бетсен сугыш, туктатылсын халыкны кырдыру, дип кычкырганнар, ди; арада бик отчаянныйлары бар икән. Алары: «Патша төшерелсен, министрлар куылсын, безгә андый патша да, андый министрлар да кирәкми», дип әйткәннәр, ди. Ерак шәһәрләрдән килгән хәбәрләр авылда аңлашылып бетми иде. Ниһаять, «крәчин» әрәм итеп утырганчы ятып 'йокларга булдылар. Ишекләрне бикләп, утны сүндереп, Хәлим белән Галиулла мич башына менеп яткач, Хәлимнең: «Әти, патшалар ник сугыша?», дип соравы, атасының: «Безнең патша мимеч патшасына сәлам бирмәгән, шуннан түбәләшеп киткәннәр», дип аңлатуы; Хәлимнең, ышанырга теләмичә: «Мал бүлешә аямаганнармы?» дип соравы, Галиулланың: «Әйе, улым, Гапсаттар абзаңңар кебек, бер сыерны бүлә алмыйча сугышалар», диюе Фатыймага ишетелеп торды. Аның елыйсы килә иде. Көн буе бер минут тынычлык юк аңа. Гомердә булмаган, бүген иренә каршы акырынды-җикер-енде. Байлык яраштыра, ярлылык талаштыра, дип юкка гына әйтмәгәннәр, күрәсең. Барысы да шул җитешмәү аркасында.,. Галиулла да эшләмәде түгел, аны да гаепләп булмый. Хәзер авырып киткән икән, авыру бит ул казык башыннан йөрми, кеше башыннан йөри:' үзеңнең дә бүген булмаса иртәгә егылып ятуың бар... Галиулланы кызганудан, хатынның күңеле тулып ташый башлады. Мыштым гына елады ул. — Сиңа әйтәм,— диде ул мич башындагы Галиуллага, — малай йоклагач, бирегә төшеп ят әле. Әйтәсе сүзем бар сиңа...
31 
 
Кояшлы көннәрдә өй түбәләреннән, каралты башларыннан кын тамчылар тама башлады. Кыш буе тУНыпЦ®Ре ботакларында, чыпчыкларга җан керде: өер-өер җыелышып, шәрә а> килепгә тиреслекләрдә, кояш төшә торган өй кәрнизләрендә РУ ‘ тотындылар. Сыерлар, урамнарга чыгып, аркаларын к 4 * У Шундый җылы, якты көннәрнең берсендә Хәлим мәктәптән гедән иртәрәк кайтып керде. Аның күңелендә ниндидер сөеп Р ‘ йөзенә үк чыккан иде. Менә ул, чабатасын да кагарга онытып, керде дә, бусагадан ук кычкырып җибәрде: 
— Әни! алдына ук килеп керде. — Әкрен! Тыкшынма ул хәтле! Яле, чүпрәге бик әйбәт икән..; — Мәктәптә бирделәр. Патшаны төшергәннәр! Матурмы? — Нәрсә! Ни лыгырдыйсың син? Кем әйтте? * — Төшергәннәр инде. Хәлфә абый әйтте. Тасмасы матурмы, әни? — Чәч үргеченә әйбәт. Әллә миңа бирәсеңме? — дип, Фатыйма тасмага сузыла башлаган иде, Хәлим: — Айяй — дип артка чигенде.—Җуймаска әйттеләр. Синең бар ич, әнә... — Я, алайса, сарылма миңа! Сал бишмәтеңне! — Әни, уйнарга чыгыйм әле. — Бар, озак йөрмә. • Хәлим атылып чыгып китте. Чабатасыннан эреп аккан кар суы идәнгә җыелып калды. Фатыйма, чәч толымнарын төенләде дә: «Кырык эшем кырылып ятканда, бусы кайтып, эш ясап китте тагын» дип, сукранып, идәнне сөртеп алды. Бүген урамда аеруча җылы; иренеп кенә кар төшә; күпер башында бер көтү малайлар кар бәрешеп уйныйлар — кызарышып, мышнашып беткәннәр; күкрәкләрендә кызыл тасмалар җилферди. Колакчын бүрекле бер малай, «окоп» эченнән «бомба» ыргытып ята; бүтәннәр «ура» кычкырып, аның өстенә йөгерәләр. Хәлим дә, берничә «бомба» йомарлап, малайлар өстенә ташланды. Тегеләр, Хәлимне күреп алдылар да, «рәхимсез ут ачтылар». Әһә, сез алаймыни әле! Хәлимнең «бомбалары» «окоплар» өстенә ява башлады. «Урра!». Аның күзләре киңәйгән, битләре кызарган, күкрәгендәге кызыл тасмасы җилфер-җилфер итеп бара иде. «Окопларга» җитәм дигәндә генә, төзәп җибәрелгән бер «бомба» Хәлимнең нәкъ битенә килеп тиде. Мондый чакта бит авыртамыни! «Алга!» Ул һаман йөгерде. «Окоптагы- лар» атылышып чыктылар да, «урра» кычкырып, Хәлимгә каршы ташландылар. Ул да түгел, Хәлимне «плен» төшереп, «атарга» алып киттеләр. Түбән очтан ярдәм килеп җитмәсә, аны, мөгаен, «атып үтергән» булырлар иде. Вакытында ярдәм килеп, «дошманның» үзен чолгап алгач кына, Хәлимне җибәрделәр.
— Нәрсә булды? Нигә шул кадәр кычкырасың? — Әни, безнең авылга әллә нинди (кешеләр килделәр... Нар ат белән... Ямщигының чыбыркысын күрсәң... Моннан алып, урамга хәтле бар. Икмәктер менә! Кар өстеннән боргаланып-боргаланып бара! Елан кебек. Әни, кара әле, минем нәрсәм бар... Ул күкрәгенең сул ягына кадаган кызыл тасмага күрсәтте. — Менә, бөтен малайларга бирделәр. Анасы чәчен тарап утыра иде. Алга таба тарап төшергән кара, шома чәчен маңгай турысыннан ачып җибәрде. — Я әле нәрсә ул? Нинди чүпрәк алып кайттың? — Менә, тотып кара, — дип, Хәлим, күкрәген киереп, анасының 
32 
 
Кайсыдыр, яңа килүчеләрдән, берәү: — Әйдәгез, патша төшереп уйныйбыз, — дип кычкырды. Аның тәкъдимен шунда ук күтәреп алдылар: — Әйдәгез! — Ә кем патша була? Берәүнең дә патша буласы килми, чөнки беләләр: патшаны «төшереп», карда әүмәкләп, теңкәсенә тиеп бетерәчәкләр. Шулай патшасыз торганда, югары очтан бер кара малай килеп җитте. Аңа патша булырга тәкъдим иттеләр. Бик каты «төшермәскә» вәгъдә иткәч, ул патша булырга ризалык бирде. Аны кардан өеп ясаган бер биеклеккә утырттылар. Малай, күзләрен уйнатып, кашларын җыерып, җикерен- гәләп утыра башлады. — Әй, сез, чучка борыннар! (Ул бу сүзләрне хәлфәсеннән ишеткән иде) Чучка танаулар! Син! Чумар күз! Муеныңны сындырып кесәңә тыгармын! Ләкин аңа озак җикеренергә ирек бирмәделәр. Башлап Хәлим патша өстенә бер «бомба» җибәрде. Аның артыннан — башкалар. — Әй, сез, штансыз хәерчеләр! (Малайның уйлавынча, патша гел ачуланып торырга тиеш иде). «Бомбалар» һаман ява бирде. — Чучка танаулар! Себереп Себер җибәрермен — нишләвегез бу? Малайлар тәмам кызыштылар: патшаның башына, күкрәгенә, аркасына шап-шап «бомбалар» ява башлады. «Патша» һаман ертылырлык булып кычкыра. Себер белән куркыта, төрмә белән яный иде. Ул да түгел, «авыр снарядлар» ук оча башлады. Кемдер «патшаның» маңгаена бозланган кар белән утыртты. «Патша», тәмам ярсып, тәхетеннән очып төште. Бу юлы инде чынлап ук ачуланып, кул астына эләккән бер-ике кечерәк малайны бәреп екты да, тәхетеннән баш тартырга да өлгермичә, күпер астына кереп посты. Караңгы төшкәнче күпер башы шау-гөр килеп торды. Тагын кемнәрнеңдер яңаклары күгәрде, тез башлары бәрелде, бүрекләре очып төште, ләкин аның каравы барысының да битләре кып-кызыл иде. Караңгы төшеп, кар эченә поскан өйләрнең тәрәзәләрендә утлар җемелди башлагач кына, бик теләр-теләмәс кенә таралыштылар. Хәлим кайтып кергәндә, атасы өйдә юк иде. Бераздан тышкы ишекнең ачылыпябылуы, чолан идәненең шыгырдап китүе ишетелде. Үзе белән суык ияртеп, Галиулла килеп керде. — Яңагыңа ни булды? — дип сорады ул, тунын салып, туңган кулларын угалап, Хәлим янына килеп утыргач, — Буиба белән бәрделәр? — Бомба белән? — Әйе. Без бүген патша төшереш уйнадык. Бер малайның борынына кундырдылар әле, кан китте... — Юләр... Күзеңне чыгарсалар... — Һәм ул, хатынына борылып. " — Чәең тиз буламы? — Туңдым, — диде. Фатыйма, алъяпкычына кулын сөртә-сөртә, ире янына килде. — Бу имеш-мимешләре дөрескә чыкты ахыры? — диде ул, йөзлеккә утырып. — Дөрес, күрәсең... Бүген парат җигеп, клукуллар тагып, волостьтан килеп киттеләр, алар да шуны ук әйтәләр: бер атна инде патшасыз торабыз, диләр. — Әй, дөнья, — диде Фатыйма. — Патшаны төшергәч тә бу сугыш дигәннәре туктап, заманнар яхшырмас микәнни? — Кем белә инде аны... Халыкны һаман җыялар бит әле. Патша урынына патша табылмас дисеңмени? Я, чәең булдымы?
33 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
„п ГЯДӘР көйрәдең? - дип, 'Фатыйма — Тукта әле, нәрсә ашап ул кадәр i гөжләп утырган самовары янына китте. 10 г- fOIZ „1ЛГТЛР Кунак — Галиулланың Бүген кич белән Фатыймаларга кунак; ■ - - _ - энесенең үле замандашы һәм дусты — Якуб дигән алып> Казаннан хәбәрен ишеткәч, эшли торган заводынпа ‘....%’S керде ДО. Шу№ ук ТҮ' - Рк»-е?у“гыиа торасызмы? Галиулла, исәнме? гынамы! — дип, өй эчен күңелле калын тавыш белән УЧ’ Р икесенә кул биреп, күрешеп чыкты. • — Мактап йөрисең икән. Әйдә, табын янына. диде J У Фатыйма, йөгереп барып, Якуб утырасы җиргә мендәр китереп салды. Якуб, мендәрне бер читкә алып, сәкегә утырды. Галиулла оелән оер яшьтәрәк булсалар да, калын җилкәле, йомыры гәүдәле, кара сакаллы Якуб Галиулладан шактый яшь күренә иде. — Авырыйсың дип ишеттем, ни булды? — дип сорады ул. Галиулла сөйләп бирде. Фатыйма куиак-мазар килгәндә генә куела юрган шикәрен чыгарды. Галиулла, дустының кайгысын уртаклашырга теләп, — Шулай итеп, энеңнең... хәбәре дөрес булып чыктымыни инде? — дип сорады. — Дөрес, Галиулла. Кара печатьле хат килгән, — диде Якуб. Бер минутка өчесе дә тынып калдылар. Галиулла, нәрсә әйтергә белмичә, тез башын уарга тотынды. Фатыйма бер үзенең ябык, сары иренә, бер шәһәрчә киенгән таза, матур Якубка караштыргалап алды. Бераздан, сүз икенчегә күчкәч, җанны изеп торган күңелсезлек беткән кебек булды. Ә инде карга буялып, кызарып Хәлим дә кайтып кергәч, барысының да йөзләре ачылып китте. — Кайда йөрдең? Шул хәтле карда ауиамасац... Чишен!—дип, Фатыйма улының билендәге киндерәсен чишеп ташлады. — Чана шудык, әни! Тегермән тавы башыннан. Менә аннан төшә икән! — Малайлар егылышып-егылышып калалар, дә егылмадым: — Егылмаганга күрә өстең гел кар гына. — Мине төртеп ектылар, мин үзем егылмадым, — диде мәтен, бүреген мич башына атып. — Ярар, сөрт борыныңны —кунак кызың карап тора. Суыкта озак йөргәнгә аның бит урталары кып-кызыл лаклары ут кебек яналар иде. ә мин Хәлим, шәп бер биш- булган, ко- Улым, күреш Якуб абзаң белән, — дип, анасы тартынып торган Хәлимне, аркасыннан этеп, Якуб алдына китерде. — Кара нинди-зур булган, —диде Якуб малайның матур ТУГӘОӘК йөзенә, әнисенеке төсле, кара күзләренә карап, — мин киткәндә әле бишектә генә иде. — Син Казанга киткән елны туган иде шул. — Карале, минем заводта эшли башлаганыма ШУЛ каләп Г™РП үткәнме?дип, Якуб чын күңелдән гаҗәпләнеп куйды -ә‘бит к чә — Гомер үтә, Якуб дус, — диде Галиулла. Аннары чәй ч„еп‘ утырган улына борылып:-Ник ул чаклы озак йөрдең? - дип сорады — Әле тиз генә кайтмый идек, куркып кына кайттык Р -у- Нәрсәдән? Кәҗә тыкрыгыннан унлап кеше килеп чыкт.г ләр күтәргәннәр, кырга таба киттеләр... СәнәкләР? көрәк- 
34 
 
— Төнлә тау башында кемнәр йөри икән ул? — диде Галиулла. — Кояштыр менә, безнең авылдан чыктылар. Берсе кычкырды: «Тот шуларны!», ди. Без йөгердек. * — Бүген Малик арыш суктырды бугай. Аңа килгән күрше авыл кешеләре булгандыр, — дип куйды Фатыйма. — Шулайдыр... Якуб та сүзгә катышты: — Хәзер балта, сәнәк күтәреп йөрүчеләр күбәерләр инде алар. — Без иртәгә тагын шунда барабыз, — дип, Хәлим яңадан такылдарга тотынган иде дә, әнкәсе аны бүлдерде:. — йөр карга буялып. Әнә чәең суынып бара, эч тә сыпырт мич башына! Шикәр дә булгач, Хәлим күп итеп эчте. «Җитәр сиңа, төнгә каршы шул хәтле эчмиләр аны!» дигәч тә, яңадан шикәр сорап ал-ып, тагын бер чынаяк эчте. Аннары Якуб, Галиуллага күз кысып, . — Улыңның йокысы килгән ахыры? — дигән булды. Хәлим тамчы да йокысы килмәвен, төн буе йокламыйча утыра алачагын сөйләп, карышып караса да, атасы: — Бар, улым, мич башы суынып китмәсен, менеп йокла тизрәк, — дигәч, малай теләр-теләмәс кенә менеп китте. Фатыйма да, ирләрнең сүзенә комачауламас өчен, почмакка кереп, кабасын алды. Якуб үзенең дустына якынрак килеп утырды. — Я, ничек көн кичерәсең? — Үтә шунда, — диде Галиулла. — Яшь чакта бөтен дөньяны кочарлык булып йөргән идек, бернәрсә дә чыкмады. — Авылда нинди яңалыклар бар? — Нинди яңалыклар булсын... Крестьянның билгеле, инде аның: фәлән итәсе иде дә төгән итәсе иде, дип сөйләнеп, тик йөрибез шунда. Кулдан рәтле эш килми... Әле менә теге, алпут талап алган ышна җирен кире кайтарып булмасмы, дип сөйләнә башлаганга да ике ел үтеп китте инде. — Ул эш судта түгелме соң? — дип сорады Якуб. — Биреп караган идек тә халыкның акчасы гына әрәмгә китте. Карга карганың күзен чукымый инде ул, билгеле. — Хәзер заманалар үзгәрде бит, яңадан бирергә кирәк. — Ансы, Якуб дус, заманаларның үзгәрүе бик күренми әле. һаман шул: көчленеке замана. Якуб, сүз арасында, Галиулланың сары сакал баскан ябык йөзенә карап: «Беткән бу, беткән», дип уйлый иде. — Шахтер Степан Степанович исеңдәме? — Исемдә. — Шулай бер тапкыр Степан Степанович миңа әйтә: «Якубка, килер бер заман, байларның ашаганын кире костырырбыз әле», ди. Шул заман килеп җитте бит. Әле кичә берәү сөйләп торды: «Патшалары мәтәлеп төште инде, хәзер байларын тимер сәнәккә күтәрергә вакыт», ди. — Кем ул? — диде Галиулла. — Син белмисең аны... Ул мондагы кеше түгел. Мич башыннан Хәлимнең: «Әни, тышка чыгасым килә», дигән тавышы ишетелде. Фатыйма, Хәлимне ияртеп, ишек алдына чыгып китте. Ул да түгел, Хәлим атылып килеп керде дә, Әти, күрше авыл яна! дип кычкырып җибәрде. Аның артыннан кергән Фатыйма да: — Бик каты яна, төрткәннәр ахыры, — диде. Якуб, бүреген генә киеп, янгын карарга чыгып китте. з. шс. ә.- X 1
35 " 
 
