РУС ӘДӘБИЯТЫНЫҢ. АЗАТЛЫК ТРАДИЦИЯЛӘРЕ

Советлар Союзының Бөек Ватан сугышындагы максатларын билгеләп, иптәш Сталин болан дигән иде: «Безнең беренче максатыбыз үз территорияләребезне һәм үз халыкларыбызны немец фашистлары изүеннән азат итүдән гыйбарәт. Славяннарга һәм Европаның бездән ярдәм көтүче кол ителгән башка халыкларына үзебезнең теләгебезне һәм режимыбызны көчлән тагу кебек сугыш максатлары бездә юк һәм булырга да мөмкин түгел. Безнең максатыбыз гитлерчылар тира- ниясенә каршы азатлык көрәшләрендә бу халыкларга ярдәм итүдән һәм аннары! аларга үз җирләрендә үзләре теләгәнчә тәртип урнаштыруга тулы мөмкинлек бирүдән гыйбарәт». 1 Бөек Ватан сугышында совет халкының гүзәл сыйфатлары үзләренең бөтен бөеклегендә гәүдәләнделәр. РСФСР ны гитлерчы илбасарлардан тазартканнан соң, Кызыл Армия Украинаны, Белоруссияне, Литваны, Латвияне, Эстонияне, Карелияне һәм Молдавияне оккупантлар изүеннән коткару көрәшенә фидакарьләрчә батырлык белән ыр- Iылды. Советлар Союзы рубежларыниан тыш, безнең армиябез, дошманны эзәрлекләп, Польшаның, Чехослова- киянең, Югославиянең, Болгариянең коллыкка төшерелгән славян халыкларына карата азат итүче ролен үтәп барды. Совет халкы Румыния, г И. Стали и, Советлар Союзының Бөек Ватан сугышы турында, 3 нче басма, 32 нче бит, (Татар телендәге басмасы буенча). Венгрия, Австрия, Финляндия халыкларын фашизмның черек когын, тыс ы н н а и коткарды.; Советлар Союзы Европа халыкларын гитлерчыларны ( тәмам тар- мар итү эшенә рухландырды. Совет байрагы бөтен дөнья халыклары алдында җәмгыятьнең алдынгы, демократик элементларының туплану: символы, азатлык һәм бәйсезлек символы булып танылды. 1\ешег£ек дөньясының язмышын яклап, әле генә гөрелдәп узган бөек сугышларда беренче! роль рус халкында булды. Рус халкы, иптәш Сталин әйткәнчә, «ачык акыл, чыдам характер һәм түзем» күрсәтте һәм «бу сугышта безнең илебезне* барлык халыклары арасында Советлар Союзының җитәкче көче буларак барлык җирдә дә танылды?. Ватаныбызның, намусы һәм бәйсез леге өчен, агрессорларга каршы барган сугышта рус халкы ССС? иың тугандаш халыкларын берләштерде. Рус халкының героизмы һәм көрәштә үз-үзен аямавы аркасында алдынгы кешелек дөньясының бө?к идеаллары тантанага ирештеләр. Иптәш Стал и н н ы ң әйтүенчә, «Советлар Союзына керә торган барлык милләтләр арасында пң күренеклесе булган рус халкы бөтен дөньяда демократия һәм азатлык идеяләре өчен көрәшче булып күтәрелде». Бу бөек тарихи миссия рус халкына борыи-борыинан хас сыйфат иде. Н. Г. Чернышевскийның 1846 елны «Юк, руслар политик тарихта, гуннар һәм монголлар кебек яулап алучылар һәм талаучылар булып түгел, бәлки коткаручылар булып .хәрәкәт итә килделәр...», дигән тирән мәгънәле сүзләре безнең чорда тагын бер тапкыр расландылар. Рус халкының үз бәйеезлеге өчен алып барган көрәше, сш кына, баш ка халыкларның, азатлык ’ көрәше белән бергә кушылып барды. Европаны татармоиголлар басын алуыннан коткару эшендә рус халкының хезмәте искиткеч 
>0) 
Рус әдәбиятының азатлык традицияләре 
 зур. Көнбатышка таба һөҗүм итеп баручы варварлар өерен рус халкы] туктатты. Пушкин болай дип язды: «Россиягә бөек язмыш билгеләнгән иде. Аның иксезчиксез яланнары монголларның көчләрен йотып алдылар һәм алар- ныц һөҗүмен Европаның нәкъ бусагасы төбендә туктаттылар; варварлар коллыкка төшерелгән русны | үзләренең тылында; калдырырга батырчылык итә алмадылар һәм үзләренең көнчыгыштагы далаларына кире кайтып киттеләр. Ерткычларча газапланган һәм интегеп яткан Россия туып килә торган мәгърифәтне коткарып калды...» XIX нчы йөзнен) башында Россия, Европа халыкларын тираниядән коткаруда, шундый ук рольне уйнады. Бөтен дөньяга хуҗа] булырга омтылган. Наполеон Европа дәүләтләрен үзенә буйсындырды. Ләкин аның чирүләре. Россиягә хыянәтчел рәвештә һөҗүм иткәч, рус халкы үзенең «ачык акылын, нык характерын һәм чыдамлыгын» бөтен көчендә күрсәтте, дошман армияләрен тар-мар итте һәм ШУНЫҢ белән бер Россияне генә түгел, бәлки Европа халыкларын да Наполеон империясе изүеннән коткарды. Пушкин болай! дип язды: * «... Упкынга аудардык без. Патшалыклар өстендәге! авыр потны. Үзебезнең канны түгеп, коткардык без Европада ирек, намус, тынычлыкны...» Үткән йөзнең 70 иче елларында үзләрен төрекләр изүеннән коткаруны искә алып, Балкайдагы славян, халыклары pvc халкы турында тирән рәхмәт белән сөйлиләр. Россия аркасында болгарлар белән серблар бәйсезлеккә! ирештеләр. Рус милли дәүләтенең бәйсезле- генә кизәнгән дошманнарга г.аршы авыр сугышлар алып барыл, рус халкы үзенең күп гасырлардан килә торган тарихы эчендә үзенек гүзәл сыйфа гларын тәрбияләде. Рус халкының азатлыкка булган мәхәббәте, чит илләрдән килгән илбасарларга һәм аның «үз» изүчеләренә — рус самодержавиесенә һәм алпавытларкапиталистлар строена каршы дәвамлы көрәшендә, ныгый барды. Көрәшнең бу ике төре рус халкының 
