УНЫШ

Поэма.
Респ убликабызның авыл хущалыгы алдынгыларына багышлана.
г Гадәттән иртә Бу нинди гөрләү? Юыртып үтә Күпердән берәү.
Юл бара кеше,
.{ (йокламый, димәк),
I Ашыгыч эше
| Булырга кирәк.
Чыннан да ахры Бар шундый эше —
I Янында яры
һәм җиде күрше.
■■ Күк, туры, җирән,
Бүз атлар җигеп, Дуслары белән
I Юл бара егет.
Юл туры илтә Авылдан кырга. ... Чагылып китә Күзләре нурга; —-
1 Уяна, туа
Яңа көн җиргә, һәм егет куа Атларын үргә.
Нәкъ шуннан әнә Алтынсу, алсу йөз белән аңа Елмая басу.
Елмая таныш
Басуы шулай — Бер ягы арыш, Бер ягы бодай.
Чыдамый егет, Арбага баса. Бер карый — өмет Шатлыкка аша.
Бер карый — алда Бер гигант көзге. Күренә анда Бәхетнең үзе.
Күр, диләр аңа, КОЛХОЗЧЫ КүрӘ: Җәүһәр тау аның Каршына йөгерә...
Тирбәнеп килгән Тау дулкын була. Дулкыннар белән Бөтен кыр тула.
— Корабы булса, Нәкъ диңгез күк бит! — Дип сүзен куша Кызына егет.
Кыз бакса юри, Алда чын кораб! — Комбайнер йөри Мәйданын карап.
ТЛҢ
I — Чын әйттең, Муса, ! Чын, диләр — Сүзең; I Өлгергән булса, / Башлыйбыз бүген!
Чүгез, — ди Ниса — Т ы ң л агыз, дуслар! Таңгы жил исә һәм сайрый кошлар.
Күңелле, ямьле Кошлар сайравы. Аннан да тәмле Башаклар шавы.
Таныш кыр инде Кул бирде юлга, Барды да керде Алдагы юрга.
Җил уйный — көйли, Башаклар җырлый; Башаклар сөйли. Йөрәкләр тыңлый. Башаклар жырлый, Ил сөеп тыңлый. Ил белә: мондый Җыр жиңел тумый.
Елмая тагын Колхозчы кеше. Бу җырда аның Дан, намус эше. Басуда бодай — Бишектә сабый. Караган шулай Колхозчы абый.
... Кыш килгән. Кем дә Калмаган кырда.
Ул гына көн дә Хәл белеп торган. Кыр тыныч яткан, Үтмәгән суык.
Ул юрган япкан Ак кардан сырып.
Кар беткәч җирдән Сабанга дәшкән. Ашлаган, сөргән, Гәрәбә чәчкән.
Корыда агай Җиргә дым көткән; Көтмәгән, маңгай Тирләрен түккән. Үтәлгәч күп эш, Әйләнеп бакса:
Күренә сырттан Бер матур урып— Киммени йортган Станы кырның!
Колачын жәя Мыексыз ага Күзләр инләмәс Диңгезгә таба.
Тиз аны илтә Күчерәсе килә. Сызганып җиңне Эшлисе килә.
Шул теләк яна, Яктыра йөздә. Дуслары аңа Кушыла сүздә. -
i /
ҖЫР НИЧЕК ТУА
Игене — җимеш, Басуы — бакча!
Өлеше мулның Хисе мул диләр. Келәмдәй юлның Як-ягы гөлләр.
Бригада туктый, Башлана кыры. Кырына үтте Колхозчы туры...
Ул ничек алай,
Ул нинди хикмәт, Зур гына агай Юк булды кинәт.
Юк ул бер яры, Юк ул бер төштә. Тирбәлә бары Башаклар өстә.
Тик таудан балкып Карагач кояш, Чак кына калкып, Күренде бер баш.
Шул инде әнә Чайкала чак-чак. Каршында янә Бер шаян башак.
Шаян шул чынлап. Бер дә тик тормый, Килә дә уйнап Битләрен тырный.
Серләшеп сүзсез Кыштырдап куя.
Аһ, йөрәк чиксез Рәхәтлек тоя!