п тп it/- w я.ля .. —~ дип, I алиул- — Хәзер янгыннар күбәер инде алар, халык Ү * ла да чөйдәге тунына сузылган иде, хатыны: — йөрмә тирләгән көе, — дип, ирен чыгармад Бераздан Якуб та керде. . ___ VJK — Мөгаен, төрткәннәрдер, көчәйгәннән көчәя, - ’ ф — Бер атна эчендә безнең тирәдә генә өченче ’ п ТОоган тыйма һәм тагын нәрсәдер әйтмәкче иде дә, сәкедә , => 1 Хәлимне күргәч, әйтмәде. гошттт — Халык ачулы, үч алышалар,—дип кабатлады 1' Хәлимне мич башына менгезеп җибәргәч, Якуб, серле i , — Әллә ниләр булыр әле, — дип куйды. — Янарга тиешнеке янар, — диде Галиулла. Синең бел i дүрт багана каккан да күк белән япкан — янарлык җире юк. Алар шулай бик озак сөйләнеп утырдылар. Якуб завод хәлләре турында сөйләде. Анда да тормышның ансат түгеллеген, атлаган саен штраф салып, получка акчасын басып алып калуларын, берни булса сугышка җибәрү белән куркытуларын сөйләп утырды. — Алайса тормыш кайда да бер икән, Якуб дус? — Кайда да бер. Тик завод тирәсендә халык оешканрак. Бик ку- рыкмыйлар. Сугышыннан да курыкмый, бүтәненнән дә... үз булдыра. — Хәзер менә син дә кайттың, мин дә тазарып киләм ле, — диде Галиулла, битендәге барльыоклы итләрен чеметеп карап,— яшь чакларны искә төшереп, әллә тагын бер тапкыр авылны гөр китереп алабызмы? Алпут талап алган ышна җирен яңадан мужикларга алып бирмикме дим?.. Байтак дәшми торганнан соң, Якуб кинәт: — Әйе, ул турыда уйлап карарга ярый, — дип куйды. — Синеңчә, ничек башлап җибәрергә мөмкин? — Үзең әйтәсең бит әле: хәзер заман үзгәрде дип... Өр яңадан судка биреп карасак ничек булыр? — Судка бирергәме, әллә болай гына алыргамы? — Ничек инде болай гына? — Барырга да чәчәргә? — Чәчтермәсләр бит, Якуб., — Чәчтермәсәләр көчләп чәчәргә....! — Юк, Якуб,— диде Галиулла елмаеп, — син шәһәрчәрәк уйлыйсың. Авылда алай бик ансат кына булмый: таш капчык моннан җиде генә чакрымда... утырып караганың юкмы? — Бер туры килде. — Туры килде алайса? — Әйе. Политика өчен. Казанда..: — Менә шул-шул. — Ләкин бит бүредән курыккан урманга йөрмәс, дигәннәр.... Туп-туры бүренең авызына барып керү дә егетлек түгел инде Сөйләшәсөйләшә байтак вакыт үтте. Якуб китәргә җыена башлады Тагын килергә вәгъдә итеп, саубуллашып, салкын урамга килеп чыккач, Якуб тагын: «Беткән бу, беткән, —дип куйды, — ә бит аоыс- ламь^й» еГеТ ИДб‘ ДӨНЬЯ ДИГӘНең НИНДИ генә кешеләрне бөгәрләп таш- һавага йолдызлар сибелгән. Итек астында каты кар шыгыр-шыгыо итә. Күрше авылдагы янгын сүнгән. Р шыгыр — Беткән, — дип кабатлады Якуб. Менә ул, шыгыр-шыгыр атлап, югары очка таба ИАПОП , ләрнец кара тәрәзәләре аның артыннан карап каллылап ӨЙ’ узды. Сиртмәле коега җитеп, сулга борылды; авыл " урт^ында^ызТр дигәнен шикел- 
36 
 
күлнең өстенә су чыккан булган ахыры, — ерактан ук кап-кара булып күренеп тора. Шушы күлдә алар күгәргәнче коеналар иде бит. Мәчет янындагы каеннар нинди зур булып үскәннәр! Менә мәдрәсә. Шушында укып йөрде бит ул. Үткәнне искә төшерү нигә шулай татлы була икән? Бер тапкыр Малик садакага скрипкәле бер тиен алып килгән иде. Хәлфә, бай кеше малае дип тормады, бик каты ачуланып, бер тиенне Маликның битенә ыргытты. Маликның үзен мәдрәсәдән типкәләп чыгарды. «Бар, хәзер үк әдәм рәтле акча апкил, юкса мин сине, мунчада яралган нәрсәне!..» дип кычкырды. Хәзер шул Малик авыл өстеннән атаманлык итеп ята, имеш. Ул заманнан бирле ни гомер үткән! Казанга китеп, заводта эшли башлавына да сигез елдан артык бит инде. Чуен идәнле караңгы цехта, Бамаг мичләре янында водород чыгара башлавына гына да алты ел тулды. Элекке Якуб түгел инде ул хәзер. Аның башыннан байтак нәрсәләр кичте. Якублар цехындагы мастер яман усал кеше иде. Аның янына кергән чакта, елан янына кергән кебек, дер калтырап керәләр иде. Бер тапкыр Якублар шул мастерны, тачкага салып, заводның тиреслек башына илтеп ыргыттылар. Шуның өчен Якуб чак кына төрмәгә эләкмәде. Социалдемократлар оешмасы якламаса, әлбәттә, эләккән булыр иде. Шушы вакыйгадан соң Якубка рус эшчеләре дә, татар эшчеләре дә хөрмәт белән карый башладылар. Бигрәк тә Столяров дигән бер карт слесарь Якубны яратып җибәрде. Өенә алып барып, семьясы белән таныштырды. Килгәләп йөрергә кушты; газеталар укырга өйрәтте; русча китаплар бирде. Кайвакыт, Якубның кулына берәр китапны тоттырганда: — Бусын кешегә бик күрсәтмә, — ди торган иде. Ләкин Якуб төрмәдән котыла алмады. Эшчеләр барагында кычкырып газета укыганда үзеннән сүз кушып укыган өчен утырттылар. Төрмәдән чыккач, берничә ай буенча эшсез йөрергә туры килде. Шул чакта Столяров Кузьма Николаевич белән аның хатыны Мария Степановна Якубка бик булыштылар. Аларның ул яхшылыгын Якубның гомерендә дә онытасы юк. Авылдай бизгән иде. инде Якуб. Ләкин шушы салам түбәле өйләр арасына кайтып кергәч, малай чакта коенып йөргән шушы күлне, күл буендагы шушы карт өянкеләрне, өянке башында эленеп торган карга ояларын күргәч, аның күңеле татлы истәлекләр белән тулды. «Кайткан-кайгкаи бераз торып китәргә кирәк», — дип уйлады ул. Анасыкарчыкның да җибәрәсе килми. Аннары авыл халкы белән аралашып, аларның күңел кылларын тарткалап карарга, әгәр мөмкин булса, әлеге җирне алу мәсьәләсендә аларга кулдан килгән кадәр ярдәм итәргә булды. Шулай уйланып капкадан килеп кергәндә, Актырнак күтәрелеп чыкты: ул, Якубны ят кеше дип белеп, бик каты өрә башлады, капкадан кертмәскә тырышты. Эт тавышына өйдәгеләр уяндылар. Тәрәзәдә ут күренде. Чолан ишеге шалтырап ачылды. Өялдына Якубның анасы — Мәрфуга карчык чыгып: «Актырнак! Йөзең кара булгыры, котырдыңмы әллә?» дип, этне әрләп ташлады. Якуб, баскыч такталарын шыгырдатмаска тырышып, өялдына менеп җиткәч, анасы: — Кайда йөрдең, балам, бу хәтле озак? — дип, улына үпкә белдерде. — Әллә нигә бер кайтып та рәтләп өйдә тормыйсың, күрми дә калам инде үзеңне,— дигәндә карчыкның тавышы калтырап китте. 11 Моннан байтак еллар элек Бикмурзин исемле күрше алпавытның җирләре «Таулар» авылы крестьяннарының җирләре белән аралашып беткән булган, бу әле 1861 нче елгы җир реформасы заманыннан ук
37 
 
шулай калган; алпавытның басуы авылныкына, авыл б^суы ал пыкына кереп торганлыктан, авыл кешеләренә Бикмурзин кьц н йөрергә туры килгән. Шушы нәрсәне сылтау итеп, алпавыт бер,коние крестьяннарга әйткән: «Бу җирләрегезне миңа бирегез, л vnMqrqHHan урыннан өлеш чыгарырмын», дигән. Крестьяннар риза 1 с’ с * ’ чөнки алпавыт аларның ышна җирләре өчен чокырлы-ч \ р д ландык җир тәкъдим иткән. Шуннан авыл белән алпавьп 1 астыртын дошманлык ачык дошманлыкка әйләнгән. Көннәрнең берендә алпавыт, шәһәрдән землемер китертеп, кр' ’ Д нарның ышна җирен үзенә кистереп алган. Шунда бер уңайдан a җәйли көтү сугара торган Биби күле дә Бикмурзин ягына кере ч кән. Крестьяннар башта аптырашып калганнар. Бераздан аңга килеп, алпавыт янына йөгергәннәр. Управляющий аркылы әйттергәннәр алпавытка: «Безнең иң яхшы җирләребезне алма, безне ач итмә», дигәннәр. Алпавытның җавабы бик кыска булган: «Соңга калдыгыз: землемер килде, багана какты, эш бетте». Крестьяннар, үзләрен хаклы санап, эшне судка биреп караганнар. *Эт авызындагы сөякне алып булмасмы дип өметләнгәннәр алар. Теге түрәгә дә, бу түрәгә дә акча төрткәннәр. Акчаларын алучы булган, җирләрен алып бирүче булмаган. Кырык-илле ел буенча бер кабынып, бер сүрелеп торган шушы ышна җире ызгышы, аталардан балаларга күчеп, кешеләрнең күңелләрен гел ярсытып килгән. 1905 иче елны да тауларныкылар шушы җир өчен сугышканнар.. Хәтта алган да булганнар. Революция җиңелгәч, кире кайтарып бирергә туры килгән. Патша төшеп, илдә «свобода» сүзе йөри башлагач, яңадан авылның күңеле ярсып китте: сүнеп барган ут яңадан кабынды. Бүген булачак авыл җыелышы бу утка тагын май өстәргә тиеш иде. 
Агач башында чыпчыклар чәрелдәшәләр. Әй, сугышып китсэләп' Хәлим, карны йомарлады да, төзәп, агач башына тондырчы Чыпчык лар пырылдашып күтәрелделәр һәм өерләре белән бакча чагы тпоескә ябырылдылар. д шрсскә Урамда нинди күңелле! Бер сыерның аркасына чәүкә кунган Көш үләт кыргыры! Күршеләрнең әтәче читән башына менгән in TVZ киереп, кукыраеп оасып тора. Күпер башында малайлар көрәкләп тәреп су агызып йөриләр. Хәлим дә шунда йөгерде и!с ашш пп Ү' pare булса! Ул да болан карап кына тормас иде. ГарифүлтЙ көрә?ен
Хәлим сабактан кайтып килгәндә күрде: пожар сарае янында картлар җыела башлаганнар иде инде. Ул, йөгерә-йөгерә кайтты да, өйгә кереп җитмәс борын ук: — Әти, халык инде җыела! — дип кычкырып җибәрде. ,— Шулаймы? Алайса миңа да кузгалырга кирәк, — дип, Галиулла чөйдәге тунын алган иде дә, бераз уйлап торгач, яңадан элеп куйды. — Улым,— диде ул,— әнә сөтеңне эч тә бар, тыңлап кайт: нәрсә сөйләшерләр икән. Хәлим, бер телем икмәк белән бер чокыр кәҗә сөтен ашады да, ялт итеп чыгып та китте/ Ишек алдында кояш; түбә такталарыннан шыбыр-шыбыр тамчы тама; Хәлим учына җыеп торган иде, учы кызарып чыкты: шундый салкын тамчылар! Урамда, юл тиресендә, кара карга йөри: аның аркасы кояшта елыкелык итә; өй кыегында кызыл күзле күгәрченнәр гөрли: әй, шуларның берсен тотарга! Яисә әнә шул ялт-йолт каранып иөри торган карганы тотасы иде. Тотып кына карыйсы Аннары УЛ аны җибәрер иде. Әй, тиле карга! Якын да китермәде: ябык канатларына күтәрелеп, һавада бераз асылынып торды да, Хәлимгә кыөыи гына карап, очты да китте.' 1 
38 
 
биреп тормас микән? И, кыл муен, шул тирескә каткан көрәген кызганган була. Тукта ле, үзе берәр нәрсә сорамас микән! Әллә йөгереп кенә көрәк алып килергәме? Ул инде борыла да башлаган иде, кылт итеп, атасының әйткән сүзе> исенә төште: авыл җыелышына барырга кирәк ич аңа. i Урамның аргы башында, кара болыт булып, халык җыелып тора. Хәлим шунда таба йөгерде. Әле килеп җитмәс борын ук кемнеңдер кычкырып-кычкырып сөйләве ишетелде: ... — Слабуда, революция диделәр, тфү слабудаларына болай булгач, — ди йде бу кеше. — Утка төкермә, иренең кутырлар, — дип, киңәш бирде аңа кемдер. «Гафият абзый сөйли», дип уйлады Хәлим һәм, этә-төртә кешеләрнең аяк арасыннан эчкәрәк үтмәкче булды. Ләкин кемдер аның чабуыннан ТОТТЫ: — Кая керәсең? — Мин әти урынына, — диде Хәлим һәм, чабуын тартып алып, эчкә> кереп китте. Бераздан ул анда, олылар шикелле, кулларын артка куеп, халык арасында басып тора иде. Сөйләүче — сары тунлы, кызыл чырайлы бер кеше — муен тамырларын бүрттереп кычкыра иде: — Җир-җир дип, җилегебез кипте, революция булгач, нигә җир бирмиләр? Җирсез нинди слабуда ул? Җәмәгать! Мин сездән сорыймz җирсез слабуда буламы? — дип, озын кулларын халыкка таба сузып, беразга сүзсез калды. Хәлим бу сары тунлы кешене яхшы белә иде. Чөнки атасы янына кереп, хәл белешкәндәй итеп, аның тәмәкесен тартып чыга иде ул. Бер тапкыр, әле кечкенә чагында, Хәлим аның тун кесәсенә мәче баласы тыгып куйган иде. Әнә Якуб абзасы да шунда, бүрәнә өстендә,, утырып тора. Анардан ерак та түгел, Малик бай — сабын ящигы өстенә утырган: аягында күн итек; өстендә кыска кара тун; мыегын, егетләр кебек, бөтереп җибәргән. Аннары авылның бүтән кешеләре: ак тунлы, сары тунлы, бишмәтле, колакчын бүрекле, таяклы, таяксыз кешеләр... кайсы утырган, кайсы аякүрә. Арада сирәк-мирәк солдат шинеле кигән кешеләр дә күренә. — Без үзебез пешмәгән! — диде Гафият, халыкка таба сузылган кулларын кинәт тартып алып, — ышна җиребезне алпут алды, без шуны да кайтарып ала алмадык, җыен ташлык, җыен комлык, җыен алла каргаган җир бездә... Анда ничек иген уңсын?! Ташны син аны хет сукала, хет сукалама, барыбер кара туфракка әйләнми инде ул... чокыр саен саескан шикелле сикереп, азапланасың инде шунда... — Дөрес! Дөрес әйтә! — дип, арадан берәү кычкырып җибәрде. — Тау төшә, тау менә йөреп, камыт бавы төткәзеп булмый. — Юкәдән ясама! — дип кычкырды Гапсаттар. — Каештан бик ясар идең дә, каешы безгә тәтеми шул аның... — Туктагыз әле, Гафияткә сөйләп бетерергә ирек бирегез! һәм Гафият, тагын да рухлана төшеп, — Ә яхшы җирләр кемдә? — дип кычкырды. — Кемдә яхшы җирләр? Алпутта! Бикмурзинда! Ә яхшы болын кемдә? Ә урман? Шулай булгач, безгә нәрсә кала? — Безгә тау башы—малайларга чана шуарга! — Ясмык булып, ясмык үсми бит безнең җирдә... — Шайтан таягы үсә ич, — ярамаган тагын сиңа!.. Тагың әйтәм, — диде Гафият: — без үзебез пешмәгән'. Әкияттәге шикелле: алма, пеш, авызга төш, дип үзе авызга килеп кергәнне көтеп ятабыз... Ә нишләргә кирәк соң? — дип сорады арадан бер тавыш.
39 
 
Гафият, хәйләкәр күзләрен җемелдәтеп, тавыш килгә ₽ — Ансын син әйт инде! — дип, халык арасына кереп югалды. «Әнә нинди бит алар», дип уйлады Якуб. күтәрел. Икенче яктан кәҗә сакаллы, сыңар күзгә сукь{ ’ тагын да де. Ул буйга озын һәм, шуның өсгенә чандыр да У ’ куша- озынрак булып күренә иде. Шуңа, булса кирәк, аның < маты да Бер Ярым Миңнулла иде. ^ЙРППИП — Җәмәгать! —дип ул сүзгә дә керешеп өлгермәде, кайсыдыр, яшьләрдән берәү, аның сүзен бүлдерде: о — Миңнулла абзый, берәр нәрсәгә басып сөйлә күр i Халык көлеп җибәрде. Миңнулла, көлүләргә' җавап бирмичә: — Җәмәгать!—дип сүзен дәвам итте: — Гафият дөрес әйтә: җир шундый кирәк, хет суел. Яхшы җир бирүчегә мин бүген лупҗа..* апагызны тоттырып җибәрер идем. Якуб, көлемсерәп: «Бу Миңнулла һаман шул чудак икән әле», дип уйлап алды. — Җәл түгел, алыгыз хатынны, бирегез миңа яхшы җир... — Китсәнә, синең ул кипшенеп беткән нәмәстәң белән... — Бик ансат кына җирле булырга уйлый икән... — Үрдәк биреп каз алмакчы... — Тик менә шунысы, — диде Миңнулла кычкыруларга бөтенләй игътибар итмичә: — алпут җиренә ташлана-нитә калсак, бишенче елдагы кебек, арканы кашымаслармы? — Үзенең бер дә арканы кашытасы килми... — Килми шул, әле тегесенең дә эзләре бетмәгән. — Сөйләнә шунда, күк терәве... — диде кайсыдыр. /Миңнулланы ачуландыру өчен шушы сүз җитә калды. — Терәүме, юкмы — анда синең эшең булмасын! — дип кычкырды ул. Аның сары сакаллы чандыр йөзе, озын муены кызарып китте. — Җир өчен мин бер тапкыр казак нагайкасы ашадым инде, кыйный- кыйный күземне чыгардылар, ә син анда, авыз күтәреп... — Кызма, Миңнулла абзый, шаярып кына әйттеләр ич... — Шаярмагыз минем белән! — диде Миңнулла, — минем карахтерым кызу. Без барырбыз да, җирен дә алырбыз, урманын да кисәрбез, ә син авызыңны күтәреп калырсың әле... — Молотчииа, Миңнулла абзый... — Менә сиңа терәү, шундый терәде..; — Аның терәве имән, терәсә каты тери ул. Миңнулла, теге кеше ягына ачулы караш ташлап, чайкала-чайкала, кереп китте. Ораторлар, бер-бер артлы чыгып, күңелләрен бушата башладылар. Бер төрлесе бик сакланып, алдын-артын карап кына сөйләде. Кайберәүләр, беренче сүздән үк кабынып китеп, ут капкан коры салам шикелле, дөрләделәр. Ләкин барысының да тел төбе бернәрсәгә таба барды: җир бирелсен! Урман кистерсеннәр! Чәчүлек өләшенсен’ Бертөрлесе аты юктан зарланды. «Җирнең үзен ашап булмый ич * аның атсыз ничек сукаларбыз?» диештеләр. Берничә кеше су мәсьәләсен кузгатты: ‘ " — Җәйгә чыксаң баса җебетергә, җитен чылатырга тилмепеп тппя сың: су табып булмый. Ә терлекләр, бичаракайлар җәйге кызула сусыз авыруга сабышып бетәләр, — диде бер ак сакаллы карт. " Аның сүзен куәтләп, берничә тавыш: — Дөрес, дөрес сөйли картлач, - дип кычкырдылар. Өченче бе- рәү, .чәчрәп чыгып, 1 ое
41 
 