патриотлык хисен һәм аның азатлык сөю омтылышларын тәшкил иттеләр, бу омтылышлар үзләренең органик бәйләнешләрендә бөек рус культурасының нигезе булдылар. Шулай итеп, тарих рус культурасының чәчәк атуына нигез салды, ә бу культура үзенең сокландыргыч яклары — халыкчанлык, хәрәкәтчәнлек, фидакарьлек, милли чикләнүдән паклык яклары белән сыйфатлана. Рус әдәбиятында һәм сәнгатендә халык массаларының иҗат көчләренә ышаныч һәм кешелек дөньясының алдынгы идеаллары өчен көрәш гәүдәләнә. Исеме әдәбият тарихына билгеле булмаса да, таланты белән бөек булган < Игорь полкы турында сүз»не иҗат итүчедән башлап, Россиянең барлык күренекле язучылары — ялкынлы патриотлар булдылар. «Игорь полкы турында сүз» әсәренде! батырлык, кыюлык. Ватанга бирелгәнлек идеяләре сурәтләнә, дошманны җиңүгә ихтыяр тәрбияләнә, Ватанны яклауда бердәмлек кирәклеге турында гаять прогрессив нәтиҗе! ясала. Князь Игорь образы гүзәл һәм ягымлы сыйфатлар белән сурәтләнә. Автор анда: «Туганнар һәм дружина,! пленга бирелгәнче. үлү яхшырак» дигән өндәүне аеруча басым белән әйтә. Халыкка, Ватанга булган дәртле мәхәббәт рус әдәбиятының буеннан- буена кызыл җеп булып сузылып бара, ул, туган илнең намусына һәм бәйсезлегенә кул сузган дош- 

106 А. Еголии 
 
манга нәфрәт уятып, рус язучыла- рының иҗатына илһам бирә. Рус художество әдәбияты — хал. кыбызның горурлыгы: у л һәрвакыт- та да азатлык, намус, гаделлек, кешегә ихтирам идеяләрен яклап килде. Шуңар күрә{ дә безнең классик әдәбиятыбыз фашистларның кешене күрә алмау идеологиясенә каршы көрәштә совет халкының иң үткен коралы булды. Ломоносовтан башлап Максим Горькйига һәм Маяковскийга кадәрге рус әдәбияты үзенең мәңгелек сәхифәләрендә Россиянең чәчәк атуы темасын, рус халкының иң яхшы улларының язмышы турындагы уйларын һәм хыялларын беркетеп калдырды. Рус милли культурасының формалашуы XVIII йөздә аеруча рәвештә актив барды, рус кешеләре культураның бик күп тармакларында үзләренең гүзәл сәләтләрен күр- <әттеләр. 1 XVIII нче йөздә күренекле рус художниклары Рокотов, Левицкий, Боровиковский, архитектураның гүзәл эшлеклеләре Баженов, Казаков, скульптор Шубин, рус милли театрының беренче актерларыннан берсе булган Волковлар зур уңыш белән эшләп килделәр. Чит ил әйберләре алдында, алар- ныц бары тик чит илнеке булганлыклары өчен генә, сукырларча баш июгә каршы әйтелгән тавышлар XVIII нче йөздә! аеруча көчле яңгырый башлыйлар. 1701 нче елда ук инде Посошков болай дип яза: «Безнең рус кешеләренең куллары да чит ил кешеләренең куллары төсле үк... һәм чит ил кешеләре күктән төшмәгәннәр, бәлки безнең кебек ук кешеләр». Бөек полководец Суворов: «Рус булуым белән гормрланам» ди. XVIII H4CJ ЙӨЗДӘ1 рус әдәбияты художестве» ягыннан пык кына үсә. Бу үсеш халыкта булган милли ан- нын. күтәрелеше белән бик нык бәйләнгән. Моның өчен Ломоносов, Державин, Радищев исемнәрен әйтеп кизүдә җитә. Аларның һәркай- сы үзләренең хезмәте белән. Россиянен мәңгелек данына булыштылар. Ломоносов Россиядә фәнне һәч мәгърифәтне үстерү өчен бөтен көчен биреп Көрәште. Фәннәр академиясендә Ломоносов «Немец партиясе» галимнәренең басып китүләренә каршы көрәште. Ул рус гыйльми фикерен 
үстерергә тырышты, туган ил эшлеклеләрен Россиянең табигый байлыкларын эшкәртергә чакырды. Ломоносов, «Үзенең дә Платонпарын, Җитез уйль£ Невтоннарып Руслар 'җире тудырачак» турында сөйли. Шагыйрь рус галименең көченә нык ышанып, алдан күрүчәнлек белән болай дип ЯЗДЫ: «Җиңеп моңсу язмышны Росс колумблары Боздай ачар көнчыгышка су юллары, Безнең дәүләт җитәр Америкагача». 1755 нче елда Ломоносов рус теленең көнбатыш Европадагы барлык телләрдән! өстен булуы турында язды: «Бик күп телләргә хакимлек итә торган Россия теле үзе хуҗалык сөрә торган җирләрнең киңлеге белән генә| түгел, бәлки, шуның белән бергә, үзенең киңлеге һәм бөтенлеге белән дә Европада1 барсыннан да бөек. Бу нәрсә чит ил' кешеләренә һәм үз телләренә караганда чит} ил телләренә күбрәк көч куйган кайбер табигый россияниннарга мөмкин булмаган бер нәрсә булып тоелыр. Ләкин башкалар турында артык зур уйлап бозылмаган кеше үз акылы белән уйлап, тырышып, тикшереп карагач ук минем белән килешер. Рим императоры Карл Бишенче, ишпан телендә алла белән, француз телендә дуслар белән, немец телендә дошманнар белән, итальян телендә хатын-кызлар белән сөйләшү яхшы дип әйтә торган булган. Ләкин, әгәр дә ул Россия телен яхшы белгән булса, ул чакны, әлбәттә, ул; бу тел белән алар- ның барсы белән дә сөйләшергә мөмкин, дияр иде. Чөнки* ул Россия телендә ишпан теленең үтә яхшылыгын да, француз теленең җанлы лылыгын да, немец теленең ныклыгын да, итальян теленең нәфислеген дә, һәм алар өстенә бай һәм сурәтләүдә көчле булган грек теле

 
 
Рус әдәбиятын ы ң азатлык традицияләре
 белән латин теленең җыйнаклыгын да тапкан булыр иде... Цицеронның куәтле сүз осталыгы, | Виргилинең гаҗәеп бер вәкаре, Овидинең ягымлы бормалылыгы Россия телендә үзләренең яхшы якларын югалтмыйлар. Үтә нечкә философик хыяллар һәм фикерләр, бу дөньяның күзгә күренә торган төзелешендә һәм кешеләрнең үзара мөнәсәбәтләрендә булган күп төрле табигый сыйфатлары һәм үзгәрешләре бездә лаеклы һәм ачык аңлатучан сүз табалар» («Россиянең грамматикасына багышлау»дан 1755 ел.). Державин үзенең гүзәл әсәрләрендә чит илләрдән килгән дошманнарга каршы көрәштә рус сугышчыларының какшамас ныклыгын һәм безнең коралыбызның тантанасын җырлый:! «Син русларның какшамас күкрәге, Иң нык таудай таза диварсың. Спи кемнән до булса җиңелгәнче, Moeil булып җиргә аварсың. Күпме күкрәү, ут һәм сугышларда Үз каныңа батып син яттың, — Русслардак да} батыр бу дөньяда Юк икәнне шулай күрсәттең...» Азатлык идеаллары белән бәйләнгән һәм XIX пчы йөз рус классик әдәбиятының иң соклангыч сыйфатын тәшкил иткән патриотизм хисе XVIII иче йөз художество әдәбиятында уяна башлый. Бу нота беренче тапкыр Радищев иҗатында •ачык яңгырый башлый. Радищевның эшчәнлеге ватанны крепостнойлыктан һәм самодержавиедән азат итүгә юнәлдерелә. Радищев ләулот. строен тәнкыйтьләп чыга. Самодержавие тарафыннан изелә торган рус халкының азаплары 'өчен ачыну хисе аңарда ватанга мәхәббәт белән нык бәйләнеп үсә. Радищевның революцион патриотизмы аның атаклы «Петербу ргдан Москвага сәяхәт»е.