Аннары ул баш Өстеннән үтә. Тәгәрәп кояш Каршына китә... Ничек сон. кеше Очмасын хистә, Җирдәге эше Шаулагач өстә. Бавын да бора Бик җайлап кына, Ул әле ура Тик сайлап кына Көлтәләр парлап Утралар рәттә, Нисага карап, Мусасы ӘЙТӘ: Менә бер заман Ул туктап кала. Иңенә салган Урагын ала. — йөрәк ашкына Бу’ хәлдән, малай! Бүген үк куна Калабыз, давай! Иелеп алга, Зур учлап чала. Каерып ала да ипләп сала. Әйбәт сүз телдән Күчә шул телгә, Җитә ул тиздән Председательгә. Урылгач бераз Бәйләнә пөхтә, Салмак һәм көяз Беренче көлтә. Билгеле, абзац Бу сүзне җүпли. Бригадир казан Асарга йөкли. У ГАҖӘП КӨЧЛӘР Кич белән кайтты Да таныш юрга Тан. белән чапты Ул тагын кырга. Сокланып карый һәм әйтә Муса: — Менә бу ярый, Менә ичмаса! Чан сукты, һәм ул Әврелде җырга. Кузгалды авыл Туп-туры кырга. Шунда ул гаять Бер зурлык тоя, Саф, матур, әйбәт Горурлык тоя. Барыр юл такыр. Өсләре тигез. Дөбер дә шатыр Юлда нн дисез? Чын ахры хисләр, Бар мисал моңа-. Эшләнә эшләр Аныңча гына. Төсләре көмеш, Тешләре корыч... Бер, ике, дүрт, биш... Машина... -ургыч. Ул әйтеп туры Салынды бу юл. Ул теләп кыры Ташыды быел! Юл өсте әйбәт — Карарга кызык: һәммәсен әйдәп, һәммәсен узып, Ул дәште-беттс — • Эш инде сүзе: Килеп тә җитте Ич менә үзе. Агыла илдән — Хвылдан барлык Өшкә дәртләнгән, Зур, бердәм халык. Авылдаш халкы Кыр иңләп туктый һәм шушы алгы Бригадны котлый. Ул килә чынлап, Чьш матур эшкә, Байраклар юллап Кояшлы өскә. Исенә төшеп Куана Муса, Торган соң ничек Ул аңламыйча:
6
Үзе ич, үзе Аларча икән. Порты, нигезе Яңача икән!
Чыннан да яна. Чыннан да шулай. Бу торыш аңа Бөтенләй уңай’
Үзенчә җырлый, Аларча сүзе; Аларны зурлый, Зурая үзе.
Зураеп эше, Балкыган зур кыр, Ничек шул кеше Булмасын горур.
ГЛУСА
Ул үзе болан Дәү генә кеше; Урганда бодай Ул яшьләр төсле.
Атларга чөңгер. Сызгыр-ул гадәт. Башакка шигырь Сөйләве гаҗәп.
Аңлыйбыз җырдан
Нигә ул андый, —
Аерылып торган
Икән шул абый.
Яу килгәч илгә, Ул сафка баскан. Автомат билдә, Башында каска.
Аңлаган шунда Ил сүзен сүзсез. Кавышу да, туй да Юк икән илсез.
Шунда ул тагын Көчлерәк СӨЙГӘН:
— Бәхетләр багым — Син. илем, дигән.
Ил өчен хәсрәт Әврелгән көчкә. Дошманга нәфрәт Чакырган үчкә.
Ул китеп барган Басулар аша. Озатып калган Урасы башак.
Калган ул чиксез Кыр булып анда, Юк, барган шиксез, Ул һаман янда.
Колхозчы батыр Сугышчы безнең, Аямый данлы Көрәштә үзен, Аркылы торган Юлында яуның. Ут белән «урган» Бандасын аның;
Көч калмый һич тә Ёгылган кайчак.
... Караса, өстә Алтынсу башак!
Иелеп бераз Ул тибрәп куйган. Яралы бер наз, Бер теләк тойган.
Әрнегән кулы, Кайнаган хисе...
Бер булган җылы, Бер булган эссе.
Бер булган рәхәт, Бер сызган бәгырь.
Бер тойган рәхмәт, Бер тойган әмер.
Бер тойган үгет, Бер тойган үпкә...
— Юк, — дигән егет, — Ятмамын күпкә.
— Юк, калмам, — дигән — Мин болай шиңеп!
Яшисе килгән Үлемне җиңеп.
Яшисе килгән
Бодайда аунап, Уңышның илгә Иң зурын яулап.
Иясе бер дә Югалтмый йөргән —
Күрмәсә җирдә, Байракта күргән.
Татыган бәгырь Җиңүнең тәмен. Онтылгаи авыр Ярасы тәннен.