— Кәнишнс дөрес, узган җәй җиде сарык, ике сыер тәгәрәп үлде — кайтарсыннар безгә Биби күлен! — дип күңел төенен чишеп җибәрде. Якуб, Малик ягына күз салгалап: «Малик сөйләрме, сөйләсә нәрсә сөйләр?», дип уйлый иде. Ләкин Малик сөйләмәде. Ул үзе җыелышта булмаса, бәлки, аны да телгә алган булырлар иде. Ләкин Малик шушында утыргач, эчтән тындылар. Артында төрле сүзләр белән тиргәп: «Йомышың төшмәсен шул Биктаһирныкыларга, каберең янәшә булмасын — кәфенеңне таларлар», дип сөйләнергә яраткан авыл халкы Маликның үзе алдында телләрен тешлиләр иде. Малик — көчле, Малик— бай: берни булса, аңа барып егылырга туры килә, ә ул атказ итми, бирә, ләкин үзенең кара тышлы кенәгәсенә бик пөхтә генә итеп язып куя: «фәлән кеше фәлән вакытта фәлән нәрсә алды». Аның бу «кара кенәгәсе» үз авылларында гына түгел, бәлки барлык тирә-күрше авылларда да мәшһүр иде. Аның турында хәтта төрле әкиятләр йөри башлаган иде инде: имеш, шул «кара кенәгәгә» эләккән кешенең бөтен бәхете Маликка күчә икән дә теге кеше, бичара, никадәр генә тырышып-тырмашып караса да, әдәм рәтле тормыш корып җибәрә алмый икән. Якуб бу «кара кенәгә» турында бик күп кешедән ишетте һәм дөрес булса, бу мәшһүр кенәгәгә ярты авыл эләккән иде инде. Сөйлисе кеше сөйләп бетергәч, берничә сүз әйтмәкче булып, Яку1 күтәрелде. «Шәһәр- кешесе ни әйтер икән?» дип, бөтен халык аш авызына карап калды. Якуб бик гади генә итеп башлап китте- — Сез менә җир өмет итәсез, сугыш беткәнне көтәсез, шуДр бит? — диде ул. — Ә яңа хөкүмәт әйтә: җирне учредительное собрэ^е- бирер, ди, ә сугышны — Германия җиңелгәнче, Төркия кырылып әре кәнче туктатмыйбыз, ди. ьша -- Ә, энем, Якуб, ул субранҗа дигәннәре кайчан җыелачак сс^ерә- диде әлеге, су турында сүз кузгатучы ак сакаллы карт. 1акка — Билгеле түгел, может, бөтенләй дә җыелмас. — Әһә... крестьяннарны кәкре каенга терәтмәкчеләр икән а/айлар — Әйе, крестьяннарны алдарга уйлыйлар, — диде Якуб. — тагын җирсезсусыз калдырырга... Халык арасыннан Гафиятнең: — Тфү слабудаларына болай булгач, — дигән ярсулы 5ай? ишетелде. л алган- — Свободасына төкермик, свободасы кирәк аның, — дт салмак кына сөйләвен дәвам итеп. — Свободасыннан ф- җирне без үзебез алырбыз. — Кәнишне, алырбыз! — дип кычкырды Бер Ярым Мин/ куян бүрекле башы әллә каян күренеп тора иде. Дип куйды. — Сезнең Ленин дигән кешене ишеткәнегез бармы? —ана башлый. Якуб. ,з дә баербыз — Кемне, кемне? <ән аның. Ул — Ленинны. дип сөйләгән — Ник булмасый, бар, — дип кызыл эзәрле, кара сак алгарак чыкты. — Малай солдаттан побывкага кайткан килде: утырды: сугышка каршы кеше икән ул Ленин дигәнеге — Менә шул кеше әйтә, — диде Якуб, — крестьянин көтеп ятмасыннар, алпавыт җирләрен үзләре тартып ■ — Шундый әмер чыгарса иде ул... — диде Гапсати. — Әйе, менә шундый әмер чыгарса иде ул, - дип^ миң башыинан куйды. Чзыл кар явачак. — Әмер чыгару хәзергә аның кулында түгел, — ди.., дәвам итте: — Әмерне хөкүмәт чыгара, ә хөкүмәт алпавьп Әгәр җирле-сулы булырга телибез икән, бөтен авыл белән <чГа аш

40 
 
x rri Гпгһпят бик дөрес ӘЙТТС: үзебезгә тотынырга кирәк. Бөтен авыл белән. 1 1 авызга төшкәйне көтеп ятсак, тагын җирсез калаi ••• Кеш Якуб- Караңгы төшеп, күктә йолдызлар Җемелдг баi ташладылар. Берны сарып алдылар һәм төрле сораулар белән кү. әи 10К ничә ак сакаллы карт килеп: «Якуб, әле синең оелә Д‘ Tq иипрп исән сау гына кайттыңмы?» — дип, күрешеп киттеләр. / с  ..... * — Якуб кайткан да Я'куб кайткан, диләр, һич күзгә башка күренми сең. Чәй эчәргә кил! — диде ул. — Рәхмәт. Бик баегансың диләр, дөресме? — Аллага шөкер, — дигән булды Малик. — Килеп утыр. — Рәхмәт. һәм алар аерылыштылар. Берәр карарга килмәстән җыелыш таралды. Таралды, ләкин Оетмәде. Өср-өер булып, урам уртасында, тыкрык авызында, капка төпләрендә сөйләшеп, бәхәсләшеп торучылар һаман бар иде әле. Түбән очка кайтып баручы Гафият, Бер Ярым Миңнулла, Гапсагтар һәм тагын берничә кеше язгы чәчү турында сөйләшәләр иде. — Атсыз кеше — аяксыз-кулсыз кеше инде ул, — дип сөйли иде Миңнулла, юл өстендәге пычраклар аркылы атлап, — минем ат кәмә- шем бар барын да... бик ни шул, арык...- • — Әй, ат түгел лә ул синең, Миңнулла абый,— диде кызыл- эзәрле, кара сакаллы кеше: — утын агачы ул, син аны утынга ват! Мунча ягып, бер рәхәтләнеп чабынсаң, арка кычуың басылыр, ичмасам... Көлүләр эчендә Миңнулланың үпкәле тавышы ишетелде: — Син үзең утын агачы! Минеке шикелле генә атың булса да әле... — Андый атың булганчы, булмаганы биш алда. Миңнулла үпкәләде һәм юл буе бер сүз дәшмичә кайтты. Атының начарлыгын ул үзе дә белә: аның мичкә кыршавы шикелле кабыргаларын күреп, җаны көя, күңеле сыза, тик яхшы ат алырга кулыннан гына килми иде... Чәчүлек юктан зарлана башладылар. — Яз җитте, җиргә нәрсә сибәрбез? — диде Гапсаттар. — Минем дә җитмәс күренә, каяндыр юнәтәсе бар, — дигән булды Гафият. Авылда ул урта хуҗа исәпләнә иде: яхшы аты бар, яхшы сыеры, сарыклары... Аның чәчүлеге, әлбәттә, җитәрлек иде. Шулай да ул: «җитеп бетмәс күренә», — дигән булды. — Маликка бара торган сукмакны онытмагансың ич әле? — диделәр аңа. — Тиген бирми шул ул Малик та... — диде Гафият. — Аннары Маликның теге, кеше бәхетен талый торган кенәгәсенә эләгәсе бик килеп тормый әле... Юнәтербез Маликсыз да... — Син инде, Гафият абый, яшереп торма:' минем җитәрлек, диген ләкин сезгә бирмим, диген. — Бирмим шул! —диде Гафият кинәт. Барысы да көлештеләр. 12 Хәлим җыелыштан туңып, ачыгып кайтып керде. Бишмәтен 6vne- ген салып атты, күгәргән кулларын учак утына тыкты. ’ Ү* — Әти ңайда соң? — Мич башында йоклый. Шаулама! -Әни мин җәмәгать арасында булдым, - диде Хәлим пышылдап,— Гафият абзый әйтә: төкерим слабудаларына ди — Ник? — Җир бирмисез, ди, безнең җирдә шайтан таягы гына усә пи Әни, солы да үсә ич, арыш та... Нигә алай дип әйтә ул? Ү ' ’ Д
41 
 
— Белмим. Аяк астында чуалма әле, улым. — Әни, безәрәк камыр бир әле... — Я, тыкшынма инде монда, үземә дә кысан....- — Ярар, бер кисәк камырын да кызгана... — Мә, быжылдавык!—дип, Фатыйма камыр чеметеп ^бирде. Камырны күмердә көйдереп ашагач, Хәлим бер читкә китеп утырды. — Улым, лампаны кабызып җибәр әле, кулым камырлы. Хәлим, утны кабызгач, тагын анасы янына килеп басты. — Әни! — Орынма әле камырга! Буйыйсын, ич! — дип, Фатыйма малайны кагып җибәрде. — Кара инде ул тез башыңны: тагын тишелеп чыккан, һич кием теткәзеп булмый шушы малайга... — Үзегез яңаны алмыйсыз да... Кеше малайлары әнә... — Безнең кешенеке төсле ташып тормый шул. Озакламый бәйрәм килеп җитә, нәрсә киярсең? Фатыйма, шарт-шорт янган учакка чыбык-чабык өстәде дә, токмач турарга тотынды. — Әни, бәйрәм кайчан килеп җитә инде? — Бәйрәмнең койрыгы бозга каткан әле, — диде әнкәсе. — Китсәнә, бәйрәмнең койрыгы буламыни!.. — Була шул. Безнең кебек ярлыларга бәйрәм ул койрыгын гына күрсәтә, үзе күренми дә кала... Аның әнисе бәйрәм турында бик кызык итеп сөйли. Имеш, ул бик ерактан, ерактан килергә чыга. Кыш буе килә. Яз булгач кына алар авылына килеп җитә. Кешеләр коймаклар коялар, кабартмалар пешерәләр, малайларына яңа күлмәкләр тегәләр... Ник бу бәйрәм дигәннәре гел Хәлимнәр авылында гына тормый икән? Хәлим гел коймак кына ашап йөрер иде. Коймак, кабартма... Байлар әле бәлеш тә пешерәләрдер... Аның әнисе бер тапкыр да бәлеш пешергәне юк. Кунакка баргач, бер кисәк бәлеш алып кайтып биргән иде бирүен, йөзем җимеше салып пешергән бәлеш иде ул, бик тәмле бәлеш иде. Ә байлар ник бай икән? Әтисе әйтә, алар бәхетле, шуңа күрә бай, ди. — Әни! — Әкрен! — Әни,—дип пышылдый башлады Хәлим.—Байлар ник бай? — Алар, улым, иртүк торганнар да бөтенесен дә капырып алганнар, ә без йоклап калганбыз. Хәлим тагын: — Ә кызыл кар буламыни? — дип сорады. Фатыйма, сәерсенеп, — Нәрсә син? Каян башыңа килә шундый сораулар? — дип куйды. Әнә шулай инде аның әнкәсе: берәр нәрсә сорасаң, ачулана башлый. Бакчада йөргәндә әтисе әйткән иде: «Кызыл кар яугач, без дә баербыз әле», дигән иде. Кызыл кар булмый ич ул. Әтисе юри әйткән аның. Ул бит айны да тимер сәнәк белән күтәреп җибәрәләр, дип сөйләгән иде. Фатыйма, агач табак белән чүмеч тотып, казан янына килде: — Ашны сосам, бар әтиеңне уят. — Әти! — Мин уяу, хәзер төшәм. — Әти, кызыл кар булмый ич? — дип сорады Хәлим. — Ник булмасын, диде Галиулла ялан аякларын мич* башыннан салындырып, — без баеганның икенче көнне үк кып-кызыл кар явачак. — Син юри әйтәсең. — Гафият абзаң нәрсә ди, слабудаларын нишләтим, ди? Тотынды инде: икенче малай... — дип, Фатыйма табынга аш
42 
 
китереп утыртты. - Шундый җиргә үзе бармыйча, бала җибәргән кешесен әйтер идем инде... Галиулла, кулларын - Менә савыгып кына җитим әле, - У без булырбыз чүпләмле сөлге башына сөртә-сөртә,— >1куо оелә ‘ белә- авылның башында... Әллә син аларны анда эш кы| Безнең сеңме? Зарланышканнар, сукранышканнар да Т^Р^’ булдыоабыз^ крестьянның гадәте шул инде: ерактан йодрык күрел i J ' 1 якын барырга йөрәк җитми... . л__ 1М,ПТ1ПП — Алай бик йөрәкле дә булгач, барырга да дилбе V У* — Туктале, карчык, алырбыз: савыгып кына җитим. белмисең әле минем нинди планнар белән йөргәнне: бакчаны җ җимеш белән күмәргә уйлыйм мин. Болай итәм: күлдән су ерып кер- тәм; үзебезнең Степанга барам да күп итеп кара карлыган, кызыл карлыган, кура җиләк куагы алып кайтам; читән буйларына утыртам, оер елдан соң жиләк-жимешнен иге-чиге булмаячак бездә... — Ул кадәр җимешне кая куеп, бетерербез? — диде Фатыйма, көлеп җибәрмәскә тырышып. — Ничек кая? Пароходка илтеп сатарбыз. Саралан кешеләре шуның белән байыйлар. — Саралан кешеләре җиде чакрымнан җиләк-җимеш ташып сатмыйлар шул алар: прахут килгәнне генә сагалап торалар да, күтәрәләр дә төшәләр. Я утыр, аш суына. Галиулла табын янында да гел сөйләнеп утырды: ул тегеләй итәчәк тә ул болай итәчәк, бары тик савыксын гына... Бакча да гөл булачак; өйне дә икенчене салачак; читән урынына койма коячак; бакча уртасына кое казытачак: зур тәгәрмәчле, ике чиләкле кое булачак ул; беренче чиләкне күтәргәндә икенче чиләк төшеп су алачак, икенчесен күтәргәндә беренчесе төшеп су алачак... 
хәзер аның эшләре. Авыл халкы әйтмешли, ярты чакрымнан сәлам бирәләр хәзер аңа. Бик масая башлады Малик. Авыл җыелышында һич тә каршы әйтергә ярамый үзенә: хәзер йодрыкларын күтәрә башлый. Бөтен нәрсә ул дигәнчә генә булсын! Җир бүлгәндә иң алдан ул * йөри, болын бүлгәндә иң яхшы урыннар аңа тия... Эшне әнә шулай җайлап җибәрде ул. Шуңа күрә дә шул бүгенге авыл җыелышында Малик абзагыз сабын ящигы өстендә тәкәббер генә елмаеп утырды. Янәсе, эх, сез бичаралар! Сезгәме соң инде алпавыттан ышна җирен алу! Нигә кулыгыздан килмәгән эшкә сузыласыз? Ерактан йодрык янап, төкрек чәчеп кенә эшләнә торган эшмени ул! Якубның җыелыштагы чыгышын Малик игътибар белән тыңлады «Кара син аны, — дип уйлап утырды ул, — нинди сүзләр лыгырдарга өйрәнеп кайткан! Политика турында... Хөкүмәт алдакчы имеш Җио бирмәячәк, имеш. Иик бирсен ул сезгә җир! Сез бит аны икенче’көнне үк Маликка китереп сатасыз: кулыгыздан килми бит сезнең җир Ул шулай эченнән Якуб белән бәхәсләшеп утырды. Ләкин соңыннан, Якуб янына барып, кунак белән исәнләште, хәтта чәйгә чакырды «Кем белә, бер вакыт кирәк булып чыгуы мөмкин: кешенең түгел әтием лә кирәккән чагы була», дип уйлады ул. Ү д Малик, сабый ящигын кулына тотып, кайтырга җыенганда ачып янына берничә кеше килде. җыенганда, аның
13 Соңгы елларда Малик бик күтәрелеп китте. Игенне күп чәчә (ындырында дүрт-биш еллык кибәннәре тора!), сәүдә көчәйгәннән-көчәя, волость тирәсендәге начальниклар белән әшнәлек зур, — гөрләп тора 
43 
 