ндә1 аеруча көчле юудәләнә. Революциягә кадәрге Россиянең барлык алдынгы эшлеклеләрендә булган патриотлык идеясе үзенең ике ягы белән аерылып тора иде. Радищев болан ди: «Мин үземнең "ирә-юнемә карадым — минем җанымны кешелек дөньясының газаплары яралады». Шуның белән бергә Радищев болай дип яза: «Башлаган эштә ныклык, эшне эшләүдә ялыкмау — болар Россия халкын аерып күрсәтә торган сыйфатлар. Халкым, син бөеклек һәм дан өчен яратылгансың!». 1917 нче елга кадәрге Россиянең барлык алдынгы язучылары иҗатын, бер яктан, халыкка һәм аның иҗат көчләренә чиксез 
нык ышан\\ икенче яктан, — чынбарлыкны, халыкны изә торган коллык строен тәнкыйтьләү характерлап тора. Некрасов бу идеяне мондый юлларда гәүдәләндерә: 
«Килешегез Музам белән минем! Мин белмимен башка бер көйне. Хәсрәт] һәм ачуны белмәсә кем. Сөя алмый янып ул илне...» Радищев белән Некрасов Ленин бик гүзәл итеп әйткән Россияне гәүдәләндерәләр. Лепин ул Россия исеменнән болай ди: «Безнең гүзәл ватаныбызны патша палачлары, дворяннар һәм капиталистлар нинди көчләүләргә, изелүгә һәм мыскыллауларга дучар итүләрен күрү һәм тоеп тору, безгә барсыннан да газаплырак» Рус классик әдәбияты — чыннан да халыкчан әдәбият ул. Ул ил алдында тора торган мәсьәләләрне изелгән халык массалары интересында хәл итәргә чакырып килде. К. Рылеев рус әдәбиятының азатлык тенденциясен бик гүзәл гәүдәләндерде. Ул үзе үлем җәзасы алыр алдыннан кургашын тарелка артына, кадак белән кырып, болай дип язып калдыра: «Төрмә миңа хурлык түгел, хөрмәт! Хак эш өчең кердем мин аңа. Йөргән чакта илем өчен сөйрәп. Мин оялмыйм карап богауга». Рылеевның дусты һәм фикердәше Н. Бестужев үзенең истәлекләрендә болай дип яза: «Рылеевның тормышындагы барлык хәрәкәтләрендә дә туган илгә мәхәббәт... ватанга \л- 1 В. И. Ленин. Әсәрләр. XVIII том, 81 бит. 
107 
К-8 Л, ЕГОЛИЙ 
 ларча бәйләнгәнлек билгесе ята иде...». Бөек рус язучыларына великодержавно шовинизмы бөтенләй чнг булды. Бу яктан алганда Лермонтов иҗаты бик характерлы. Билгеле ки, Лермонтов рус армиясе офицеры иде. ул Кавказ сугышларында катнашты. Шуңа карамастан, бу шагыйрь Кавказда яши торган халыклар арасында тирән мәхәббәт казанды.: Атаклы осетин шагыйре Коста Хетагуровның Лермонтов һәйкәленә карата язылган шигырен искә төшерик: <һич үлмәс һәм сулмас шул вакыт күңелендә Бу унлаган пәм мәгърүр җырчының үрнәге. Мәңгегә таудагы аралык түрендә Яңгырар сазының куәтле өннәре. Сөй аны. сөрелгән ул шагыйрь сөйгәндәй Синең бу караңгы һәм моңсу тауларың, Сөргендә үлгәндә җибәргән сәламен Иң изге нәрсәдәй хөрмәтлә син аның!..». Тугандаш халыкларның язучылары һәм шагыйрьләренең бөек рус культурасына мөнәсәбәтләрем билгели торган гаять күп сандагы сүзләрен без китереп тормыйбыз. Тарас Шевченко, Коцюбинский, Акакий Церетели, Илья Чавчавадзе, О. Туманян, Налбандян, Сундукян, Ахундов, Нинашвили кебек күренекле язучылар үзләрендә рус халкы тудырган фикер ияләренең һәм әдәбият тәнкыйтьчеләренең файдалы йогынтыларын сизеп тордылар. Тугандаш халыкларның барлык күренекле язучылары һәм шагыйрьләре даһи рус язучылары турында гадәттән * тыш рәхмәт белән сөйлиләр. Милли культураларның үсешенә рус культурасының прогрессив йогынтысы гаять зур булды. Татар классигы Габдулла Тукайның шигырьләрен китерик. 1905 иче елда «Пушкинга» дигән шигырендә Тукай болан дип яза: Тиңдәшсез шагыйрь булдың, афәрин, Пушкин Александр! Минем дә ымтылыш-дәртем синең дәртең белән бердер. Синең; шигырьләреңә тез чүгәләр таш белән агач. Шагыйрй кешегә кимчелек — әгәр ул шундый булмагач. Ничек тез чүкмәсеннәр соң. синен шигырьләрен! көчле Нурын чәчеп тора безгә югарыдан кояш төсле. Йөрәкләрдән алып ташлый караңгылыкны җырларын. Чагылдырган кебек дөнь^ кояшның якты нурларын. Укыдым бар әсәреңне, күңелгә ятлап үз иттем. Кереп гөлбакчаңа мин дә җимешләрен авыз иттем. Синец бакчаңда гиздем] мин канат үскән j кебек җиңел. Моңыннан сандугачларның рәхәтләнде мннем күңел. Сүзеңнең " якты шәүләсе бизәк булды нөрә. ’ гемэ. Шулай булмаса һәйкәлләр куелмас иде , бер кемгә. Мннем эшем түгел һич тикшерү — дип: кайсы диннәр бу, Теләгем тик синең язган әсәрләреңне’ өйрәнү. Синеке төсле дәртем, тик җитәрме дәрманым минем, Бирер, шаят, миңа да көч туган халкым, туган илем. Г. Тукайның «Кыйтга» дигән шигырендә рус Классиклары турында самими мәхәббәт белән түбәндәгечә әйтелә: Хәзрәти Пушкин вә Лермонтов әгәр булса кояш- Ай кебн нурны алардан икътибас иткән бу баш. Булмый Пушкин шигырене һич ханнанә үз итеп. Булса да «әлхәм» уку ул өр-яңа бер сүз итеп. Авызын эт япмас, фәкать уйнар гарип сазым минем. Моктәбислскгә Жуковский зур остазым минем. Алпавытларга һәм патшага каршы безнең иЛебезд< барган азатлык көрәше төрле 1 милләтләрнең миллионнарча массаларын бергә туплап килде. Халыклар төрмәсе булган .патша Россиясендә, хәтта реакциянең иң кара чорында да. рус язучылары халыкларның туганлыгын мактап җырладылар. Гуманизм һәм азатлык идеяләре белән сугарылган рус культурасы илнен барлык халыкларын да туганлык1 рухында тәрбияләп килде. Безнең бөек язучыларыбыз үзен күп милләтле илнең' шагыйре итен та- *) Кави Нәҗми тарафыннан тел ягыннан гадиләштерелгән текст буенча алынды. 