7
Хәл җыеп солдат, Янаган дотка. Ыргылган кабат Ил өчен утка, һөҗүмгә күчкән Гаскәре илнең. Дон суын эчкән Егете Иделнең. Бераздан ярым Шаяру белән Өстәгән: — Ярың Көтәдер, өйлән! Туп-туры юлдан Кайтса да Муса, Юл озын булган Кырлар буенча. Днепрда юган Ярасын солдат, «Украина, туган, Булдың, дип, — азат.» Туганнар бергә Куган дошманны, Яулап гомергә Сүнмәслек данны. Ул тирә-юньнәр, Ул сынык-санык Шикелле җирләр Бирмәгән зәвык. — Әй, поезд, — дигән — Оч полный ходка. Баронсыз илгә, Батраксыз йортка! Шатлыкның чиге Булмаган һич тә, Сөекле, изге Ал байрак өстә Җилфердәп тыныч, ■ Балкыган ерак. Балкыган чүкеч Янында урак, һәм алтын башак Елмайган шуннан. Кагынган байрак Котлаган сыман. Кавышу да, туй да Өн булган төштән. Ул инде унда Сабанга төшкән, к ; Ул инде чәчкән Бодай һәм тары. ’ Бер вакыт дәшкән к Генерал аны. Егеткә тагын Иленнән бүләк. Этләре аның Ошаган, димәк. Сүзләре ашып Сулаган иркен. Капкасын ачып Кергән ул беркөн. Хис, хыял, илһам Дисеңме анда; Теләкләр булган Теләгән санда. Дәрт, дәрман; аннан Тормышның яме, Хезмәтнең балдан Татлырак тәме; Яңага, зурга Ашкыну, яну — һәммәсен җырга Мөмкинме язу!? Бу кадәр муллык Сыямы эчкә? Юк, /Муса шул ук Иртәдә эшкә Юнәлгән бер дә Чакрусыз-нисез. Кушылган кырда Диңгезгә диңгез. Абзагыз күкрәк « Өстендә йөрткән. Йолдызлар, димәк, Төшмәгән күктән. Генерал әйткән: Шунлыктан булса Кирәк шул, — ди ул — Дулкынлы Муса Абзагыз быел! Җыела табын, * — Уң булсын юлың. Киң кырлар көтә Торгандыр улын. Анда яз, анда Тургаең сайрый. Юл сиңа таңда, Хуш, дустым, ярый. Җәелә ярыш. Яңгырый тагын Шул таныш тавыш: — Бирегез, дуслар, Урырга, — ди ул — Урмаган еллар Өчен дә быел!
8
Дуслары сөеп
Карыйлар тагын:
Ургычта биеп
Баруын аның.
Башакка шигырь
Сөйләве ямьле.
Хисләре хозур.
Сүзләре тәмле;
Кайтадан-кайта
Иштәге килә.
Кушылып хәтта
Өстәсе килә:
Саклаган илең
Кояшлы, иркен.
Кырыңда иген —
‘ Илеңдә күркең!
АЙЛЫ КИЧ
Исте хуш исле Җиләс жил тагын. Җәелде кичке Ләззәтле табын.
Авылдан ерак. Табыннан читтә Зур көмеш урак Ялтырый күктә.
? Егетләр шаян,
; Егетләр көлә:
i — Ул Зөһрә айдан
‘ Уракка килә.
I Кечкенә сүздән
| Эш китә зурга, Кыр күчә тиздән
i Уенга-жырга.
Яшь күңел өмет — Бәхеттә өлгер...
Кыз белән егет Гөлдер дә гөлдер.
Ярына канат — Вәгъдәсе ярның, Көй белән кабат Кушыла гармонь.
Нидән бу нечкә, Шат көйләр чиксез?
Башаклар хискә Әврелде, шиксез.
i Чамадан аша
| КИНӘТ Зур ГОрләү:
ң ИСА
Каршылап таңның Беренче нурын, Гөрләде тагын Станы кырның.
Киттеләр торып һәммәсе бергә,
Бакчы, — дип — Муса, Бәхтеңә бакчы. Үзең, — дип — хуҗа, Үзең, — дип — сакчы!
Әй, Муса туган, Син тагын батыр — Арышың уңган, Бодаең матур.
Чыга да баса Уртага берәү.
Ай-яй егетнең
Шаяны, җоры: Ләктерсә, беттең — Калмыйсың коры!..
Җырлый һәм төрле
Сурәткә керә.
Әбәү, җык тигре, Көлдереп үтрә!
Ай да вай итеп Ул билен тота.
Бер кызның икс Бите дә утта.
Кояшта оеп
Кызынган итә.