— Без, Малик кордаш, тагын сиңа баш орабыз инде. Чәчүлек биреп тора күр инде безгә быел да, — диде кәҗә сакаллы чандыр бер кеше. Бүтәннәр аның сүзен куәтләделәр: бөтен өмет синдә, Малик туган. Бүтән сорар кешебез юк. Отказ итмә. Бирә күр. Малик бирер. Елда биреп торганны ник быел гына бирмәсен? Бирер, әлбәттә. Ләкин Маликның нинди шарт белән биргәнен беләсез. «Синең тереләй тунаучы икәнеңне беләбез инде,—дип уйлап куйды кәҗә сакаллы чандыр кеше, — язлый бер пот биреп торсаң, көз көне ике пот каерасың инде син. Нишләмәк кирәк. Чыдыйбыз инде». Ул күңеленнән шулай дип уйлады. Ләкин Маликның үзенә болай диде: — Түләрбез, Малик туган. Сиңа бурычлы булып калмабыз. — Килеп алырсыз, — диде Малик салкын гына. Аның бөтен кыяфәтеннән: «туйдым инде сез хәерчеләрдән», дигән фикер аңлашылып тора иде. Бер кеше яңа өлгергәнче он биреп торуын үтенде. Ана да шул ук җавап булды: — Килеп алырсың. Китеп барды Малик. Аңа бик файдалы эш чыгып тора әле монда. Тирә-як авыллардан казнага тире-яры, сүс, йомырка җыю өчен контракт төзәргә йөри ул. Бу бик файдалы эш әлегә кадәр Кызыл Тал авылының бакрач Идият кулында иде. Ул, казнага чергән сүс илтеп, судка эләкте. Хәзер бу эшне Малик үз кулына алмакчы була. Бөтенесе дә җайланды шикелле инде. Взятка бирелергә тиешле начальникларга взятка бирелгән, сыйланырга тиешле кешеләр сыйланган. Хәзер главный агент Иван Куприянычка тагын бераз акча төртәсе дә контракт кәгазен алып кайтасы гына калды. Иртәгә үк барып, эшне бетереп куярга кирәк. Шунда бер уңайдан кибеткә товар да алып кайтылыр. Шундый уйлар белән ул үзенең урам капкасыннан килеп керде. Кара бурзай, атылып килеп, аның күкрәгенә ташланды. Малик, этне төртеп төшереп, ишек алдындагы ат сараена таба атлады. — Әхмәтсафа, — дип кычкырды ул үзенә каршы йөгереп килүче хезмәтчегә, — иртәгә товар алырга барабыз. Кызыл бия белән күк алашаны теге зур чанага җигәрсең. Минем өчен кара кошовканы хәзерлә. Аннары ул атлар янына, сыерлар, сарыклар янына кереп чыкты да, иртән барасы атларга солы өстәргә кушып, өялды баскычыннан менеп китте. Инде караңгы төшеп килә иде. — Әй, кайсыгыз бар анда? — дип сорады ул, бер ишекне ачып, — ак яктагы лампага ут кабызып җибәрегез әле! Ул кергәндә инде ут кабызылган, хатыны Гөлҗиһан (кайчандыр таза һәм чибәр генә булып, хәзер инде сулган һәм күләгә генә булып калган хатын) аш урыны хәзерләп йөри иде. — Карале, сиңайтәм, — диде Малик өстендәге кара тунын сала- сала, — әйтеп куй берәрсепә, миңа бер тәпән бал белән бер-ике тозлаган каз хәзерләп куйсыннар. Иртәгә Иван Куприяныч янына кереп чыгасым бар. Сыйлыйсың да сыйлыйсың шул нәмәстәне, файдасы тияме соң үзенең? — Тия. Аида синең эшең булмасын!- Тагын кунакка ияртеп кайта күрмә үзен. Шул килгән саен өнгә тәмәке сасысы сеңеп кала. — — Кирәк булса килер дә түр башыңа да менеп утырыр, — диде Малик коры гына. Кзрале, көтәргә он-фәлән сорап килүче булса закладсыз бер кашык та он бирәсе булма. Бетмәс монда хәерчеләр’ Ашың өлгердеме?
44 
 
. п'лпгплео исәпләп утырды. Аштан соң ул, счет алып, бик озак нәрсд 1 ат җигеп> Иртән иртүк торып, голга чыктылар, ^хм 1 ■ с к чыкты алданрак китте. Малик үзе, кошовкага утырып, Юлда ул, Әхмәтсафаны куып җитте дә, дип кычкырып, — Бәхтияровлар магазины каршына туктарсь I- ЯХШЬ1 _ рәхәт выжылдап үтеп китте. Бүре толыбы җылы, аигьи Маликка юл йөрү. vn ни Уңда алпавыт Бикмурзинның утары күренә иде. «о хәтле җирне бер үзе кочып алган, - дип уйлап Малик Күрше Каратай авылының хәлфәсе, Хәмит Курманаев дигән к , Аяшгбгп аңа бер тапкыр: Малик абзый, дигән иде, иртәме-соңь , | >_ | алпавытларның бөтен җирләре крестьяннар кулына кереп - ‘ ’ ягъни мөселман социал-революционерлары, шушы изге максатк< р< мичә торып, җир йөзендә тынычлык таба алмаячакбыз, дигән иде. Әйе, шәп булыр иде алпавыт байлыгына кулны салсаң. Ул вакыт инде хуҗалыкны икенче төрлерәк корып җибәрер иде Малик аозагыз. Хәзерге шикелле, авыл 
хәерчеләренең ертык туннарын, иске самоварларын закладка алып, шулар бәрабәренә күксегән арыш оны өләшеп ятмас Яз айгыр Ак ларын исенә pan, прошение биргән иде бит ул. Заманалар чуалыбрак тора, прошс- ниене кире алырга туры килер ахыры. . Шул уй белән Малик, атын кырт борып, әлеге йорт каршына чабып барып туктады. Чанасыннан сикереп төште. Бүре толыбының якасын кайтарып салды. Кереп китте. Баскычтан менеп барган чакта, аның каршысына сай каракүл бүрек кигән, кыска буйлы, түгәрәк ак йөзле, киң кара кашлы, кара мыеклы бер кеше очрады. — Малик абзый! Әссәламегаләйкем! — Вәгаләйкем сәлам, хәлфә, — диде Малик, аның күрешергә дип сузылган кулларны кысып, — син нишләп монда? «Син» дигән сүзгә хәлфәнең (Каратай хәлфәсе Курманаев иде 6v) чырае сытылды: «Тупас, мужик,—дип уйлады ул, — кешечә сөйләшә Дә белми бит». — Мин ничек мондамы? Курманаев әфәндегез хәзер волость җир- комитетында хезмәт итә. Сайлап куйдылар. Нинди урында? Зур түрә булсаң, әйдә чәйгә алып китәм үзеңне. — Зур түрә түгел. Гомумән, түрә түгел, — диде Курманаев чытла- нып, мин партия деятеле... Без, мөселман социал-революционерлары — Тукта, тукта! —дип Малик аның сүзен бүлдерде. — Сез мөсел- ман социал-революционерлары алпавыт җирен безгә кайчан өләшәсез инде? Хәтереңдәме, бер вакытны син миңа... (Хәлфәнең тагын йөзе чытылды). — Хәтеремдә, — диде ул, елмаерга тырышып, — менә Учредительное собрание җыелыр, хәл итәр, шуннан соң... — Ә аңа хәтле? — Аңа хәтлеме? Карап-карап торам да сез, Малик абзый батенпой большевик булып барасыз. Без социал-революционерларның 6v мәсьәләдә фикере шундый: Учредительное собрание з^коң чыгаомыйча торып, җир дәгъва итү төрле анархияләргә... — Ишеткәнем бар, —дип, Малик тагын хәлфәнен СУЧМ> маиак, у"ре"™ы'“й »га" Ирамегез бетенлай лдаел
закладка алып, шулар бәрабәренә күксегән арыш оны өләшеп иде. җиткән булуга карамастан, иртәнге суыкта аяк асты коп-коры, җилдертә, liana карга тияр-тимәс бара... чиркәүле зур бер авылга килеп керде Малик. Тәрәзә капкач- зәңгәр төскә буяткан бер йорт яныннан үткәндә, кылт итеп төште аның: земство урманында умарта үрчетергә рөхсәт со- 
45 
 
— Кем әйтә? Большевиклар агитациясе ул! Без мөселман... — Ташлап тор! Әйдә, бер сыйлыйм үзеңне! Бәлкем, бер вакыт файдаң тиеп куяр... — Юк, Малик абзый, — диде Курманаев, артка чигенеп, — вакытым бик тар минем: озакламый җир комиссиясенең утырышы башланачак. — Төкер комиссиясенә! Әйдә киттек. — Малик абзый, ни, вакытым юк. Аннары гомумән... — Әй, ялындырып торган була тагын! Шул сүзләр белән Малик мөселман социал-революционерын эләктереп алды да, күтәреп, чанага илтеп салды. Үзе, аю кебек, аның янына ауды һәм атына сызгырып җибәрде. Алып кереп сыйлаганнан соң ул аны яңадан китереп куйды, үзенең прошениесен алып чыкты һәм, чанасына утырып, Бахтияровлар магазины янына төшеп китте. Әхмәтсафа аны көтә иде инде. Малик, магазинга кереп, товар сайлады, тиешле акчасын түләде һәм шуннан соң, Әхмәтсафага товарны төяргә һәм кайта торырга кушып, үзе главный агент Иван Куприяныч янына китеп барды. Анда ул шактый озак торып, кич белән генә чыкты: контракт кәгазе, ниһаять, аның кесәсендә иде. Авылга Малик төнлә белән генә кайтып керде. 
14 Хәлим урамда күренү белән барлык капкалардан малайлар коела башлады: биш минут үтмәгәндер, сикерешеп, очынып, чыпчыклар шикелле, чыр-чу итеп йөри башладылар алар. Менә ниндидер бер киңәшкә килеп, 6aicy капкасына таба йөгерделәр. Авылдан чыгып, ябык сыер сырты кебек, калкып калган тиресле юл буенча чабып барганда, Хәлим, кинәт туктады да, күзләрен ялтыратып, — Тфү слабудаларына!—дип кычкырып җибәрде. — Утка төкермә, иренең кутырлар, — диделәр аңа. — Җәмәгать! Малайлар, кулларын артка куеп, тынып калдылар. Хәлим, көчәнеп кычкырудан кып-кызыл булып, кичә олылар авызыннан ишеткән сүзләрне тезә башлады. Ул да түгел, ертык биялиле кулларын болгап, — Малайлар! Әйдәгез алпавыт урманын туныйбыз! — дип, бер көтү малайны ияртеп, юл буендагы маякларга таба чапты. Кызарышып, мышнашып, маякларны сындыра, йолкый, өстери башладылар. Нәкъ шул вакыт юл өстендә, еракта, авылга таба кайтып килүче чаналы кеше күренде: аның аты, башын чайкый-чайкый, әкрен генә юырта иде. — Урман каравылчысы килә! — дип кычкырды бер малай. Әйе, бу һичшиксез «урман каравылчысы» булырга тиеш иде. Малайлар, берберенә карашып, сагаеп калдылар: нишләргә? Качаргамы, әллә юлына аркылы төшәргәме? Билгеле, инде аркылы төшәргә! Малайлар, «балталарын» билләренә кыстырып, «мылтыкларын» кулларына кысып тотып, юл уртасына бастылар: иң алда, әтәчләнеп, Хәлим белән кара малай басып тора иде. «Урман сакчысы», бернәрсә сизмичә, атын әкрен генә атлатып, якынайганнан якынайды. Менә дугадагы алканың деңгердәве аерым-ачык булып ишетелә, атның башы якын гына селкенә башлады. — Миңнулла абзый ич бу! — дип кычкырып җибәрде Хәлим һәм, билендәге «балтасын» тартып алып, атка каршы йөгерде. Аның артыннан башка малайлар чаптылар. Ат, малайларны санга да сукмыйча, башын ялкау гына селкеп, аскы иренен турсайтып, үз җае белән генә килә.
46 
 
 
лө генә елмая иде. Малайлар шундук чанага ябырылдылар. — Миңнулла абзый, кая бардың? 
— Кайманга — катык ашарга. Көшегез көш, мур де дә, ‘ — — Чүлмәк сатам, чүлмә-ә-әк! — дип, көйләп, чын чүлмәкче тавышлары чыгарып, кычкыра башлады. Берничә хатын күлмәкчән генә өялдына йөгерешеп чыктылар. Чүлмәк урынына малайлар төягән Миңнулланы күргәч, «И, мәхәббәтсез! Чүлмәкчеме әллә дисәм, шул озын шайтан икән әле», — дип, көлә-көлә, кире кереп киттеләр. Күпер башына җитәрәк мескен ат, тәмам арып, урам уртасында туктады. «На, бия!», «Я, тагын бер талпынып карыйк әле!» кебек, дәртле киңәшләр ярдәм итмәделәр. Бия, мәңгегә туктаган шикелле, башын төртеп тик тора бирде, — аның, ябык, нәзек аяклары калтырыйлар иде. Ал битле, елтыр күзле «чүлмәкләр», көлешә-көлсшә, чанадан коелдылар. -Миңнулла үзе дә төште. — На, рәхмәт яугыры, урам уртасында нишләвең бу? — дип, Миңнулла үзенең биясен оялтып караса да, язгы юлда йөнчегән икмәксез ат кыймылдап та карамады. Суккалый, тарткалый башлагач, бия юл өстенә сузылып ук ятты: аның бөтен гәүдәсе калтырый, зур, ябык күзләре: «Менә сез мине нинди хәлгә китердегез», дигәндәй, шелтә белән карыйлар төсле иде. Ат ятуга, малайлар: — Үлә! Үлә! — дип кычкырып җибәрделәр. Миңнулла атны туарырга тотынды. Малайлар аңа булыштылар. Ул арада күпер башына бөтен авыл җыелып өлгерде һәм, атны тор- гызмакчы булып, койрыгыннан, ялыннан тарта башладылар. Бия, авыр мышл-ап, юл уртасында ята бирде: аның кыршау кебек кабыргалары бер калкалар, бер баталар иде. — Беткән бу! —дип, Гапсаттар, кулын селтәп, китеп барды. — Бетми ул, ял иткәч, үзе үк сикереп торыр әле, — дигән булды кайсыдыр. — Юри генә ята торгандыр әле, бик мут бия ул, Миңнулланың үзе кебек... — Булырсың мут, ашатмасалар... — Нишләп ашамасын, ди... Миңнулланың бөтен киртә башын ашап бетерде инде ул. — Җәмәгать, әллә айгыр китерик микән? — диде бер шаяны — айгыр күргәч тормасмы? 1 ’ да түгел, икенче берсе, авызын ерып
Чанада, сары саламга тезләнеп, Бер Ярым аның сукыр күзеннән: бер бөртек яшь чәчрәп чыккан, ә х Ч 
авыр итәсез! Малайлар, Миңнулла абзаларының сүзен колакларына да алмыйча буш чанага кырмыска кебек сарылдылар. Бичара ат инде өтс J- < акрынайды: менә, менә туктарга җыена кебек иде. — На, бия! Сез, малай актыклары, ник маякларны сындырып йөрисез? — Без алпавыт урманын кистек! — диде Хәлим. — Сезнең үзегезне кисәргә кирәк. На, бия! Бия, башын төртеп, көч-хәл белән атлый. «Нәрсәгә малайлар төядең, болай да ардым», — дигәндәй, ачулы пышкыргалап куя. Басу капкасыннан килеп кергәч, Миңнулла тамагын кырып җибәр 
Ул да түгел, икенче берсе, авызын ерып, — Миңнулла абзый, күтәреп илтеп куйсам, күпме бирерсең? — диде аФияг кешеләРне унга-сулга аерып, төркемнең уртасына килеп ?ашлеап?’ беР еГЫЛЫП ЯТКЭН аТКЭ’ беР өелешеп Т0Ргаи кешеләргә күз 
кыргырлары, атка 
47 
 
— Нәрсә тешләрегезне ыржайттыгыз? Кешенең аты тора алмый, ә сез... Күтәрешегез!—дип боерды. Дәррәү тотынып, бияне шундук нечкә аякларына бастырдылар. Болай урам уртасында егылуыннан оялгандай, күзләрен йомып, бия бер урында бик озак басып торды. Аннары озак итеп кагынды. Шуннан соң бичара хайванны бер малай җитәкләп алып китте. Калган малайлар Миңнулла белән бергә чанага җигелеп, ат артыннан иярделәр. Җил һәм яңгырдан каралып беткән бер кечкенә өй каршына килеп җиттеләр. Капка шыгырдап ачылды. Чана белән бия буш ишек алдына кереп туктады. — Малайлар-, — диде Миңнулла, үзен сарып алган кызыл битле, кызыл борынлы малайларга карап, — Малик абзагызның миңа акча бирәсе бар, йөгерегез тизрәк, шул акча өчен ул сезгә конфит бирсен. — Әйдәгез! — диде бер бик тиз ышанучан малай. — Әй, ялганлый ла ул, — диделәр башкалары. — Минме ялганлыйм? Кайда әле минем чыбыркым!—дип, Миңнулла чанасы янына йөгерде. Ул арада малайларның бертөрлесе капкага таба сибелде. — Барыгыз, бар, — диде Миңнулла чыбыркысын учлап. — Миңнулла абзыйның синнән акча аласы бар икән, шуның өчен конфит бирергә кушты, дигез... — Малайлар! Әйдә киттек! — Әй, ялганлый ла ул. — Барыгыз, йөгерегез, кибет бикләнгәнче... Малайлардан бушангач, камытын, дилбегәсен, ыңгырчагын кертеп элде дә, биясенә салам биреп, лапас баганасына килеп сөялде. Бик озак сөялеп торды ул шунда. Аты кыштыр-кыштыр салам чәйни, ә үзе, бәйләп куелган кебек, аркасын баганага терәп тора да тора. Бу ни хәл тагын? Миңнулла абзагызның сәламәт күзеннән бер тамчы яшь тәгәрәп чыкты. «Миңнулла! Нишләвең бу синең?» — диде ул әкрен генә үз- үзенә һәм, күз яшен бармагы белән сөртеп, лапастан чыгып китте. 
15 Күңелсез уйларга бирелде Миңнулла... Гомер буе мәсхәрәләнер очен генә килгән икән бу дөньяга... Кешенеке шикелле, рәтле яшьлеге дә булмады бит аның. Көзге көн кебек җан биздергеч тормыш белән талашып, илле ел гомер итте ул. Ун елы балалык аңсызлыгында үткән булса, иң көчле, иң таза чагы кешегә эшләп узды. Иген өлгерсә, башта байныкын ур, үзеңнеке качмас: бүре түгел; ашлык сугу вакыты җитсә, башлап байныкын сук, чөнки аны үпкәләтергә ярамый: аша- рыңа беткәч, капчыгыңны тотып, аңа барырсың; печән өсте, җитсә, башлап байныкын чап, байныкын җый, бай кибәнен куй, ә синең кәҗәңә яңгыр астында яткан печән дә ярар.... Шулай, ел артыннан ел, Иделдәге су кебек, агып кына торды: ярты кышта Миңнулла абзагызның ашарына бетә иде; борынын сузын, я Маликка, я бүтән берәүгә бара иде дә яңа урожай хисабына бераз арыш, я бераз он теләнеп кайта иде. Шул рәвешле, алдагы гомерен ваклап сатып, тамак туйдырды Миңнулла. Шулай да өмет белән яшәде: бүгенгесе авыр, бүгенгесе кыен, бәлкем, иртәгә бераз җиңеләер. Бәлкем, Миңнулла да кеше кебек яши башлар... Өмет дигәнең күңелне ж.ылытты, билгесез киләчәк турында матур хыяллар тудырды, җир тырнатты, иген чәчтерде... Өмет! Үз гомерендә Миңнулланың нинди генә өметләре челпәрәмә килмәде инде. Бишенче елны җир өмет итеп, сыңар күзсез калды; утыз-утыз биш ел инде— күңелле тормыш өмет итә, ә үзе һаман 