 1V9 
 
Рус әдәбиятының азатлык традицияләре  ныган һәм яңа рус әдәбиятына нигез салган Пушкин эзеннән бардылар. Пушкин болан дип язган иде: «Исмем җәелер бөек Рус иленә, Мине сөйләр илнең һәр теле.} Мәгърур славян, фин, тунгус, янә Дала дусты калмык — һәрбере». Пушкин рус һәм поляк халыкларының дуслыгы турында илһамланып сөйләде. Бөек поляк шагыйре Алам Мнцкевичка багышлап Пуш- iu.ii болан дип ЯЗДЫ: Яши иде безнең арада! ул... Без бүлешә идек аның белән Күңелдәге саф хыялларны да, Җырларны да. (Бөек җанлы шагыйрь, Биеклектән карый белә иде. Тормышка да ). Сөйли иде кайчак Бар халыклар, ызгышларны) онытып, Бөек семья булып кушылачак . Заманнарның бер көн киләчәген. Без йотлыгып аны тыңлый идек...». Пушкин чегәннәрнең тормышын, аларның көн-күрешен һәм гадәт- җолаларын бик җылы һәм тирән бер мавыгу белән сурәтләде. «Капитан кызы»нда шагыйрь башкырт- ларның : характерлы сыйфатларын зур реалистик осталык белән сыйфатлады. Пушкин Грузия халкының поэтик үзенчәлекләрен, аның улларының батырлыгын һәм сәләтлеле- гсн билгеләп үтте. Башка рус язучылары да' Россия халыкларының туганлыгы һәм дуслыгы турында сөйлиләр. Достоевский руслар турында милли горурлык! хисе белән: «Без үзебезнең үсешебезгә бездән башка булган икенче ыру милләтләр шәхесләрен изү аркылы ирешергә теләмибез, бәлки, кир’есенчэ, аны бары тик башка барлык милләтләрнең ирекле һәм мөстәкыйль үсешендә һәм алар белән туганнарча берләшүдә генә күрүебезне, беренче буларак, бөт1ен дөньяга игълан иттек» диде. Үзенең бай культурасы] булмагач халыкларга мыскыллы мөнәсәбәт фактлары рус әдәбиятында үтә сирәк очрыйлар, аларны 4 сирәк очрый* торган аерым хәлләр дип кенә карарга мөмкин. •Тютчевның шигырьләр җыентыгы турында Фег болай дип яза: «Бу патентын безнең бөеклекнең Бирә безгә җырлар иркәсе. Монда—рухы көчле хакимлекнең. Монда—нечкә тормыш; чәчкәсе. Сыртларда күрмәссең Геликонны, Бозда лавр чәчәк бирмәстер, Чукчаларның юк* Анакреоны, Зыряннарга Тютчев иимәстер». БҮ өзек—патшалык самодержавиесе «инородецларның» үсешен аңлы рәвештә тоткарлап торганлыгын аңламаган 
Фотның, иҗтимагый- полчтик яктан, соң дәрәҗәдә чикләнгәнлеген күрсәтә. Фашистлар һәм реакционерлар үзләренең кешелеккә дошманлык макса гларында милләткә мәхәббәт турындагы изге сүзләрне эксплоа- тацияли торган безнең заманда. Добролюбовның патриотизмны билгеләвең искә төшерү бик урынлы. Тәнкыйтьче болай дип яза: «Җанлы, хәрәкәтчән патриотизм нәкъ һәртөрле халыкара дошманлыктан азат итү белән аерыла да. һәм бу патриотизм белән рухланган кеше, әгәр дә ул кешелек дөньясына файдалы була алса, бөтен кешелек дөньясы өчен хезмәт итәргә хәзер тора...» Рус язучылары үз илләренең якты киләчәгенә нык ышандылар. Алар Россия халыкларының үзләренең иҗади хезмәтләре һәм азатлык көрәшләре белән үзләре өчен бәхет яулап алуларын беләләр иде. Белинский «Россиягә бөек киләчәк хәзерләнә, рус халкы кайчандыр бер мәһабәт, куе яфраклы агач булып үсәчәк үзенчәлекле тормышның тук орлыгын асрый» дип язды. Революцион демократлар. Россиядәге иң алдынгы идеология вәкилләре буларак, марксизм тәгълиматы киң җәелгәнгә кадәрле, патриотизмның иң дөрес билгеләмәләрен бирделәр. Аларның гаять бай булган әдәби мирасында, аларның с\- гышчан публицистикасында Россиянең язмышы, аның тарихи үткәне һәм данлыклы киләчәге терында оик гүзәл фикерләр бар. Революци- он-демократик юнәлештәге рус язучылары һәм тәнкыйтьчеләре безнең илебездә революцион марксизм идеяләре уңышлы җәелүе өчен ки
но А. Еголин 
 рәкле нигезләрне булдыруга ярдәм иттеләр. Белинский, Герцен, Чернышевский, Добролюбов, Некрасов, Салтыков-Щедрин үзләренең чыгышлары, публицистик һәм художество әсәрләре белән Россиядә марксизм-ленинизм идеяләрен үзләште, рергә җирлек хәзерләделәр. Үз ватаныңны сөю нәрсә икәнен аңлатып, Белинский, патриотизмның соклангыч яхшы билгеләмәләрен бирде: «Үз ватаныңны сөю — анда кешелек идеалының тормышка ашуын күрүгә ялкынлы теләкчә-' булу һәм. көчең җиткән чаклы, шуңа булышлык итү дигән сүз. Киресенчә булганда, патриотизм— үземнекен тик үземнеке булган өчен генә ярата Һәм читләрнекен тик читләрнеке булганы өчен генә дошман күрә торган кытайчылык булачак» ди ул. Белинский фикеренчә, ватанның а атлыгы һәм бәхете — халыкның азатлыгы һәм бәхете. Демократ тәнкыйтьче нәкъ шушы бөек идеал өчен көрәште дә. Белинский революцион гуманизм көрәшчесе ул. ’Ул эксплоатацияләүче азчылыкны иң зур күпчелекнең яхшы тормышы) өчен бәреп төшерергә кирәк дип тапты. Түбәндәге гениаль сүзләрне ул әйтеп калдырды: «Дәү. ләтнең капиталистлар кулында булуы ярамый; ә хәзер шуны өстәп әйтәм — дәүләтнең капиталистлар