Бер егет тоеп, Сискәнеп китә.
Көлтәне әлли —
Бәллиләп ала
Көлтәләр бәйли Торган яшь ана.
Ял шулай үтә Сизелми бер дә. Баксалар, күкнең Урагы жирдә.
Таң алды, тайда
Егетләр тора.
Аларча анда Чын Зөһрә ура.
Соң гына урып Туктаган жиргә Ат менеп Муса Тиз барып керә Атларын борса, Ул нәрсә күрә:
Урасы җире Киткән соң кая? Калды ич бире Шактый җир бая... Кемнәрдер урып Киткәннәр менә; Торалар утрыи Көлтәләр генә. Чү. алар монда Күрмәгән шуны... Шул и^ каршында Зөһрәнең чыны! Чын Зөһрә аның Нисасы икән. Янында тагын Звеносы икән. Елмайган килеш Тирги ул КЫЗЫП: Ул да шул гына — Чулпысыз-нисез. Әнкәсе моңа Ни әйтә, — дисез. Ни әйтсен, хәтта Соклана әнкә. Булмаса чәчтә, Күкрәктә тәңкә! Әбәттә әби Кузгатты шуны: Көмеше дә, — ди — Көмешнең чыны! Көн дә кыр, тузан Эчендә үзе, Ничә ел узган, Тутыеыз йөзе. Көн белән пардан, Яп-якты өсле. Кем кушкан, имеш, Ургычтан узып... Рәхәт тә соң бу Рәхмәтле шелтә. Юк төсле солу Иңендә көлтә... Көлтәләр белән Ул йөгрә-чаба Куелып килгән Зуратка таба. Егет тә әнә Атларын бора. Борылып янә Ул карап тора. Күңелдә уйлар, Уйлары тирән. Гап-гади бу яр Гүзәл соң нидән? Тартмаган сөрмә, Сөртмәгән иннек, Ул болан хөрмә һәм алма кебек. Күрмисең балдак һәм йөзек затын. Буш булса бармак, Куллары алтын. Энҗе һәм мәрҗән Такмаган үзе. Күп чибәр Мәрьям Ападан үзе. Ул һаман, һаман Нурлана төсле. Бераз читтәрәк Утыра Муса. Бу сүзне ишетеп, Түзә алмыйча. Хуплый ул аны: — Чын, әби, сүзең — Ул җиңү даны Шундый шул безнең. Ниндидер ялкын Тиз алга илтә... Нисалар якын Бәйлиләр көлтә. Бу бодай җире Бигрәк тә уңган: Башагы эре, Камылы юан. , Үпкәли ургыч Күрмәсәң хәстәр. Көлтәләр тыгыз Тезелгән гаскәр. Нәкъ әнә шуннан Җилбер дә җилбер. Генерал сыман Ашыга кемдер. Таныды Муса 1 Тредседательне, Әнә ул Ниса Янына килде. Үрмәгөл төсле Иңендә толым. Шул чиертә хисле Күңелнең кылын. Кычкырып: «Иптәш Сафина, — ди ул — Уңышта тиңдәш Юк сиңа быел!»
БЕРЕНЧЕ АШЛЫК
Байракны кулда Уйната күрше.
Биш, алты, тугыз, һәм тагын-унау!
Юл бара тыгыз Тезелгән олау.
Юк, бара кәрван, Дугада комач. Күрергә таудан Калкына кояш.
Утыра алда Фронтовик-башлык, Дәүләткә агыла Беренче ашлык.
— Вакытлы, яхшы!
Дип куя Ниса.
— Биш еллык ашы, — Дип өсти Муса.
Беренче арыш Дәүләткә уза. Басуда ярыш Кызганнан-кыза.
хҮтәлгәч эше, Вдкса, ни күрсен — Каршында көзге Көннәрнең берсе.
Кыр инде йөктән Котылган ана. Сибәли күктән Мең рәхмәт ана.
Сибәли яңгыр, Тамчысы нурдан. Кузгала батыр Колхозчы кырдан.
«Хәзергә ярый, Хуш» дипме, аннан Кайрылып карый Ул һамаи-һаман.
Ул моңсу бераз, Калган күк яры... Чын икән, сүнмәс Мәхәббәт бары!
Җәелә тиздән Ягымлы, гөрләү. Җәй үткән эздән Юл кайта берәү.
Кайтучы ахры Шул таныш кеше —
Бу көзнең жыен Аклыгы шуннан. Кепкасы кыңгыр, Яулыгы кыйгач.