 
лүңслсез тормыш белән яши; патша үтәлеп слабуда чКущырыГтор1 жир өмет итә башлады, ләкин... кичә Якуб әйтте. у сагыз, җир эләкмәс сезгә!» диде. _ япгчн Җир белән ат. Эх, рәтлерәк бер ат кисәге: булса. Бу якадан° алган нужаны бөтереп салыр иде дә Миңнулла абзагыз, ү i апп- корып җибәрер иде. Ул бит күпне теләми: бер аты у » мый торган бер сыер кәмәше... Әйтик, тагын бер-ике < (йоны-фәләне өчен)... Аннары, менә өе дә искергән: иок естеңә ишелеп төшсә нишләрсең... Аннары... Саный китсәң, кү ул... Авылдашлары әйтәләр: «Әй, бичара.... Миңнулла да үзен крестьян дип йөри торгандыр4 инде, — диләр: — төртсәң аварга торган оер аты бар да кырык җирдән терәтелгән өе...» Шулай да гомер буе ач карынга мәзәк сөйләп, кеше көлдереп йөрде ул. Берни булса, замандашлары, аның яшь чактагы мәзәкләрен, әкәмәт кыланышларын иска төшереп, көлешәләр... Имештер, бервакыт, көз көне, Келәр базарында аңа бер кеше очраган , лил!» дип эндәшкән. Миңнулла абзагыз, бер дә исе шөкер әле, үзең бик исән-сау гынамы, ни җимертеп күрешү өчен теге кешегә кулларын сузган, ә үзе, елмаеп: «Итекче Җәлил дип белде, шәп булды әле икән. Анымоны сөйләшкәч, теге кеше әйтә куйган: җитте, озакламас кыш та килеп җитәр, бер-ике пар бирмәссең микән?»—дигән. Җәлйл, әлбәттә, шундук билгеле инде, задатка сораган. Задаткамы алгач һәм бераз сыйлангач: «Я, хуш, йоныңны иртәгә китереп китәрсең», дип, мыштым гына китеп барган. Теге кеше, өенә кайткач, хатынына мактана икән: «Итекче Җәлилне очраттым, сөйләштем, иртәгә йон илтәм, бастыручылар күбәйгәнче әвәләтеп алырга кирәк», — ди икән. Хатыны: «Әбәү, алар авылыныкы Хәмдениса абыстай багучыга килгән иде, Казан ягына киез итек басарга чыгып китте, тиз генә кайтмас, дип сөйләгән иде, син әллә Бер Ярым Миңнуллага тап булдыңмы, алар бит, бер кием чабата кебек, бер-беренә ошаганнар» дигәч, теге кешенең күзләре акайган. Акайса акайган, тик задатка акчасы инде кире кайтмаган. Шул ук Келәр базарында Миңнулла бер сатучыны кызык иткән, имеш. Бу юлы хатыны Хупҗамал да үзе белән булган, иренең кыланышларын үз күзе белән күреп торган һәм соңыннан, сүз уңае туры килгәндә, болай дип сөйләгән, имеш.- — Шулай, Миңнулла абзагыз белән Келәр базарына бардык. Шундый суык чыпчыклар да очмыйлар... Андый көндә акыллы кеше мич башында гына ята, ә без базарда йөрибез. Минем аякларыма таракан керә башлады. Миңнулла абзагызга әйтәм, әйдә кайтыйк, катырып үтерәсең ич, дим. Хәзер, хәзер, дигән була. Сиңа бер кызык нәмәстә генә күрсәтәм дә кайтабыз, ди. Үзе, кайтабыз, ди, ә үзе һаман, халыкны айкап, базар эченә керә. Артыңнан йөрийөри’ 'арып беттем. Ник кенә иярдем соң мин бу әкәмәткә, дип уйлыйм ’Йөри торгач, тимер-томыр белән сату итүче бер кеше янына 'килеп чыктык Кыпкызыл битле, җен кебек таза кеше. Күрше авылныкы икән Миңнулла абзагызиың белмәгән кешесе юк бит аның. Торам карап Миңнулла, миңа күз кысты да, исәиме-саумы, Гөлбикә җиңгннен хәле кичек, бала-чагалар үсәме дип тезеп китте. Миңнулла абзагыз тел бистәсе, сөйләндерә генә бит тегене. Шундый суык - аяк бармакларым өзелеп төшәргә җиттеләр, ә ул һаман сөйләшә... Сатучы зарлана башлады- сәүдәләр әйбәт түгел әле, ди. Миңнулла абзагыз.«Я бглмаса үзем берәр нәмәстә алып җибәрим, минем кулым җиңел була торган не» дигән 43 да: «Исәнме, Җә- китмичә: «Аллага йөрисең?», дип, , мыек астыннан бу», дип уйлый «Җәлил, көз дә киез итек әвәләп : риза булган һәм, тегенең хисабына 

49 
 
булып, кубыз сорады. «Әнә шуннан сайлап ал», диде сатучы. Миңнулла абзагыз да хәйләкәр бит: «Мин уйный белмим, син үзең сайлап бир инде», ди. Карап торам: сатучы кубыз сайлый башлады. Күгәреп беткән бармаклары белән бер кубызны алды да, кайнар коймак капкан шикелле, өргәләп, ирененә куйды. Мин көләм. Теге, бичара, тырышып- тырышып, кубыз бцтжылдата. Халык җыелды. Көлешәләр: иренеңә ябышып калмасын, диләр. Кубызны алып, сатучы яныннан киткәч, менә көлә Миңнулла абзагыз. Күрдеңме, шартлама суыкта тимер каптырдым бит, ди. Яшьрәк чагында шундый әкәмәт кеше иде инде ул Миңнулла абзагыз. Хәер, хәзер дә әле акылга утырып җитмәгән. Хупҗамал җиңги үзенең Миңнулласы турында шулай дип сөйләгән, имеш... Мондый хәлләр чынлап та булганнармы, әллә бер наяны уйлап чыгарып, юри генә Миңнуллага сылтаганмы, — ничек булса да булгандыр, тик Миңнулланың әкәмәтрәк кеше дигән даны чыгып калган. Белмиләр анда, кайгы-хәсрәтен басар өчен, яшь аралаш мәзәк сөйләп йөргәнен. 
16 Җир турындагы җыелыш авыл халкының күңелен тәмам җилкендерде: кайда гына очрашмасыннар, барысының да телендә һаман шул ышна җире, һаман шул алпавыт урманы... Тегермәндә, урам чатында, пожар сараенда ике кеше бергә туры килсә, исәнлек-саулык сорашмас борын ук, шул турыда сүз ачып җибәрәләр: — Я, күрше, кайчан атларны җигәбез соң инде? — ди берсе. — Минем балта белән пычкы кайраулы, кузгалсыннар гына, миннән эш тормас, — ди икенче күрше. — Ансы без койрыкка тагылырга барыбыз да әзер, башлап җибәрүче юк — менә бәла кайда. — Якуб әйтте бит: әмер көтеп ятмагыз, диде. Җыелырга да бөтенебез берьюлы барырга... — Якуб дисең син, — ди күрше, — Якуб ул шәһәр кешесе. Кырмыска оясына таяк тыгып бутар-бутар да китте барды булыр. — Соң Якуб сиңа урман кисеп бирмәс ич инде. — Дөрес сөйлисең, күрше. Якуб кисеп бирмәс... тик шулай да кемдер йөгәннән тотып барырга тиештер ич? Син ничек уйлыйсың? Якубка ышанып җитмиләр: кыенрак килә башласа, авылны ташлап китәр, дип шикләнәләр, ә үзләре, чебен балга сарылган кебек, һаман Якубка сарылалар. Кич булды исә, аның өе тулы кеше: карчык анасы идәнне юып өлгерә алмый. Якуб аларны канатландырып чыгара: тегеләр, өйләренә кайткач, йөз дә беренче тапкыр пычкыларын кайрыйлар, балталарын чарларга тотыналар. Тик иртән урман юлында берәү дә күренми. Ләкин бер көнне урман юлында атлылар күренде: авылның кыюрак кешеләре, юл өзелгәнче дип, алпавыт урманына чыгып киттеләр. Алар хәтта кисеп тә тормадылар: алпавытның турап, өеп куйган утынын төяделәр дә кайтып та килделәр. Алардан күрә бүтәннәр кузгалды. Бервакыт урман юлына сыеша алмый башладылар: — Сәламәләйкем, безгә калдымы әле анда? Бөтен урманны төямәдегезме? — Вәгаләйкем сәлам, кызурак барсагыз өлгерәсез әле, бер почмагы калды... —- Әй, Миңнулла, кәҗә бәтиедәй атыңа иик ул хәтле салдың? — Сип ип әйтер икән дип... ■— Ай, комсыз! Көченнән килсә, бөтен урманны төяр иде бугай. Гафият, әллә шаярып, әллә чынлап, 4. „с. ә.- 1
50 
 
мгя салып киттем — кисәсе булма- — Мин анда ике-өч наратка тамга салын гыз! — дип кычкырды. — Тамгаң нинди? — Сәнәк. АтларЫкузгалып киттеләр. Ләкин озак та барырга туры килмәде, алдагы чанадан Гапсаттар кычкырды: — Юл бир! Маликныкылар кайтып килә. иттг<ть1лап да TVK- Баручыларның атлары, карга бата-бата, юлДс тап, узып киткәнне көтә башладылар. „ Биш олау белән Маликның хезмәтчеләре каиты \ — Д^епә болар апкайталар, ичмасам! — Синең белән без түгел шул алар! Малик диләр < - Элек чыбык-чабыкка орынырга котлары алынып торган кон юләр хәзер алпавыт урманына, үз бакчаларына кергән кебек, кыю Р _ Р» йөзәр еллык наратларны, имәннәрне шатырдатып егалар, < 1 төниләр һәм, алып кайтып бушаталар да, ут капкай кеоек, тагын чыгып чабалар. Баштарак сакланып, бүрәнәләрне бакчаларга, салам асларына яшереп азапландылар. Соңыннан — саклык онытылды: туп- туры урамга, йорт каршына өя башладылар: янәсе, мин генә түгел, ил белән, илгә ни булса, миңа шул булыр. Бер көнне Миңнулла, Гафият һәм тагын берничә кеше, атларын урман буенда калдырдылар да, тездән епшек кар сөреп, нарат агачлары арасына кереп киттеләр. Миңнулла, кәҗә сакалын югары тырпайтып, кисәргә агач сайлый башлады: эх, теге имән шәп! Әкияттәге баһадир кебек басып тора. Бу нарат та яман түгел. Шәм кебек төз. Ә тегесе? (Ул, озын аяклары белән йомшак карга бата-бата, арырак китте). У-һу, бусы да әйбәт. Эче куш түгел микән? (балта түтәсе белән сугып карады). Кайсын егарга соң бу асыл агачларның? Дөресен генә әйткәндә, өчесе дә менә дигән. Тик шундый өч баһадирны бия ничек тартып кайтыр? Тамга салып китәр идең, хәзер әдам баласына тамчы да ышаныч калмады: агачыңны түгел, үзеңне кисеп алып кайтып китәрләр. — Кара әле, Гафият дус, синеңчә боларның кайсы күркәмрәк булыр? Гафият үзе дә, баядан бирле ике нарат арасында йөри-йөри, сукмак салып бетергән иде. Ул, бүреген арттан тотып, очлары күккә терәлгән зифа наратларга сокланып карап торды да, — Боларның өчесе дә бик (күркәм нәрсәләр, — диде. — Әйдә кисә башлыйк, вакыт уздырмыйк. Алар, пычкыны алып, агач төбенә генә иелгәннәр иде, кинәт... үңда, агачлар арасында, каты-каты тавышлар һәм мылтык шартлавы ишерелде. Икесе дә сискәнеп, бер-беренә карашып алдылар: нәрсә икән бү' Миңнулла билендәге балтасын тартып алды. Кемнеңдер: «Бәйләгез’» — дигән каты тавышы ишетелеп китте. Миңнулла белән Гафият балталарын тотып, тавыш килгән якка йөгерделәр. Килсәләр кара сакаллы, кып-кызыл чырайлы бер кешене, дилбегә белән бәйпэп као естенә ташлаганнар: күзләре ялт-йолт итә, үзе, суярга салган үгез шикелле, мышный. Берничә кеше, шулай ук мышнашып аның яньшда басып тора Бер сары тунлысы, иелеп, тун чабуыннан ядрә чүпли Миңнулла; балтасын кире биленә кыстырып, др W — Бу кем? — дип сорады. — Алпут эте. Мылтыктан төкертте каһәр СҮККЫПТИ тн,п * пан ядра яүрлаүяе. _ Иена ят иде хазер кап ьшдагы 7 һам, яртылаш парга күмелгән ике кепциле мылтыкчы ,бүр б“" астына кыстырды. мылгыкны алып, култык
51 
 
— Без дә мылтык тота беләбез, кирәге булыр әле аның...' Кешеләр, карга ташланган балталарын, пычкыларын алып, яңадай агачлар арасына керә башладылар. Бәйләнеп ташланган кеше, ялт-йолт каранып, — Туганнар, мине нишләтәсез инде? — дип сорады. — Ята бир шунда, урының бик йомшак!—диде Гафият һәм, балтасын кулында уйнатып, агачлар арасына кереп китте. Бераздан урман эче гөр итеп тора башлады: дистәләрчә балталарның тукылдавы, пычкыларның зыңгылдап кисүләре, якында гына кемнеңдер: «Тапшырдык аллага, ава бу!» дип сөйләнүе, шуннан соң агачның чатыр- чотыр сынуы һәм, урман эчен дер селкетеп, ботаклары белән карны туздырып, егылуы, тагын балта тавышлары, пычкының күңелле зыңгылдавы, яңадан кемнеңдер: «Саклан! Өстеңә төшмәсен!» — дип кычкырып җибәрүе һәм зифа буйлы мәһабәт наратның гөрселдәп авуы һәм аугач, тере нәрсә шикелле, бераз калтыранып ятуы, тагын балта тавышы, пила тавышы, гөрс-гөрс агач егылуы, — менә шушы тавышлардан барлыкка килгән бер дәһшәтле авазның гөрелдәвеннән урман эче үкереп торды. Ботакларыннан тазартылган сары нарат бүрәнәләрен чаналарга төяп, зарыккан атларны олы юлга чыгарып куйгач, сары тунлы кеше әйтте: — Теге алпавыт ялчысын чишеп, минем дилбегәне алып килик инде. Барып чиштеләр. Кар өстендә хәрәкәтсез ятып, теге кешенең битләре, иреннәре күм-күңгәк булган иде. Ул хәтта аягына да баса алмады: аны күтәреп торгыздылар. Ләкин ул шундук яңадан егылды. — Әйдә, ята бирсен шунда, — дип, кайберәүләр китә башладылар. — Юк инде, — диде Гафият, — ул да адәм баласы бит. Ул шулай диде, ләкин күңеленнән болай дип уйлады: «Үлә-нитә калса, судтан башың чыкмас. Бәласыннан баш-аяк». Аны яңадан торгыздылар. Исерек кеше шикелле, чайкалгалап һәм, үзенең дошманнарын хәтерләп калырга теләгән кебек, зур, кара күзләре белән батырып карап, бераз басып торгач, аның күгәргән иреннәре кыймылдап куйды: — Минем мылтык кайсыгызда? Бирегез, туганнар. — Син эттән туганга без нинди туган булыйк! Шул сүзләр белән Миңнулла, балтасын учлап, аның өстенә бара башлады. Кемдер аның чабуыннан тартып өлгерде. — Башыңны исән-сау алып китүең өчен рәхмәт әйт тә үкчәң күтәр! — диде Миңнулла һәм балтасын биленә кыстырып куйды. Теге кеше, куркынган күзләрен уйнатып, абына-сөртенә китә башлады. Аның кара гәүдәсе агачлар арасына кереп күздән югалгач, бер-беренә карашып алдылар да, дәшми-тынмый гына юлга чыга башладылар. — Әй, кайсыгыз анда алда — кыймылдый башла! — дигән тавыш ишетелде). Зарыгып көткән атлар киерелеп тарта башладылар. Миңнулланың биясе, муенын сузып, көчкә кузгалды. Миңнулла үзе дә, тәртәгә җигелеп, аты белән янәшә тартып барды: — Әйдә, җаным, кешедән калышма! Икенче көнне урман юлында берәү дә күренмәде: шикләнделәр. Өченче көн дигәндә авылга бер төркем атка атланган кешеләр килеп керде. Иорт саен йөреп, өелеп-өелеп торган сары бүрәнәләрне язып чыккач, халыкны җыярга боердылар. Менә бер вакыт урамнардан, тыкрыклардай, кара болыт булып, халык агыла башлады: кайсының кулында имән казык, кайсының — тимер сәнәк, ә бертөрлесенең билендә балталар да ялт-йолт итеп китә иде.
52 
 