кулында булуы хәсрәт кенә, алар патриотизм хисеннән мәхрүм кешеләр, аларның хисләрендә һич нинди гадилек юк. Алар өчен сугыш яки солых —фондларның артуы яки кимүе генә — шуннан артыгын алар һич күрмиләр!» Бөек тәнкыйтьче фикеренчә, чын патриотлар —хезмәт ияләре. Белинский ясалма патриотизмны аның үзенә хас булган дәрт белән фаш итте, Булгарин һәм Шевырев тирындагы «патриотларның» реакцион асылларын, ватанга мәхәббәт турындагы бөек сүзләр белән каплап тора торган битлекләрне нәфрәтләнеп ертып ташлый. Некрасов Белми- скиш/ым бу сыйфатын бик сизгер характерлап болай дип яза: «Аямады төче теллене дә, Подлецлар һәм ахмакларны да, Ялкынлы патриот битлегендә Йөргән изге каракларны да!». | Рус әдәбиятында критик реализмга нигез салган Гоголь үзенең пң яхшы әсәрләрендә халыкның коллыкта яшәвенә сәбәп булган тезелешне һәм коллык хезмәтенә нигезләнгән тормышны кыю һәм бик кискен гаепли. Гоголь болан дип яза: «Патриотлар дип йөртелгән һәм үзләренең почмакларында тыныч кына утырып бөтенләй чиг нәрсәләр белән шөгыльләнеп, байлык җыя һәм үзләренең язмышларын икенче кешеләр исәбенә оеш- тыоа торган шәхесләр тарафыннан авторга гаеп ташлануы мөмкин.» Алпавытлар җәмгыятенең «Үле җан.нары»на каршы Гоголь югары гражданлык тойгылары белән сугарылган батыр кешеләрне куя. Каза- чествоның /XVI нчы һәм XVII нче йөз Запорожье Сеченең тарихында язучы бөек образлар таба. Гоголь- пең ачы көлүендә Ватанга, халыкка самими мәхәббәт тавышы ишетелә. Иске Россиядә алдынгы кешеләрнең патриотлык мотивлары аларның үз заманнары чынбарлыгын тәнкыйть итү белән бергә бәйләнеп барды. Добролюбов бик хаклы рәвештә: «Туган илгә булган чын мәхәббәт аның җитешсезлекләрен аямый» дип язды. Лермонтовның «Ватан» дигән ши. гыренә сокланып, Добролюбов болай дип яза: «Үз заманының җитешсезлекләрен бик иртә төшенә алган шагыйрь бу җитешсезлекләр- дән котылуның да бары тик халыкта гына икәнлеген аңлый алды. Аның гаҗәеп булган «Ватан» шигыре шуны( раслап тора. Шагыйрь анарда патриотизмның барлык хо- рафәтләреннән нык рәвештә югары тора һәм туган илгә мәхәббәтне чын-чыннан, изге һәм акыллы итеп анлый». Тәнкыйтьче казенный патриоти- з м н ы ц б а р л I я к з а р а р л ы якла ры н ачып сала, самодержавна строе вәкилләрен аяусыз кыйный:
Рус әдәбиятының азатлык традицияләре 
 «... бу әхлакый күсәкләр, бу колларча ялкау һәм колларча кабахәт натуралар, аның бөеклеге белән үзләренең бушлыкларын тутыруу өчен нинди дә булса} күренекле исемнең паразитларына әйләнәләр. Еш кына .хәлләрдә бу яңгыраулы исем — туган ил, Ватан, халыкчанлык була һәм монда инде эчке мәгънәләре булмаган буяулы фразаларның, ялтыра в ы к л ы тасвирларның о ч ы - кырые да булмый. Хәлбуки бу әфәнделәрнең сүздә тырышынтыры- шып күкләргә чөелгән ялтыравыклы шапырынуларында патриотизмның эзе дә булмаганлыгы ачык». Шулай ук Щедринның да патриотизм турындагы карашлары Добролюбов карашлары белән тулысын- ча туры килә. Бөек сатирик ялган патриотлыктан бик ачы көлә. Патриотизм, ди ул; «төрле кешедә төрле хәрәкәтләр! тудыра. Кайберәүләр- не ул стенага үрмәләтә, кайберәү- ләрдән утыргычлар ваттыра», ә кайберәүләрдә исә «басып тик кенә тору теләген) уята». Эксплоататорларның патриотлыгын фаш итә торган түбәндәге үг- кен, ачы сүзләрне дә Щедрин әйтә: «Паразит һәм патриот булу мөмкин түгел, бер ук вакытта да, шулай ук чиратлап та, ягъни бүген патриот, ә иртәгә алдакчы булу да лөмкиң түгел». Щедринның фикере буенча, чын патриотизмның бөек әһәмияте — Ватанга булган мәхәббәтнең кешедә кешелек турындагы идеяләрне тәрбияләвендә. Некрасов үзеннән патша реакциясенең кара көчләре белән фидакарьләрчә көрәшүче көрәшчеләр чыгарган иле өчен үзендә горурлык хисе тойды. «Рус хатыннарына» дигән әсәренең эпилогында шагыйрь болай ДИ: «Дәвам иткән чакта хикәямне Туры килер, бәлки, сөйләргә Туган иле өчен киткәннәрне Карлы, далаларда үләргә. Сокланырлык алар! Ихтимал сез Тарихында башка якларның Моннан гүзәл хәлне очратмассыз. Омтылмасын исеме аларның!». Некрасовның фикере буенча, бөек мәгънә, матурлык һәм хыкыйкать белән тулы тормышта тик революционерлар гына яшиләр. Халык бәхете өчен көрәш идеясе белән рухланган рус патриотлары күп миллионлы халык массаларын патша төзелешенә каршы көрәшкә күтәрергә омтылдылар. Иске реакцион политик төзелешне җимерергә тырышу белән берлектә, Россиянең алдынгы кешеләре ирекле һәм куәтле туган илне булдыру 