Бар жирдә яңгыр, Бу йөздә кояш.
Ямь биреп көзгә Ул шулай көлгән, Бөтенләй үзгә Бер көлү белән.
Бар монда матур Сабыйлык, сафлык; һәм ике тапкыр Зурайган шатлык.
Дуслары янда,
— Күр, — диләр алар. Караса, анда Мәһабәт таулар.
Я кы н д а җы рл а п Җибәрә берәү. Кырларны урап Җәелә гөрләү.
Тутырып кырны Җәелә бу жыр. Тутырып жырны Яңгырый ындыр.
Тау булып килгән Уртада көшел.
Шул көшел белән Балкый ич күңел.
Ындырда ул нур йөрәктән шатлык. Шуңа ич бу жЫр Сайраудан артык.
Бирешми бу жыр Яңгырга, җилгә. Кояшлы ындыр Юл сорый илгә.
Бер башы юлда, Ындырда берсе;
АВЫЛ ҖЫРЛЫЙ
Янында яры һәм җиде күрше.
Шул туры* жирән Атларда үзе. йөзендә тирән Канәгать эзе.
Янса да чуен Китеге сыман,
— Юк, — ди уд — безнең Амбарлар алар, Дөресләп сүзен Зур-зур олаулар, Тиз, бер-бер артлы Кузгала аннан, Эреле-ваклы Йортларга табан. Борыла берсе Шул йөкле көйгә, Фермага күрше Бер яңа өйгә... Агыла терлек Фермага табан. Барыннан элек Мактала чабан. Икенче якка Юнәлсә караш, Каршында акка Бизәлгән гараж. Машина дигән һәртөрле, олы Кораллар,белән Ул шыгрым тулы. Никтер ул ярым кталып кала. Жан сөйгән ярын Култыклап ала. Нык булгач вәгъдә. Урын юк сүзгә. Әйдәме? Әйдә! Безгәме? Безгә. Ямьле соң бу кич, Бизәрлек таңчш. г Гөлт итеп Ильич Утлары янды. Егетләр, кызлар Күпергә/'керде. Туктагыз, дуслар, Муса ни күрде? Йөрәге аның Кагынды канат, Ул аерым-аерым Күргәннәр кабат Жыйналып килде һәммәсе бергә, Шул авыл тикле Сөекле җиргә. Ул күзен ала Караса тагын: Өр-яңа мәктәп. Бар тирә-ягын Тора бизәкләп. Яңадан аңа һәм тагын бакса. Ни күрсен — алга Ил килеп баса. Күр, анда бүген Бәхетләр туе! Күз салса егет: Каршында яңа Салынган кибет. Товарлар анда Сансыз һәм чиксез. Булганы — алда, Булыры, шиксез. Теләгән күрә: Шунда ук мәһәр. Ефәккә төрә ^Авылын шәһәр! Дуслары: «Менә /Киттек тә, — диләр. Мөлаем генә Торалар өйләр. Биргесе яңа, Аргысы матур. Ул кайта ана Меңенче тапкыр. Туктаган капка Төбенә олау. Төялгән атка Эш өчен зурлау. Кырыннан иген — Туенда сые. Түрендә утыра Мул, таза тормыш. Табында тора Югары уңыш! Бу нинди гаҗәп. Бу нинди хикмәт? Җыелды әзләп, Ташыды кинәт! Ташыды җыры Идел күк булып; Ташыды кыры Авылы тулып. Башлады үзе, \ Кушылды яры. Бөтен җир йөзе. Бөтен җир шары Яңгырарлык батыр, Көр тавыш белән Җырлады матур, Зур авыл бердәм.
Җы р л а д ы кол хоз Иртэсен-кичсн: Бер конверт никтер Куйнында бүген. Юк бәхет ансыз, — Дип, — безнең өчен. . Анда дип байлык, Анда дип рәхәт. Агылды халык Теленнән рәхмәт. Агылды һәм ул Язылды акка. Кул куйды авыл Рәхмәтле хатка.. Ник бүген хатлар Йөртүче житди. Ник оча чаптар. Канәгать итми. Хатлары күптер. Күп икән күбен. Пальтосы аша Сыйпый ул хатны. Иркәләп дәшә һәм әйди атны. * Сизмәстән куллар Тагын шул хатта; һәм бөтен уйлар Тик шушы хакта. Андый зур, изге Амәнәт кемнән? Үзеннән, үзе Күк тагын меңнән. Меңнәрдән булгач, Билгеле кемгә — Сталин бит кояш Бу матур көнгә!
13