гапсаттар хәйләкәр елмаеп, - на- — Тирес чыгара идем,— диде Гапсат (!әНЭКцо дә куярга оиыт- чальниклар килгән дигәч, ашыгып, тимер канмын. бспаүсе, — балтаны утын- Мин дә менә,— дигән булды икенiC * „ Хатын туздырыр калдыру урынына монда күтәреп к' • ■ бугай. Я, эшләрең казан астына утын ваклыйсылары оар соң? Шөкер әле, үзеңдә ниләр бар? Соңгы баруда атны аксатып кайттым. Чамалап төямәгәнсең. Тукта әле, башлыйлар түгелме? 1П1Р„ГӘ,, ак чырайлы, кылыч Алар якынрак елыштылар. Хәрбиләрчә> ; ТӨШмичә генә, сүз борынына пенснэ элгән бер чандыр кеше, ат осте башлады: . — Мөселман кардәшләр... ллттлтг тглПмпгягьшя — Ишетәсеңме, — диде Гапсаттар, үз күршечене; ..---.р - төртеп, — кардәшең килгән, чәйгә чакыр Үзеи'" т/пыргто Нип-и — — Мөселман кардәшләр. Сез ялгыш юлга басканс 11 аллаһ тәгаләдән курыкмыйча, кеше малын таларга кулыгы ара. Әгәр менә сезнең, әйтик, сыерыгызны яки атыгызны талап чыга оаш- ласалар, сез нәрсә әйтер идегез? Оратор ялгышты: аңа атлар, сыерлар турында сүз кузгатмаска кирәк иде. Сугыш башланганнан бирле нәкъ менә атларны, сыерларны крестьяннардан бик күп алганнар иде. Оратор үзенең урынсыз сүзләре белән крестьяннарның иң авырткан җирләренә кагылды, һәм халыкның гөж итеп ярсып китүенә сәбәп булды. Миңнулла шикелле бер кайнаррагы, чәчрәп чыкты да, — Атланган атың, кемнеке дип беләсең? Ә? Кемнеке? — дип ораторның өстенә бара башлады. — Безне гомер буе талыйлар, анда да бер сүз әйтмибез. — Җир дә аларныкы, урман да... — Әй, нәрсә аның белән сөйләшеп торасың, кундыр казык белән берне. Халык дулкыны ораторга таба чайкалды. Аның ябык йөзе әллә ачудан, әллә куркудан зәңгәрләнеп китте. Ләкин ул ат өстендә таш кебек утыруын дәвам итте. Халыкның ярсуы бераз басылгач, ул яңадан: — Мөселман кардәшләр, — дип сүзгә керешмәкче булган шундук тагын бүлдерделәр: —- Тапты сүз: кардәшләр дә кардәшләр... Шайтан сиңа Син әйт: кайчан җир бирәсез? — менә нәмәстә турында сөйлә — Ышна җирен ник безнең кулдан тартып алдылар? ■— Алпавыт үзе дә чәчми, безгә дә бирми. 
— Мөселманнар, — дип кычкырды оратор (аның тавышы калтырый иде),— менә Учредительное собрание җыелыр, җир урман да бирерләр. Сабыр итәргә кирәк...
лыкта инде: ничек 
иде, аны кардәш, спи безгә. 
җиңелчә дә булыр, — Сабыр да сабыр... Әбиеңә сәлам әйт, бабаң утырмалый килсен. — Шауламагыз, хәзер аның белән мин үзем сөйләшәм, — дип халык арасыннан Миңнулла килеп чыкты. — Менә син әйт әле бе^гә мөселман кардәш,— диде ул сыңар күзен елтыратып, — ни өчен син сугышта түгел? Ә? Кычкырыбрак! Колакка саграк мин, —дигән булып озын муенын ораторга таба сузды, —Ә?., ранный булып кайттьпР Ә иик кул-аягың исән? Әһә! Мөселман кардәшләреңә каршы сугышыр- га ярыйсың, мимечкә каршы ярамыйсың... J 1 — Миңнулла!^ дип кычкырды Гапсаттар арттан. - Мөселман кардәшнең аты сиңа ярап торыр иде, әллә тезгененнән тотасыңмы? 
53 
 
Оратор, кинәт калкынып һәм камчысын күтәреп. — Кагыласы булма!—дип янады. — Ах, әле син камчы күтәрәсеңме! Безгә сукмакчымы әле син! — Төшер тартып үзен ат өстеннән! Нәрсә карап торасың. Халык яңадан оратор өстөнә чайкалды. Теге, иптәшләренә ымлады да, атының корсагына шпор белән тибеп җибәрде. Ат, авыртудан күзләрен акайтып, арт аякларына күтәрелде һәм, берничә кешене бәреп егып, халык арасыннан атылып чыгып китте: тояк астыннан атылган пычрак кар кисәкләре кешеләрнең өстеиә чәчрәп калды. Иптәшләре аның артыннан чаптылар. 
17 Хәлим дә шунда булды һәм бөтенесен күреп торды. Атлылар чабышып борылышка кереп югалгач, шундук кайтып китте ул: тизрәк әтисенә сөйләп бирәсе килде аның. Ул кайтып кергәндә Галиулла^ бераз бөкерәебрәк абзар каршындагы саламнарны тырнаштырып йөри иде. — Әти! — дип, капкадан ук кычкырып җибәрде Хәлим. Бик озаклап сөйләргә иде аның нияте. Ләкин әтисе аны бик тиз бүлдерде. — Бар әле, улым, бияне эчертеп кайт!'—диде ул. Сүзне бик кыска тотарга туры килде: Миңнулланың оратор каршына баскан килеш муенын сузып: «Кычкырыбрак!. Колакка саграк мин», — дигән җирләре бөтенләй төшеп калды. Тагын бик күп урыннарны төшереп калдырды Хәлим, чөнки бия Хәлимнең аркасына башы белән төртә башлады: янәсе, җитте инде сиңа! Менә ул инде ат өстендә: карсак биянең түгәрәк кабыргаларына үкчәсе белән тибә-тибә, капкадан чабып чыгып та китте. Тимер сәнәгенә таянып, Галиулла улының артыннан елмаеп карап калды: — Укытырга кирәк булыр үзен, — дип уйлый иде ул,—урысча укытырга.... Писарь итеп булмасмы. Тирес актарып, җир тырнап бәхетен таба алмас ул үзенең... Атның жулабына башак болгатты да, әлләни хәтле эш эшләгән кебек, тәмам арып, өйгә көчкә өстерәлеп керде. Ул инде үзен терелеп киләм дип уйлаган иде, юк икән әле. Бу хәлгә бик эче пошты аның. Башына әллә нинди күңелсез уйлар килде. Хәлим, атны сугарып кайтып, абзарга япкач, тагын уйнарга чыгып йөгерде. Ә Галиулла, ямьсез уйларга бирелеп, тәрәзә каршында утырды да утырды. Күктә йолдызлар кабынгач, Галиулла янына Якуб килеп чыкты. — Узышлый хәлеңне белү өчен кердем, — диде ул. Аның өстендә — кыска тун, аякларында — озын кунычлы саз итеге иде. Дусты килгәч, Галиулланың йөзенә нур кереп китте. — Хәлләр зарарсыз, — дигән булды ул: тик менә савыгып җитеп булмый. Тиз китмисеңдер бит әле? — Тагын бераз торам әле. — Малай кайтып сөйләгән иде: авылга әллә нинди кешеләр килгән булган икән? — Волость мөселман комитетыннан ниндидер шома әфәнделәр килеп чыкканнар иде, — диде Якуб, — халык бик коры тотты үзләрен: авылдан ничек чыгып китүләрен сизми дә калдылар. Галиулла үзенең дустына саграк булырга киңәш итте. — Берни эшләтә алмаслар, — диде Якуб. — Төрмәгә ябып куярлар... — Карале, Галиулла, — диде Якуб, — синдә мылтык юкмы? — Мылтык? Нәрсәгә ул? — Атарга... Алпавытка каршы чыгабыз бит.
54 
 
 
ТЙИ.те. анын ябык күзләре слтьфап Галиулла тагын да җанлана төшт . куйдылар. „оггтчмыни’ — диде ул һәм, очлы — Сез шулай чынлап ук тотына да сездән калыщ_ тез башларын капшап: — Ах, сәламәт ип j мае идем, —дип куйды. Аның йөзе: кара- тавышы калтырап куй- — Якуб! —диде ул, кинәт кал > • ? Үзең беләсең, ат ды. - Дус булсаң, өйрәт мине: нишләргә хәзер ын алга сузды) кебек эшләдем мин! Менә бу куллар (>ля ку Р щ ' таш та ваттылар, күмер дә казыдылар сука сабьп^Д^ Д лай да ник әдәм рәтле тормыш күрмәдем ми _ . тордың: китаплар укыгансың, акыллы кешеләр — Теоелепгә кирәк сиңа әүвәле, — диде Якуо. — Ансы тереләй лә мин... Терелгәч тагын шул ук тәртәгә җигелер- ГӘМ— ^Белдекле кешеләр әйтәләр, — диде Якуб, бераз дәшми торган- нан соң, — бу тормышны өр яңадан корырга кирәк, диләр., Астын-өскә өйләндереп корырга — аңлыйсыңмы? — Аңлап бетмим. — Шундый кешеләр бар, алар дөньяны... (һәм Якуб дөньяның астын- өскә әйләндереп кору турында үзенең белгәннәрен сөйләп бирде). — Әллә кайчан булачак турында сөйләмә син миңа, Якуб. Шуны әйт: бүгеннән алып мин нишләргә тиеш? Җир сөрдем — алга китмәдем, таш казыдым — тамагым туймады... Хәзер сизәм: артка чигенәм мин, сүтеләм... Ничек туктарга бу җимерелүдән? Ничек тормышка ныграк ябышырга? Өйрәт мине! Якуб! Ник дәшмисең? Нәрсә әйтсен аңа Якуб? Нинди киңәш бирсен? Көрәшергә кирәк дисеңме? Көрәшер өчен ул инде соңга калган! Көче беткән инде аның. Шулап булгач, нәрсә әйтсен соң ул аңа? — Менә терелерсең. Бакчаң күп итеп алма бирә башлар. Тормышың җиңеләер, — диде Якуб. Бакча дигәч, Галиулланың чырае яктырып китте: — Үзем дә шулай уйлап торам, — диде ул күңелләнеп, — бакчаны җиләкҗимеш белән күмәргә исәп... Аннары малайны урысча укытам: писарь итәм... Мин нужа чиккән дә җитәр. Аннары... һәм Галиулла үзенең матур хыялларын сөйләп чыкты. — Карале, — диде Якуб, ул бетергәч, — юкмы мылтыгың? — Булырга тиеш. Сиңа хәзер үк түгелдер ич?.. — Түгел. һәм Якуб китәргә җыена башлады. Галиулланың: «Тукта, эчеп, бәрәңге ашап китәрсең», диюенә каршы: — Рәхмәт, бер җирдә кечкенә генә җыелышып утыру бүлачак, шунда ашыгам, — дип, саубуллашып, чыгып китте. Күктә эленеп торган урак айга, тәрәзә пыялаларында чагылган учак утларына карап, Якуб тиз-тиз атлады... «Корал кирәк, коралсыз андый хәтәр эшкә чыгарга ярамый. Халыкны ияртеп барырсың ә сине пуля белән каршы алырлар. Корал табарга кирәк...» Ул кызу-кызу атлый: аның итеге астында боз пәрәвезләре челтер- челтер ватыла иде. r г Заводта нишлиләр икән хәзер? Аны югалтканнардыр инде. ДУСТЫ карт слесарь Столяров, шушы минутта нишли икән? Күрәсе иде үзен ’ Киңәшәсе иде. Менә мин шулай-шулай крестьяннарны алпавытка каршы күтәрмәкче булам, син ничек киңәш итәсең? диясе иде Алда Гафиятнең рус капкалы йорты күренде- тзтчп гипг.,,,.™! «Г&Т" СЬ,ЗИЛ“П’«Р»' № Якуб' ;<аЗа якыная башлагач, бер күләгә аңа каршы кузгалды — Якуб абый... * ' чэи 
55 
 
— Җыелдылармы? — Сине көтәләр. Якуб артыннан капка бикләнде. Алар өялды баскычына күтәрелделәр. Караңгы чоланда елтыр-елтыр тәмәке утлары күренеп калды. Өн ишеген ачып, бусаганы атлаганда, Якубның кара сакаллы йөзенә кызыл яктылык төште. Өйдәгеләр, урыннарыннан кузгалып, Якубка юл бирделәр. — Түргә уз, Якуб,— дип, йорт хуҗасы Гафият кунакка сәкедән урын күрсәтте. — Анасы, табынны хәзерлисе иде. — Гафият кордаш, — диде Якуб, — башлап эшне бетерик, аннары табын хәзерләтерсең. — Кем, Якуб, син алай аштан зур булма әле, — дип, Гафият башта әйбәтләп токмач ашап, чәй эчеп алуны яклады. Якуб каршы торгач, аның белән килешеп, чоландагыларны дәшеп керттеләр: икегә сынып, Миңнулла керде. Аның артыннан ике солдат керде. Аннары — бүтәннәр... Якубның кушуы буенча, бүген монда авылның активы җыелган иде. Өй эчен махорка исе, тир исе, әче тун исе белән тутырып, Якубның җанга якын сүзләрен йотылып тыңлый башладылар. Җир алырга алар бик риза, тик менә арканы камчы белән каезламаслармы? Яисә, бишенче елдагы кебек, авылга солдатлар килеп, үзеңне суктырып, юклы- барлы. малыңны талап чыкмаслармы? Ул вакытта бит бер көтү солдат авыл өстеннән тыгынып ятты: актык тавыкка кадәр ашап бетерделәр.- Якубның гади һәм хак сүзләре аларны шик-шөбһәдән арындыра, күңелләрендә өмет үрләтә һәм йөрәкләренә кыюлык сала иде. Ялгыз алар гына түгел бит, ил белән. Күрше Спас өязе крестьяннары да җир даулыйлар, урман кисәләр, алпавытларны имениеләреннән куалар. Якуб белми сөйләми инде ул. Әллә кайдагы крестьяннарның җир өчен сугышулары аларның да күңелен канатландыра иде. Фронттан кайткан солдатлар чыгып сөйләде. Аларның кыю, усал сүзләрен яратып тыңладылар. Солдатларның берсе күрше рус авылы кешеләрен дә чакырырга тәкъдим итте. Моңа каршы кайоерәүләр: «Урыс-г ларсыз гына мөмкин түгелме?» диделәр. Ләкин Якуб солдатның тәкъдимен яклады. Шуннан соң солдат, шинель чабуларын җилтерәтеп, яңадан чыгып сөйләде: — Татар ни дә урыс ниГ барыбер түгелмени? — дип, кызып тотынды ул, — окоп бетләре урыс дип, татар дип тормады: барыбызны да коры сөяккә калганчы кимерде. Сугышка кергәндә урыс «господи» дигән була, син «ходаем» дисең, мимеч пулясы ходайны да, «госпо- ди»ны да тикшереп тормый: бәрә дә ега, бәрә дә ега, — дип кайнарланып сөйләгәндә аның ябык йөзенә кызыл таплар калкып чыкты. — Бу кем малае соң—мин танымыйм?, — дип сорады Якуб Гафияттән. — Заһир, малае Шәрифҗап,— диде Гафият. Аңардан соң Миңнулла сөйләде: ул руска да, татарга да каршы ■ түгел, аның өчен тик җир генә булсын. Ул озын кулларын болгый- болгый сөйләгәндә, Гафият, аның янына басып, — Миңнулла дус, акрын! Акрын! Лампаны бәреп төшермә! — дип, Миңнуллага ташып китәргә ирек бирмичә торды. Сөйләп бетергәч, Миңнулла, маңгаена чыккан тирләрен сөртә-сөртә, мичкә барып сөялде. Соңгы оратор урынына барып утыргач, Якуб сорады:. — Тагын кем? Сөйләргә теләүчеләр бетте. Мондый киңәшкә килделәр: «Аяк асты бераз кипкәч, бөтен авыл белән барып, ышна җирен алпавыттан кире тартып алырга. Волостьтан килеп, иснәнеп йөри башласалар, барың
56 
 
да бер сүздә торырга, — бөтен ил белән булгач, бер начальникның да көче җитмәс». — Завод эшчеләре, бер сүздә торып, губернаторларны җиңәләр, _ диде Якуб. Таралыша башладылар. — Гафият, әйт әле Шәрифҗанга, китмәсен, — диде Якуб, — Миңнуллага да, ул да калсын. Кешеләр таралып, өй эче бушап калгач, Якуб Гафияткә, Миңнуллага һәм Шәрифҗанның ябык, чибәр йөзенә карап, әйтте: — Сугышка чыгабыз, ә үзебезнең коралыбыз юк, — мылтыклар каян алырга? — Авылда бар инде ул барын, — диде ишек янында чүгәләп утырган Миңнулла, — барын бар, тик бирмәсләр, куркырлар... — Синеңчә күпме булыр? — дип сорады Якуб. — Күпме дип... кем санаган инде аны...- — Шулай да? — Унлап булыр... — Аз, бик аз. Әлегә кадәр, ияген учы белән терәп, бер сүзсез утырган Шәриф- җан, кинәт: — Калганын үзем табам! — диде. — Нәрсә — мылтыкмы, винтовкамы? — Винтовкасын да, кирәк булса бомбасын да. — Каян? — Ансы минем эш. — Юк, син әйт инде: без бит монда ят кешеләр түгел. — Тапкач әйтермен — ризамы шуңа? Якуб риза булды. Тик шулай да аның күңеленә: «Дуамалрак нәрс& түгелме бу? Бөтен эшне бозып ташламасын», дигән шик килде. Гафиятнең токмачын ашап, караңгы урамга чыккач һәм Шәриф- җан аерылып киткәч, Якуб Миңнулладан, сорады; — Ничек, булдырырмы? — Булдырыр, ике сөйли торган малай түгел, — диде Миңнулла. Өч көн үткәч, төнлә белән Якубның тәрәзәсен чирттеләр. «Бу кем булыр?» дип уйлады Якуб. Ишектән шинеле ләчмә су булган Шәриф- җан килеп керде: ул каяндыр кайтып килә иде булса кирәк. ' — Исәнме, Якуб абый, — диде ул, кесәсенә тыккан шинель чабуларын төшереп, — исәнме, әби? Сау гына йөрисеңме? — Исән-сау әле, бәбкәм, үзең исәнме? — дип, Якубның анасы ябык кулларын Шәрифҗанга сузды. — Нишләдең син? — дип сорады Якуб, - Шәрифҗанның шинеленә күрсәтеп? — әллә суга баттыңмы? — Чак кына батмый калдым, Якуб абый. Ыргылма суы ташыган. Йөзеп чыктым. — Сал өстеңне, чәй эчәрбез, җылынырсың, — дип, Якуб аның чат су булган шинелен салдырып алды һәм, почмакка таба борылып, — әни, самоварыңны яңартып җибәр, — диде. — Я, ничек? Булдымы?. — Булды. — Күпме? — Җитәрлек. — Соң син сөйләп бир инде, — диде Якуб түземсезлек белән. —• Кайда? Кемдә? Күпме? Шәрифҗан Якуб аңларлык итеп кенә сөйләп бирде. Ул бүген Ма- 'лаховкага барган икән., андагы дус солдатлары белән сөйләшкән икән,— аңа винтовкалар бирергә вәгъдә иткәннәр.
57 
 