турында да хыял иттеләр. Добролюбов «Оленинның т абуты алдында уйлану» дигән шигырендә Россиянең бөек киләчәге турында түбәндәгечә язды: «Ул аякка басар!... Ул кузгалыр. Томам килеп изге аңына; Пошыну белән дөнья күзен салыр Ирекле даи байракларына. Күрермен мин синең зу$ полкларың Дулкынланып, чиксез шатланып! Әй, Русь иле! Карар халыкларың Шул вакытта сиңа сокланып... Таңга калган Европа каршында Гигант булып басар Русь иле һәм үз гражданинын күрер шунда Азат булган бөек рус жире». Владимир Ильич Ленин, безнең халкыбызның тарихында иң матур сыйфатларның берсе итеп, аның демократия һәм ирек өчен керәшен билгеләп үтә. «Безнең гүзәл туган илебезне палачлар, дворяннар һәм капиталистлар нинди көчләүләргә, изелүгә һәм мәсхәрәлек ләргә дучар итүләрен күреп һәм тоеп тору» большевикларга, «барыннан да авыррак» булганны күрсәтеп, Ленин югарыда китерелгән мәкаләсендә түбәндәгечә дәвам итә; «Бу көчләүләр безнең арабыздан, ьеликорусслар арасыннан отпор китереп чыгарулары белән, безнең арабыздан Радищевның, декабристларның, 70 нче еллардагы раз- ночинец-революционерның күтәрелеп чыгулары белән, великорусе эшче сыйифы 19Э5 нче елда массаларның куәтле революцион партиясен тудыруы белән* һәм шул ук вакытта великорусе мужигының демократка әйләнә башлавы, попны һәм алпавытны бәреп төшерә башлавы белән без горурланабыз» Ч 1 В. И. Ленин. Әсәрләр т. XVIII, 81 бит.

112 А. Еголиа 
 Ленин, чын патриот — халык пр- ке һәм ватан бөеклеге өчен көрәшүче кеше булганлыкны күрсәтте. Рус халкының яхшы традпциялә. рен XX нче гасырда, дәвам иттерүче чын варислары большевиклар, алар безнең илебезнең бөек узганы белән чын-чынлап бәйләнеш ясаучылар. Большевиклар — иң эзлекле демократлар, иң батыр революционерлар, иң көчле патриотлар. Большевиклар партиясенең байрагы — азатлык идеяләре. Безнең партия- бе: иснә шул байрак аегында Ьор> малашты һәм үсте. Шул байрак астында партия 191/ нче елда халыкны җиңүгә алып килде, .шушы байрак астында партия илне «халыклар төрмәсе»ннән туганлык һәм ирек союзына әйләндерде СССР халыкларының барсында да бетмәс- төкәнмәс иҗат көчләре уятты. Азатлык идеяләре байрагы астында дөньяның барлык ирек сөюче халыклары ерткыч фашизмга каршы изге көрәшкә тупланып чыктылар һәм кара реакция көчләрен тар-мар иттеләр. Совет кешеләре Бөек Ватан сугышында, эзлекле патриотлар буларак, үз туган илләре һәм үз халыкларының интереслары өчен куркусыз көрәшү белән берлектә, бөтен кешелек җәмгыятенең якты киләчәге өчен дә көрәштеләр. 
Дөньядагы әдәбиятлар арасында рус әдәбияты беренче урынны алыт юра. Л. Толстойньш, Достоевский- ның. Тургеневның, Чеховның, М. Гсрькийныц көнбатыш Европа культурасына һәм әдәбиятына ясаган гаять зур йогынтылары һәркем таравыннан кабул ителгән ачык хәл. Р. Роллан. Томас Манн, Бернард Шоу, М етер л инк, С. Цй г. Хе ми н гу э н, Пристли кебек зур язучылар үзләренең иҗатларында рус әдәбияты корифейларының яхшы тәэсирләре астында эшләделәр. Үзенең тоткан урыны белән бөтен дөнья җәмәгатьчелек хәрәкәтендә Россия нин- ди күренекле роль уйнаган булса, рус әдәбияты да дөнья күләмендә әнә шундый рольне уйнады. Көче һәм колачы ягыннан дәш/»- 1 да күрелмәгән киң халык хәрәкәте, рус фикер үсешенең югары идет дәрәҗәсе — рус әдәбиятының үсеше һәм аның бөтендөньядагы әдәби .хәрәкәттә тоткан зур әһәмияте өчен реаль нигез әнә шул. Ленин, Россиядәге демократик хәрәкәтнең үзгәлекләрен күрсәтеп, болай диде: «Рус эшчеләренең алдынгылык 
рольләре аларның, көнбатыш Европа эшчеләренә караганда, көчлерәк, оешканрак, алдынгырак булулары белән түгел, ә бәлки пролетар массаларның мөстәкыйль катнашлары белән бэек милли кризисларның Европада эле булмавы белән аңлатыла» i «Көнбатышта хосусп милекче крестьян демократик хәрәкәттә үзенең ролен уйнады инде,—дип язды Ленин 1902 нче елда, — һәм ул, пролетариат белән чагыштырганда, үзенен привилегияле урный саклап калу очен тырыша. Россиядә хосуси милекче крестьян кискен һәм гомуми халык хәрәкәте булган демократик хәрәкәтнең әле алдында тора һэч ул бу хәрәкәткә теләктәшлек күрсәтмичә кала алмый» 2. Самодержавиенең башбаштаклыны белән тудырылган коточкыч изг шартларында, рус халкында «...тарихта ‘Күрелмәгән, диярлек күләмдә революцион энергия»3 барлыкка килде. «Бездә аңлы-революцион партияләрнең, әдәбиятның үсеше һэч аларның оешканлыклары!, 1789. 1848 һәм 1871 нче елларга караганда, күп тапкыр югарырак» ‘ дип язды Ленин. Маркс һәм Энгельс 1882 нче елда «... Россия Европадагы* революцион хәрәкәтнең алдынгы отряды булып тора» дин яздылар. Плеханов «Рус җәмәгатьчелек фикере тарихы» дигән китабында рус халкының һәм рус культурасының дөнья тарихындагы әһәмияте турындагы карашка каршы бәхәс 1 В. И. Ленин. Әсәрләр. Том XV. бит. 518. | 2 Ленин. Әсәрләр. Том V, бит 108. 3 В. И. Ленин. Әсәрләр. Том VII. бит 305. ‘ В. 14. Ленин. Әсәрләр. Том VII бит 182.