— Су бераз кайткач, төнлә белән барып алырбыз, — диде солдат. — Ә патроннар? — Бар, барысы да бар. — Молодец! — Аннары шул, — диде Шәрифҗан, — иртәгә минем янга Соловьев дигән бер кеше киләчәк. — Кем ул — Соловьев? — Фронттан кайткан бер солдат. — Ышанычлы кешеме? — Әйе. Ул бирә инде безгә винтовкаларны. Алар үзләре дэ алпавытка бик теш кайрап йөриләр. Безнең авыл белән киңәш итмәкче була. Чәй янында фронт хәлләрен сөйләштеләр. — Я, ничек соң анда? Немецлар бик каты кыйнамадылармы үзегезне? — Төрле чак булды инде, Якуб абый: кыйнаткан чак та, кыйнаган чак та... Нәстә соң, безнең бит корал җитми. — Корал җитми? — Әйе. Патрон җитми, снаряд җитми... Якубның фронтта патрон җитешмәү турында, ике солдатка бер винтовка бирүләре турында ишеткәне һәм укыганы булса да, әллә ничек, күңеле ышанып бетми иде. Бүген, ут эченнән чыккан кешенең үз авызыннан ишеткәч, гаҗәпкә калды. — Патронсыз ничек сугыштыгыз соң инде? — Ничек сугыштык... атакага барганда ертылганчы ура кычкырдык, приклад белән кыйнадык, штык белән кададык. Якуб башын чайкап куйды. — Немецлар болай каты сугышалармы? — Каты. Хәер, без дә кимен куймадык: кайвакыт шундый китереп кыскаладык, сөякләре чытырдады немецның! Ә солдат болай кемдә дә бер: аларда да солдат сугыштан туйган. Революциядән соң теге братание дигәннәре башланды: окоптан кычкыралар безгә: «Рус, безги кунакка кил!» Баштарак курка идек, соңрак ияләштек: алар безгә килеп йөрде, без аларга бардык. — Кызык, — диде Якуб. — Кызык шул: бергә утырып чәй эчәбез, тәмәке тартабыз. Приказ булгач, шул ук кешеләрнең өстенә атабыз. Шәрифҗан, чокырын каплап, — Рәхмәт, җылындым, — диде. — Якуб абый, — диде ул бераз дәшми утыргач. — Син бер дә картаймыйсың әле: чәчләрең кап-кара... — Картаеп ни бар? — Әле син өйләнмәгән дә бугай? — Вакыт тигәне юк. Димәк, су бераз кайткач ук, барып алабыз? — Әйе. Аннары Якуб аны озата чыкты. Йолдызлар нуры белән генә яктыртылган язгы төн әллә нинди серле авазлар белән тулган иде: өй түбәсеннән тып-тып-тып тамып торган тамчы тавышы өч чыбагач белән ындыр суккан кебек ишетелә. Авыл артындагы тирән ермакларда язгы суның үкерүе бер тыңлаганда ярма ташы гөрләгән кебек, икенче тыңлаганда, тимерче алачыгында ут гөжләгән кебек ишетелә иде. — Ыргылма суы нинди үкерә, — дип, Шәрифҗан баскычтан төште. — Карале, Шәрифҗан, коралны яшьрәкләр кулына бирергә туры килер бит? Сугышта булмаган, винтовка күрмәгән егетләрне винтовка тотарга өйрәт әле сии бераз. — Эшлибез аны, Якуб абый. Иртәгә үк тотынам. — Я, хуш әлегә.
1
58 
 
 
— Хуш, Якуб абый. _ Менә Шәрифҗан борылышка кереп, күздән1 югалды. Якуб капка төбендә ялгыз басып калды, һавадан кара туфрак исе, яца киселгән нарат агачы исе, чергән яфрак исе аңкый. «Җир уянып килә, — дип уйлый Якуб, — тагын яз җитте. Крестьянның утка баскан кебек йөрер чагы җитте. Кара көзгә кадәр шулай кабаланачак инде ул. Кара көзгә кадәр... Ә бит гомер буенча шулай чабып та, икмәккә туймаучылары куп араларында... Ун ел саен бер ачлык кичерәләр. Әллә нинди бичураларга, су аналарына ышаналар... Солдатка китсәләр, үз куллары белән хат язарлык белемнәре дә юк бит күбесенең. Ә мәктәпләрендә балаларны таяк белән кыйныйлар. Хәлфә дигәннәре дөньядагы иң әшәке сүзләр белән сүгенә: чучка борын, кап корсак, мунчада яралн ган нәрсә. Балаларны шуның кулына тапшырган чакта, ата-аналар: «Ите сиңа, сөяге миңа», дип тапшыралар. Янәсе, коры сөяккә калдырганчы кыйна үзен, тик белем генә бир. Ә хәлфә дигәннәре, надан хайван, белем бирү урынына, баланы типкәлэп йөртә, колагыннан күтәреп ыргыта... Бер-берен ашарлык булып торалар ата-аналар да... Күршесенә берәр каза килсә, күрше сөенеп йөри: янәсе, борыныңны бик күтәрә башлаган идең, менә сиңа... Хәтта бер ана сөтен имеп үскән ике туган, гөп оядан аерылып чыккан чакта, талашмыйча, сугышмыйча аерылып чыга алмыйлар... «Брат-братның көтү көткәненә рат», дигән мәкальне генә кара инде син. Шушы да тормыш дип аталсын, имеш! Юк, — дип уйлый Якуб,'—авыл артык болай яши алмый. Яшәргә тиеш түгел. Зур үзгәрешләр булырга тиеш. Зур үзгәрешләр...» Йолдыз атылып төште. Якубның артында кемдер уфылдап куйган кебек булды. Якуб, сәерсенеп, борылып карады: ләкин анда берәү дә юк иде. «Җир уянып килә, — дип уйлады Якуб, — яз җитте...» 
18 Гафият үзенең бәхетен гомер буе җирдән эзләде. Шахталарга китеп, бәхет куып йөрүчеләрне җене сөймәде аның. Андый кешеләрне ул «зимагурлар» дип, ялан аяклар дип атый иде. Җирдән даулады ул үзенең бәхетен. Ләкин кызыл ярлар белән кискәләнеп беткән кырлар аңа бәхет тә, рәхәт тә бирмәделәр. Гафият чебен кирелеге белән һаман шул кызыл балчыклы кырларга ябышып ятты. Бер-ике буразна булса да, кеше җиренә керебрәк сукалады; аулак туры килгәндә, күршесенең печәнен, көлтәсен урлап кайтты. «Шунсыз бу дөньяда яшәп булмый,» дип уйлый иде ул. Гомер буе саран яшәргә, әрәм-шәрәм итмәскә тырышты: шырпыга хәтле санап кына бирә иде. Ашлык сукканда хатыны катырак тәпәчләсә, хәзер ачуланып: «Күзең чыкканмы? Читкә чәчрәтәсең!» дип кычкыра иде. Бёр тапкыр шулай күршесе — юриме, ялгышмы, — үзенең казыкларын Гафият паҗмасына кертебрәк каккан иде. Моның өчен Гафият дөнья кадәр тавыш чыгарды: читәнне сүттереп, казыкларны яңадан кактырганчы талашты ул. Авылның көчлеләре белән Гафият тату яшәргә тырышты. Шулай да бер тапкыр аңа Малик белән бик каты бәрелешергә туры килде. Теге, комсыз җан, Гафиятнең печәнен чабып алган иде. Башта Гафият, тешен кысып, әрәм киткән печән өчен эчтән көеп, бер сүз әйтмичә йөрде. Ләкин яшерен ачу кайчан да бер тышка чыгарга тиеш иде. һәм ул чыкты: бер көнне җәмәгать җыелышында Гафияткә Малик белән әйткәләшергә туры килде. Гафиятнең иске ачуы кабынып китте һәм ул, йөрәген тыя алмыйча, бөтенесен берьюлы әйтте дә салды: печән карагы син, кеше талап мал җыясың, козгын син, диде. Малик кып-кызыл булды. Авыр йодрыкларын кысып, Гафият каршына килде,
59 
 
 
бик каты кизәнеп, Гафиятнең яңак сөягенә сугып җибәрде. Аннары, бернәрсә булмаган кебек, үз урынына барып утырды. Шул вакыт Гафият, аюныкы кадәр көче була торып (исенә төшкәндә әле дә йодрыклары кысыла) Маликка каршы кулын да күтәрмәде. Ләкин ачуын тирән яшерде һәм уңай туры килгән саен Маликка вак-төяк "зыян итүдән тыела алмады: әле кырдагы чүмәләләрен ишеп китте, әле каз бәбкәләрен бәреп үтерде, әле урмандагы утыннарын чәчеп ташлады. «Җил уңаенда бөтен йорт-җирен кара күмергә әйләндерермен өле бер» дип хыяллана иде ул. Ләкин аның батырлыгы кесә эчендә йодрык күрсәтүдән узмады. Көчле белән көрәшмә, бай белән судлашма, дигән мәкальнең мәгънәсен бик яхшы аңлый иде Гафият. Авылга Якуб кайтып, җир мәсьәләсен күтәргәч, Гафият канатланып китте. Баштарак күңеле икеләнсә дә, соңга табарак, Якубның чынлап керешкәнен күргәч: «Бер эш чыгарыр бу, бик кыю тотынды», дип уйлый башлады. Тик аның чуар күңеле әле һаман икеләнеп куйгалый иде: җир ала алуга ышанып бетми иде ул. Ләкин менә ул көн килеп тә җитте. Гафият, бөтен нәрсәсен кичтән үк хәзерләп, йокларга бик иртә ятты. Икенче көнне таң белән сикереп торды һәм, сабан туе иртәсендә уянган малай шикелле, күңелендә ниндидер борчулы рәхәтлек сизде. «Нигә болай сөенәм соң әле мин?» — дип уйлады ул. Ышна җирен алырга бару аны шулай җилкендерә микәнни? һәм ул, үз алдына елмаеп, урамга йөгереп чыкты. Урам әле буш иде. Күл өстендәге томан да күтәрелеп җитмәгән иде әле. Гафият йөгерә-йөгерә кире кереп китте һәм, үзенең шулай йөгереп йөрүенә үзе дә гаҗәпләнеп: «Карт юләр, җир дигәч бөтенләй шашып калдың» дип, тыела алмыйча эчтән көлә иде ул. Кызыл биясен җигеп, арба төбенә капчык белән чәчүлеген, кабык тубалын, бөкре сукасын салды; бодайга кушып чәчү өчен биш йомырка пешертте; капкасын киң итеп ачып куйды; шуннан соң, аякларын салындырып, арба кырыена утырды да, — Кайсыгыз бар анда? Капканы ябып калыгыз, бозау чыгып китмәсен, — дип кычкырды. Йөгереп чыккан хатыны, капканы ябып, иренә хәерле юл теләп калды. Бу вакытта урам инде гөж килә иде. Атлар, арбалар, яңа майланган тәгәрмәчләр, кояш нурында балкып торган сука калаклары, өер-өер булып сөйләшеп торучы кешеләр, хуҗалары - янында сырпаланучы актырнаклар, сарбайлар, — бөтен шушы чуар күренеш Гафиятнең күңелен тагын очындырып җибәрде: «Бөтен ил белән кузгалдык: Хәерле сәгатьтә булсын!»'дип уйлады ул. — Тыпру! — дип, Гафият арбасыннан сикереп төште. Атын бәйләп, Якубны эзләргә китте. Ат башлары арасыннан, арбалар, сукалар арасыннан үтеп барганда аның күзенә Миңнулланың, озын, ябык гәүдәсе чалынып калды. Ул, сыңар күзе белән елмаеп, нәрсәдер сөйли, аны сарып алган абзыйлар көлешәләр иде. Бер ат, колакларын ачулы шомартып, Гафияткә таба сузылды; Гафият, аның авызына җиңелчә сугып, ашыкмыйча гына үтеп китте. Ул, Якубның соңгы сүзләренә генә җитеште: «... Безнең дә мылтыкларыбыз бар, куркырлык түгел», диде Якуб. «Мылтыкның булганы яхшы», дип уйлап, Гафият кычкырып сәлам бирде. — Вәгаләйкем сәлам, Гафият кордаш, — диде Якуб, — без сине инде курыктың, килмәдең, дип уйлап тора идек. — Куркытырсың Гафиятне: җир дигәндә ул арыслан авызына керергә хәзер... Бер кояшка, бер урамны буып торган арбал,арга, атларга карап алып, Якуб: «Кузгалырга вакыт», — дип уйлады. — Шәрифҗан!
60 
 
 
Шпнель чабуларын уйнатып. Шәрифҗан Якуб каршына йөгереп килде. — Синекеләр барысы да мондамы? Винтовкалар? Патроннар? Яхшы! Хәзер кузгалабыз. Берьюлы барлык атлар, арбалар, кешеләр хәрәкәткә килде. Кемдер, бер түземсез җаны: «Юл бир!» дип кычкырып җибәрде. «Кая җәһәннәмеңә ашыгасың? Бәлешләр пешереп, көтеп тормыйлардыр әле анда!» — дип җавап бирделәр аңа. «Әйдә, бия!», «Тыпру!», «Карабрак»! дигән күңелле авазлар, «Кая кеше өстенә менәсең, чәкүшкәне сындырдың!» дип, ачуланып, кычкырулар, атлар пышкыруы, тәгәрмәчләр шыгырдавы, чишеп ташларга онытылган кыңгырауның шыңгыр- шыңгыр итеп баруы ишетелеп тора башлады. Бөтен шушы күңелле ташкын басу капкасына килеп тыгылды һәм, шау-гөр килеп, кычкырынып, сүгенеп, капкадан кырга, киң кара юл өстенә ташып чыкты. Бала-чага өй түбәләренә, агач башларына, келәт сыртларына менеп атланды. Хәлим дә, мәчедәй атылып, өй түбәсенә менеп китте: аның күлмәге, җилдә кабарынып, җилкән кебек киерелгән иде. Менә ул, бер кулы белән корымлы, җылы морҗага тотынып, икенчесе белән күзләрен кояштан ышыклап, астагы малайларга кычкырды: — Ыргылмага җитәләр. — Хәлим, мин дә меним әле? — Юк, әни ачулана. — Меним инде? — Юк! Биби күленә таба борылдылар. Бер көтү малай, тупырдашып, басу капкасына таба йөгерә идө. — Әй! Кая барасыз! Алар өй сыртындагы Хәлимгә борылып карадылар. — Күренәме? — Күренә. Кая барасыз? — йомырка җыярга. — Туктагыз мин дә... ... Малайлар Ышна җиренә барып җиткәндә, олылар әле сукаларын да җикмәгәннәр иде. Малайларны беренче Якуб абзалары күреп алды. — Сезгә ни кирәк монда? — Без йомырка җыярга... — дип, Хәлим аңлатырга тотынган иде, Якуб, ачуланып: — Хәзер үк кайтып китегез! Әнә, күрмисезмени? — диде. Малайлар ул күрсәткән якка таба карадылар: атка атланган биш кеше, кызу-кызу юыртып, туп-ту,ры сукачылар өстенә киләләр иде» Кемдер: «Атлы казаклар!» дип кычкырып җибәрде. Сукачылар башларын күтәрделәр. «Чуалыш башланганчы тизрәк тынычландырырга кирәк», дип уйлап, Якуб атка сикереп атланды да, бер төркемнән икенче төркемгә чаба-чаба:' — Иптәшләр! Курыкмагыз! Бездә корал бар! Курыкмагыз! Берии эшләтә алмаслар! — дип кычкыра башлады. Сукачылар бер урында катып калганнар иде. — Әле сез китмәдегезмени? Сыпыртыгыз моннан! — дип, Якуб атын малайлар өстенә борды. Тегеләр төрлесе төрле якка сибелделәр. — Кайтып китегез хәзер үк! Ул арада чабып килгән атларның тояк тавышлары, пышкырулары, кемнеңдер: «Раз-зойдись!» дигән тупас тавышы ишетелде. Казаклар түгел, алпавытның атлы сакчылары иде болар. Чабышып килделәр дә, ат күкрәге белән бәрдереп, камчылар белән суктырып, сукачыларны куа башладылар. Бер кып-кызыл чырайлысы, атының алгы аякларын Миңнулланың күкрәге өстенә күтәртеп,
61 
 