113 Рус әдәбиятының азатлык традицияләре 
 ачты, шулай ук Россиянен, тарихи яктан артта калу фактын меньшевиклар да бөтенләй бозып аңлатырга тырыштылар. Аларның бу фикер сагын азапланулары халыкның революциягә булган ышанычын җимерергә азаплану булып чыкты. Ленин һәм Сталин илебезнең, җәмәгатьчелек хәрәкәтен тоткарлаучы мондый зарарлы карашларга кискен рәвештә каршы чыктылар. Патша самодержавиесен җиңү — рус халкын бөтен дөньяда алдынгы халык! итте. Ленин 1902 елда болай язды: «Тарих хәзер безнең алдыбызга шундый якындагы бурычны куйды ки, бу бурыч нинди генә булса да бүтән ил пролетариатының барлык якындагы бурычлары арасыннан иң революцион бурыч булып тора. Бу бурычны эшкә ашыру, Европаның гына түгел, шулай ук (хәзер без моны әйтә алабыз) Азия реакциясенең дә иң куәтле терәген җимерү—рус пролетариатын халыкара революцион пролетариатның авангарды ясар иде. һәм без үзебезнең мең тапкыр киңрәк һәм тирәнрәк хәрәкәтебезне шундый ук фидакарь ныклык һәм энергия белән рухландырырга булдыра алсак, 70 нче еллардагы бездән, алдан килүче революционерлар тарафыннан ук казанылган бу почетлы исемгә ирешүебезгә исәп корырга хаклы булырбыз» г). 1917 нче елда, партиябезнең VI съездында иптәш Сталин болай диде: «Нәкъ менә Россиянең социализмга юл салучы беренче ил булу мөмкинлеге чыгарып ташланмаган... (не исключено...) Тик Европа гына безгә юл күрсәтә ала, дигән искергән карашны ташларга кирәк. Догматик марксизм’, һәм иҗади марксизм бар. Мин соңгысы ягында торам». «Урталык һәм пөхтәлек» («умеренность и аккуратность») ягында- гылар һәртөрле искергән теорияләрне якласалар, Россиянең алдын- ш кешеләре, инде XIX йөздә үк, 
») В. И. Ленин, Әсәрләр, т. IV, 382 бит. з. ,с. ә № з безгә башка) халыкларның тәҗрибәсен өйрәнергә һәм Европаның үсешенә хас булган җитешсезлекләр- дән сакланырга кирәк, > дип исбат итеп килделәр. Добролюбов болай язды: «һәрбер халык тарихи үсешнең мәгълүм бер чорын уза; Көнбатыш бу юлга элегрәк керде, ә без соңрак кердек; Көнбатыш тарафыннан 
инде узылган күп нәрсәне безнең узасыбыз бар әле һәм без, бу барышта читләрнең. тәҗрибәсе белән коралланып, бездән алда барган халыклар очраган бәхетсезлекләрдән сакланырга тиешбез». Көнбатыш Европадагы кайбер илләр белән чагыштырганда Россиянең соңгарак калып үсүе аркасында, рус халкының фикер ияләре читтән кергән идеяләрне үзләштерергә тиеш булдылар. Ләкин рус даһилары һичбер вакытта да кешегә ияреп йөрмәделәр. Безнең фикер ияләре, Европа идеяләрен үзләштереп, аларны тагың да үстерделәр һәм үзләренең аерым, оригиналь юллары белән бардылар. Бу — Бе- линскийга, Герценга. Чернышез- скийга һәм Добролюбовка тулысы белән туры килә. Алдынгы рус интеллигентлары Европаның рухи тормышын гаять зур җентекләү белән күзәттеләр, үзләренә билгеле булган яңа күренешләрне аңларга, өйрәнергә һәм төшенергә тырыштылар. Көнбатышның социалистик идеяләре рус кешеләре арасында шундый нык таралдылар ки, ул идеяләр дөньядагы илләрнең һичберсендә^ дә алай киң җәелмәделәр. В. И. Ленин болай язды: «Узган йөзнең чама белән 40 ичы елларыннан 90 нчы елларына кадәр, ярты гасыр чамасы вакыт эчендә, Россиядәге алдынгы фикер ияләре, аңарчы күрелмәгән дәрәҗәдәге вәхши һәм реакцион царизмның изүе астында, дөрес революцион теорияне бик сусап эзләделәр, Европа һәм Американың бу өлкәдәге һәртөрле һәм һәрбер «соңгы сүзен» гаҗәеп тырышлык һәм җентекләү белән күзәттеләр. Россия, колак ишетмә
114 А. Еголкз 
1 В. И. Ленин, т. XXV, 175 бит. 