 
— Старик! Долой отсюда! — дип җикерде. Миңнулланың күз алдында дага ялтырап китте: ул, кулын баш очына күтәреп, чак кына тайчанып өлгерде. Исән күзе акаеп китте. Бичара биясе, тезгененнән тарткан саен ябык муенын сузып, бер урында таптана, «юк, мин шушында үлсәм үләм, ләкин кузгалмыйм» дигәндәй, башын уңга-сулга чайкый иде. Алпавыт сакчысы, камчысын уйнатып, тагын Миңнулла өстенә килде. Көчәнеп кычкырудан һәм ярсудан булса кирәк, аның зәңгәр күзләре акайган, муен тамырлары бүртеп чыккан иде. Баш очына күтәргән авыр камчысын Миңнуллага орып өлгергәнче, кемдер, каты кизәнеп, сакчының башына таяк белән сукты. Ул, тезгенен ычкындырып, артка чайкалып китте. Бер төркем ярсыган кешеләр аның атын урап алдылар. Акайган күзләр, ыржайган тешләр, күтәрелгән йодрыклар каршында, теге бер генә секундка каушап калды: «Хәзер өстерәп төшерәләр дә өзгәләп ташлыйлар», дигән уйдан аның күз аллары караңгыланып китте. Ләкин ул шундук яңадан аңына килде. Атын сикертеп, каршында үкерешкән кешеләрне бәрә, ега, таптата башлады: мәтәлеп киткән бер кеше аркылы сикергәндә, кайсыныңдыр көчле кулы күсәк белән атның алгы аягына сукты, аннары сакчының үзенә дә суктылар: аның авыр гәүдәсе, янтаеп, тагын бераз ат өстендә селкенеп барды да, кинәт җир өстенә авып төште. Моны күреп торган малайлар кычкырып җибәрделәр: — Үтерделәр! Берсен үтерделәр! Буш атның чабып узганын, күреп, сакчының иптәшләре атылышып килделәр. Озын мыеклы, киң иякле берсе, иңбашларын биетеп чабып килгән уңайга атын кырт туктатып, — Кто его? — дип сорады: аның яңак ите тартышып куйды.— Абдулла Валеич, — диде ул киң битле, кара мыеклы, кара күзле бер иптәшенә мөрәҗәгать итеп, — сорагыз әле шулардан үз телегездә, кем суккан аңа? Үзе, атыннан сикереп төшеп, җирдә яткан иптәшенең кинәт агарып калган йөзенә иелде. — Аягыңа баса аласыңмы? Я, торып карале! Яралыны торгыздылар да җитәкләп алып киттеләр. . Озын мыек, сикереп, яңадан атына атланды. — Ераграк алып китегез! Хәзер монда кисеш булачак. Шул сүзләрне әйткәч, иңбашларын биетеп китеп тә барды. Чабып барган уңайга наганын тартып алып, рәттән ике тапкыр атты. Шул минуттук алпавыт утарыннан бер төркем атлылар чабышып чыктылар. Монысын берәү дә көтмәгән иде.. Хәтта Якуб та уңайсызланып китте. Тиз генә Шәрифҗанны табып, әзерләнергә кушты. Ул арада сукачыларның бертөрлесе, атларына атландылар да, арбаларын ташлап, сукаларын һәм хәтта капчыктагы чәчүлекләрен ташлап, авыл юлына чаптылар. Ат атланган Якубның кара фигурасы халык арасында атылып йөри башлады: ул ачуланды, шелтәләде, үгетләде һәм, тәртипсез качып баручыларның юлларына аркылы төшеп, — Иптәшләр! Туктагыз! Качмагыз!, — дип, юл буйлап чапкан ташкынны туктатырга тырышып карады. Ләкин шашып калган җанлы ташкын аның үзен агызып алып китә барды. Биясенең үткен сыртына бер «капчык чәчүлек салып, иң койрыкта Миңнулла кайта иде: ул аты яныннан тырык-тырык йөгерә, минут саеи капчыгын төзәтә*, теш аралаш сүгенә, мыгырдый иде: — Җир алабыз, имеш... Куян урынына качабыз, ат белән куып җитә алмыйлар... Менә артта чатырдатып атын җибәрделәр. Миңнулла сискәнеп,
62 
 
 
муенын җыерды: бу нәрсә инде тагын? Аталар түгелме? Ләкин ул артына борылып карарга курыкты. Әгәр ул карарга курыкмаган булса һәм әйләнеп караса, бу кадәр бөрешеп йөгермәгән дә булыр иде. Тагын чатыр-чотыр атып җибәрделәр һәм кемдер: — Качалар! Казаклар качалар! — дип кычкырды. Бөтенесе әйләнеп карадылар. Чынлап та: атлы сакчылар кире алпавыт утарына таба чабалар иде. — Кемнәр атты соң анда?—дип сорады Гапсаттар. Шул вакыт Якуб килеп туктады. — Якуб, кемнәр аттылар анда? — Безнекеләр, — диде Якуб, — мин сезгә кайчаннан бирле кычкырам: бездә корал бар, качмагыз, качмагыз, ә сез... — Кара әле, алпавыт ялчылары. ничек элдертәләр... — Тфу! Нигә качтык соң без?! Гафият, шулай дип, атыннан сикереп төште: ул тирләгән, кып- кызыл булган һәм калдырып качкан арбасы, сукасы, чәчүлеге өчен борчыла иде: — Якуб, — диде ул, — киттекме яңадан? һәм алар атларын бордылар. — Миңнулла абый! — Әү, Якуб энем? — Сукаң кайда соң синең? — Кайда булсын... Гафият арбасы янында калды. Кемдер көлә башлаган иде, Миңнулла, кисәк кабынып, — Син! Нәрсә ыржаясың? — дип кычкырды. — Үзеңнең чәчүлегеңне карга чүпләп бетермәсен, бар, чап тизрәк! — Әйттеме! — Безнең Миңнулла абзый әйтә ул. — Киттек! — дип, Якуп атын кызулый башлады. Аның артыннан бүтәннәр кызулый башладылар. ... Гафиятнең чәчүлеге исән иде. Тик бераз кимегән кебек тоелды: кайсыдыр алып салганмы, әллә аның күзенә генә шулай күрендеме? «Ярый инде, зур каза түгел», дип, Гафият капчыктагы бодайны тубалына бушатты, алып килгән йомыркаларын да шунда ук салды, аннары иелеп, тубалын муенына киде һәм, «бисмилла» әйтеп, уң аяктан башлап, беренче учны сибеп җибәрде. Сап-сары бодайлар белән бергә беренче, йомырка туфрак өстенә барып төште. Чәчеп бетерүгә сукаларга тотынды ул. — Я, байтал, аллага тапшырдык, — дип, чыбыркысы белән юаш кына кизәнеп, (ул атка сукмый иде) беренче буразнаны башлап җибәрде. Дымлы кара туфрак, күңелне рәхәтләндереп, тәмле ис аңкытып, актарыла башлады. Сыерчыклар, йөгерә-йөгерә, селәүчән чүпләргә тотындылар, йомырка чүпләргә малайлар да йөгерешеп килеп җиттеләр. Кич кырын, шау-гөр итеп, авылга кайтып кергәндә, барысының да күңеле күтәренке иде. Ләкин өйләренә таралышып, һәр кеше үзенең уе белән икәү генә калгач, күңелләргә тагын шик үрмәләде: төнлә белән килеп, авылга ут салмасыннар, дип курыктылар. Якуб басу капкаларына, тыкрыкларга сакчылар куйдырды. Кешеләр төн буе, өер-өер җыелышып, урамда йөрделәр: тәмәке тарттылар, -күңелдәге кортны басу өчен, уен-көлке сөйләшкән булдылар. Миңнулла да, йокыга кул селтәп, караңгы бакчалар аркылы Якуб янына кереп китте. Якубны өйдә очрата алмагач, урамга чыгып, күләгә кебек шыпырт кына атлап, түбән очка таба төшә башлады. Чатта, бүрәнәләр өстендә булса кирәк, җем-җем итеп, тәмәке утлары күренде, сөйләшкән тавышлар ишетелде. «Тукта әле, берәрсеннән
63 
 
 
тәмәке тартып булмасмы», дигән өмет белән Миңнулла да шунда таба борылды. Ул әле ерактан ук Якуб тавышын танып алды. — ...Ышна җире — безнең үз җиребез. Аннары ул бик аз: җир кытлыгын бетерә алмый ул бездәге, — дип сөйли иде Якуб. — Бикмур- зинның башка җирләрен дә тартып алырга кирәк безгә... — Дөрес, — дип раслады кемдер. — Дөресен дөрес, — дип Якуб дәвам итте, — эш җирдә генә дә түгел. Әгәр менә синең, әйтик, атың булмаса, сибәргә чәчүлегең булг маса, коры җир белән генә син әллә кая сикерә алмыйсың... — Дөрес! Җирнең үзен ашап булмый. — Ашый торган балчык бар икән,—дип кайсыдыр арага килеп кысылды. — Унберенче елдагы ачлыкта без ашап карадык. Эчебез таш булып катты, тышка чыга алмыйча йөдәп беттек. — Туктагыз әле, сүзне әллә кая бормагыз! — Кабергә кергәч ииде безгә җир, — дип куйды бер өметсезе. — Юк, — диде Гапсаттар, — җирнең рәхәтен бу дөньяда татып калырга кирәк. Үлгәч кешегә аршын ярым җир җитә. — Әйе, бу дөньяда татыйсы иде аны, — дип куйды Гафият тә. Барысы да бер минутка тынып калдылар. Тәмәке утлары күңеллерәк ялтырый башлады. Кемдер берәү, тәмәке төтененә тончыгып, йөткерергә тотынды. — Үләсең бит инде. Бир мин тартып бетерим, — диде Миңнулла (ул арттагы бүрәнәләрнең берсендә утыра иде). — Миңнулла да мондамыни? Ничек әлегә хәтле тавышы-тыны чыкмады соң аның? — Бүгенге түбәләштән соң телсез калгандыр. — Каныкмагыз әле, зинһар, шул Миңнулла абзыйга,—дип Шә- рифҗан Миңнулланы яклаган булды. — Тегендә булды тегендә сакчы гел ана бәйләнде: старик, пошел җир өстеннән, ди. /Монда тагын сез бәйләнәсез... Мә, Миңнулла абый җаным, төреп җибәр, миннән булсын яхшылык. Төреп, кабызып җибәргәч, Миңнулла, кинәнеп бер суырды да, — Әйе, татыйсы иде җирнең рәхәтен бер, — дип хыялланып куйды. — Ленин белән аның иптәшләре әнә шул турыда уйлыйлар да, — диде Якуб,— ничек итеп крестьянны хәерчелектән чыгару турында... Ә хәзерге хөкүмәт башлыклары әйтәләр: крестьян хәерчелектә яшәсен, диләр. — Шулай дип туп-туры әйтәләрме, Якуб энем? Хәерчелектә яшәсен, диләрме? — Юк, алай ук туп-туры әйтмиләр, — диде Якуб, мәсьәләне артык гадиләштергәнен сизеп,—туп-туры әйтсәләр-, нәрсә булыр иде ул... Аларның политикасы шуңа алып бара... — Политикасы? — Әйе. — Җир эшләре министры әйтә: «Җир талаучы крестьяннарны авызлыкларга» — ди. — Кара син аны, эттән туган нәрсәне! Безне авызлыкламаучылар, имеш. —- Малик айгыры дип белгәннәрме безне? — Алайса крестьяннарга җир бирү исәпләрендә юк икән? Юк! — диде Якуб. — Аларның хәзер бөтен кайгысы сугышны туктатмау... Беләсезме сугышның бер көне күпмегә төшә безгә? 50 миллион сумга! — Ә? 50 миллионга!? — Әйе. Беркөн газетада укыдым.

«4 
 
 
— Ай-яй-яй! — Шул акчаны безнең авылга китереп өләшсәләр, ө? — дип хыялланмыйча түзә алмады Миңнулла. — Бик ансат кына баер идең бугай. — Миңнулла, — диде Гафият, — баесаң, башлап нәрсә алыр идең? — Ат. — Аннары? — Өй салдырыр идем. — Тәмәке алырга онытма, Миңнулла абзый, — дип төртеп куйды кайсыдыр. — Аннары? Урам буйлап кемнеңдер лап-лап йөгереп килгәне ишетелде. — Туктагыз әле! Кем ул анда? Барысы да, кинәт тынып, аяк тавышы ишетелгән якка борылдылар. Ниндидер бер күләгә бирегә таба йөгерә иде. Менә ул, килеп җитәр- җитмәс, сулуына тыгыла-тыгыла, кычкырып җибәрде: — Казаклар! Авылга казаклар килеп керде! Барысы да сикерешеп тордылар. — Кайда? — дип сорады Якуб. — Кәҗә тыкрыгында. — Күпме? — Күп! Белмим. Мин икесен күрдем. — Әйдәгез әле! — диде Якуб, уң кулын кесәсенә тыгып. — Өелешеп бармагыз! Таралыгыз, тарал... Кәҗә тыкрыгына кадәр төштеләр, ләкин беркая бер җан әсәре очрамады. — Кайда казакларың? — Валлаһи менә, тыкрыкта ат аяклары тавышы ишетелгән иде. — Жиде бүре күргән ул... — Әнә алар! — дип кычкырды кемдер, — югары очка менеп баралар! һәм чынлап та, ерак та түгел, төнге караңгылык өчендә кешеләр- зең күзләренә ике атлы чалынды. — Әйдәгез! — диде Якуб. Бөтенесе аның артыннан йөгерде. Атлылар Малик капкасы төбенә килеп туктадылар. — Тизрәк! Йөгереп килеп җиттеләр. Атлар янында Малик белән Әхмәтсафа басып тора иде. Шул хәтле кешенең йөгереп килүен күргәч, Малик гаҗәпкә калды: — Нәрсә сез төн уртасында чабышып йөрисез? — Без сезне ка-заклар дип торабыз. Малик көлмичә түзә алмады. — Курыкканга куш күренгән,—дип куйды ул һәм, Әхмәтсафага койма аркылы кереп капканы ачарга кушты. Кешеләр көлешә-сүгенә китеп бардылар. Капка ачылды. Арган атларны ияртеп, Малик ишек алдына керде. — Бәйләп өсләренә яп, — дип, тезгеннәрне Әхмәтсафага бирде дә, үзе өялды баскычыннан менеп китте. Алар кичә иртә белән, ат атланып, тире-яры мәсьәләсе буенча күрше авылларга чыгып киткәннәр иде. Бик күп җир йөреп, тәмам арып, ләкин эшләгән эшләре белән бик канәгать булып, кайтып киләләр иде. Вакыт бик соң булу сәбәпле, апнан-моннан гына капкалап, йокларга яттылар. Маликның хатыны, табак-савытларпы җыештырды да, ирө анына килеп ятты. — Я, юлың уңдымы? Хатынның тавышы йомшак һәм ягымлы иде.

65 
 
 
— Уңды. — Рәтләбрәк сөйлә әле. — Бик ардым. Йокым килә.—һәм ул хатынына аркасы белән борылды. — Син мине бөтенләй хатын итми башладың... Малик дәшмәде. — Мин вакытсыз картайганмын* икән, сиңа хезмәт итеп картайдым. Малик тагын дәшмәде. Ул үзенең эшләре турында уйлап ята иде. — Авылда, да бер кешене дә санга сукмыйсың. Байлыгыңа масаясың. Күкләргә сикерә башладың. — Күккә сикереп, мин нишләгән? — Әнә Мөхәммәтгали мулла нәрсә ди синең турыңда...’ — Нәрсә ди? — Дөнья гамәле артыннан чабып, ахирәтен онытты Малик дип әйтә, ди. — Нәрсә, мин аңа садака аз биргәнменмени? Җитми икән, тагын бирермен. — Мәчеткә аяк та басып карамый, дип әйтә ди. — Ел саен ике гаеткә барам --------- шул җитмәгәнме? — Көлмә, Малик... — Мулланың нигә лыгырдавын беләм лә мин: безнең байлыктан көнләшә ул. — Синең байлыгыңнан көнләшергә аның үзенеке юкмыни?..- — Курыкма син мулладан: ул безнең үз кеше, күп итеп бер садака бирсәң яисә кунакка чакырып сыйласаң, шуның белән авызы томалана ич аның. Син әнә тегеләрдән курык. — Кемнәрдән ул тегеләрдән? — Авыл хәерчеләреннән. — Аларга ни булган?—диде хатын кинәт борчылып. — Син, өй тавыгы, бернәрсә дә ишетмисең, ишетсәң дә аңламыйсың. Байларны талыйлар бит хәзер; Бүген алпавытка, иртәгә сиңа ябышсалар, — нишләрсең? Әле менә Әхмәтсафа белән кайтып киләбез: бер көтү халык, күсәкләр күтәреп, артыбыздан йөгерешеп килделәр. — Әстәгыфирулла! Ни җитми тагын аларга? — Ашарларына җитми. — Инде безгә дә кул күтәрсәләр, җир йотар үзләрен. — Без нәрсә ул хәтле: алладан иңгәнмени? — Ярты авыл бездән туенып тора ич. — Юкны сөйләмә! — диде Малик. — Бушка ярты кадак та иген биргәнебез юк. Әнә закладка алган нәрсәләре келәттә череп ята... — Соң биреп җибәр шул чүп-чарларын. Нигә кирәге бар аларның безгә? — Ашыкма! Бурычларын кайтармыйча, ертык чүпрәкләрен дә кире бирү юк. Череп бетсен, — бирмә! Ирле-хатынлы алар шулай сөйләшеп яткан чакта, урамдагы кешеләр берә м -бе р әм но р тл ар ы н а тар а л д ы л ар; Гафият, өенә кайткач, бик озак вакыт йоклый алмыйча ятты: шылт иткән тавышка да башын мендәрдән калкытып, бик озак тыңланып торды. Тик ул көнне килүчеләр булмады. Икенче төнне дә килмәделәр. Ләкин халык һаман борчылды:' кич җитүгә кешеләр атларын, сыерларын бакчаларга, агач араларына яшерә башладылар, дошманга азык булганчы үзебез ашап калыйк дип, казларын, үрдәкләрен, тавыкларын суеп ашаучылар да булды; барлы-юклы малларын җиргә күмделәр, — бишенче елдагы хәлләр кешеләрнең күңелләрендә төзәлмәслек яра калдырган иде.

(Дәвамы киләсе санда) 5. ,с. ә.- № 1