 
 
гән газаплар һәм корбаннар, күз күрмәгән революцион героизм, мөмкин, дип уйламаслык энергия, фидакарь эзләнүләр, өйрәнүләр, практикада сынау, күңел кайтулар, тикшерү, Европа тәҗрибәсен чагыштыруларның ярты гасырлык! тарихы белән, бердәнбер дөрес революцион теория булган марксизмны, чыннан да, газапланып тапты. Царизм тарафыннан мәҗбүр ителгән эмигрантщина аркасында, XIX йөзнец икенче яртысында революцион Россиянең, дөньядагы һичбер илдә дә булмаганча, интернациональ бәйләнешләре бай, революцион, хәрәкәтнең бөтен дөнья күләмендәге формаларына һәм теорияләренә карата белеме яхшы иде» Ч Әдәбиятны өйрәнү өлкәсендә, соңгы көннәргә кадәр яшәп килгән һәм, чынлап KaparaH^iaj рус культурасының бәйсезлепен инкарь итә торган карашны ныклап кире кагарга кирәк. -Әдәби тикшеренүләрдә һәм систематик курсларда рус философларына, әдәбият тәнкыйтьчеләренә һәм хәтта рус язучыларына тик Көнбатыш Европадагы мәгълүм философларның, атаклы француз, инглиз яки немец язучыларының тарафдарлары һәм иярченнәре дип кенә карадылар. Бу* һич тә дөрес түгел. Мәсәлән, Радищевның революцион карашларын, бөтенләе беләл, XVIII йөздәге француз материалистларының йогынтысы белән аңлаттылар, Герцен һәм Белинскийга идеалист Гегельнең шәкертләре дип мәгънә бирделәр, Чернышевскийга һәм Добролюбовка Фейербахның иярченнәре дип карадылар. Рус әдәбияты тарихы буенча тикшеренүчеләрнең әсәрләрендә көнба. тыш Европа язучыларының Пушкинга, Лермонтовка, Л. Толстойга йогынты ясаулары турында куп язылды. Эш шул дәрәҗәгә барын җитте ки. урта мәктәпнең 8 иче классы өчен булган дәреслектә рус әдәбияты курсы «'Шиллер һәм Байрон» бүлеге белән башланды. Галимнәрнең Көнбатыш йогынтысы мәсьәләләре буенча булган барлык бу тикшеренүләре рус культурасына характеристиканы гаять ярлыландырдылар, барыннан да биг. рәк болар рус культурасының чын йөзен бозып күрсәттеләр. Белинский, Герцен, Добролюбов ' һәм 
бигрәк тә Чернышевский үзләренең теоретик фикерләрен тәмам мөстәкыйль фикерләр дип исәпләделәр. Рус эшчәннәре инглиз экономистларында, XVIII йөздәге француз материалистларында, француз утопик социалистларында, немец философларында үзләре эзләп тапкан барлык алдынгы һәм файдалы нәрсәләрне тәнкыйть юлы белән үзләштерделәр. Рус тәнкыйтьчеләре Көнбатыш Европа фикер ияләренең карашларындагы системаларның политик мәгънәсен бик яхшы аңладылар. Чернышевский немец философларының иҗтимагый асылын бик оста ачып бирде. Ул болан язды: «Шеллинг революциядән өреккән, урта йөз учреждениеләрендә тынычлык эзләүче, Германиядә Наполеон I һәм Пруссия патриотлары тарафыннан җимерелгән феодал дәүләтне торгызырга теләгән партиянең вәкиле иде; Пруссия патриотларының ораторы— Фихте; булды. Гегель — үзенең нәтиҗәләрендә гаять консерватив, ләкин соң чиктәге реакциягә каршы көрәшү өчен революцион принципларны/ кабул итүче уртача либерал, ул артык искергән борынгылыкны бәреп төшерү өчен үзенә корал булып/ хезмәт итүче революцион рухны үсеш дәрәҗәсенә җиткермәвенә ышанды» 2. Рус демократик тәнкыйтьчеләре Көнбатыш Европа фикер ияләренең һәм галимнәренең идеяләрен үзләштереп, бу идеяләрне Россиядәге тормыш шартларына муафпкъ рәвештә, туган илдәге азатлык хәрәкәтенең бурычлары белән бәйләнгән хәлдә, иҗади рәвештә яңадан эшләделәр. Чернышевский рус фикеренең мөстәкыйльлеге турында бо- лай язды: «Без инде, элекке тар- 2 II. Г. Чернышевский. Сайланма философик әсәрләр. 1938, 44 бит.
115 Рус әдәбиятының азатлык] традшшяләре 
 
 каулыкны йомшартучы төшенчәләр прогрессының бездә мөстәкыйль рә- ьештә баруы турында әйтеп уздык. Биредә безнең ватаныбызның акыл тормышы, беренче тапкыр буларак, шундый кешеләрне чыгарды ки, алар. эЛек булган шикелле, Европа фикер ияләренең шәкертләре ара- | сында түгел, бәлки Европа фикер /ияләре белән беррәттән бардылар. | Элек Европа язучылары арасында безнең һәр кайсыбызның да пәйгамбәребез яки пәйгамбәрләребез бар иде; берәүләр аларны француз әдәбиятында, икенчеләребез немец әдәбиятында таба иделәр. Безнең акыл хәрәкәтебезнең вәкилләре тарафыннан Гегель системасына мөс- юкыйль рәвештә тәнкыйть ясалу вакытыннан бирле, бу акыл хәрәкә, те һичбер ят авторитетка буйсынмады. Белинский һәм аның бергәләп эшләгән иптәшләре белемнәре ягыннан тәмам бәйсез кешеләр булдылар.» XIX . XIX йөздә Россиядә килеп чыккан иҗтимагый хәл аркасында, рус фикер ияләре һәм рус язучылары халык массаларының настроениелә- |-ен чагылдыручылар һәм самодержавиегә, крепостнойлыкка каршы көрәштә актив катнашучылар булдылар. Алар күзәтүчеләр булмадылар, алар тормышны күзәтү роле белән генә чикләнмәделәр. Алдынгы рус кешеләре фән белән тормыш, сәнгать белән чынбарлык арасында ныклы бәйләнеш урнаштырырга чын күңелдән омтылдылар. Эстетлар тарафыннан таратылган «сәнгать — сәнгать өчен» теориясенә Некрасов ачулы рәвештә каршы чыкты, шагыйрь бу теорияне мәгънәсез һәм зарарлы дип санады. Хәрәкәтчәнлек РУС җәмәгатьчелек фикеренең иң аһ ә м п я т л е а е р ы м л ы г ы б у лып тора. Бу турыда Герцен, бик хаклы бу- аарак, шушылай диде: «фикер, белем, ышану, догмалар бездә бер вакытта да абстракт теория! хәлендә аямыйлар, ул фикерләр академик монастырьларда ябылып калырга яки һәртөрле агулар белән беррәттән галимнең шкафы эчендә яшеренергә омтылмыйлар; киресенчә, алар әле өлгереп җитмәс борын ук, артык зур омтылышлылык б •- лән практик тормышка атылалар, вестибюльдән 
                     XIX II. Г. Чернышевский. Сайланма фпло- ссфнк осәрләр. 471 бит. 
сәхнәнең читенә үк аякларны җәеп сикерергә телиләр. Мораль яктан катып калу һәм акыл ягыннан йоклау хәлендә безнең озак яшәвебез мөмкин, ләкин инде фикер уяндымы, әгәр ул изүче авырлыкның басымы астында 'шул чагында ук югалып калмаса, әгәр ул изүче среданың хурлавына һәм игътибарсызлыгына, куркыныч һәм күз йомуларга чыдаса, — ул инде кыю рәвештә иң соңгы нәтиҗәгә кадәр барып җитәргә ашыга, чөнки безнең логикабызда, җөйләнгән, ләкин бөтенләй үк бетеп җитмәгән борынгылыкның нәтиҗәләре һәм эзләре аркасында килеп чыгучы чикләүчеләр юк. I Немецларның, теориядәге гормыш практик сфералар белән бергә туры килми, дип раслаулары һәм шуның белән килешүләре ягъни немецларның бу буталчык дуали- змнары рус рухына бөтенләе) белән ят» ■. Ф. Энгельс pyd эшчәннәренең карашлары мөстәкыйль булу турында язып кына калмады, бәлки, XIX йөздә Европадагы тарих фәне белән чагыштырганда, аларныц гаять югары торуларын да әйтеп китте. Россия эмигранткаем Е. ’» Паприцка язган хатында Ф. Энгельс болай ди: «Минемчә, Сез үз ватандашларыгызга карата) хаклы түгелсез. Без икебез дә, Маркс та, мин дә, алар- дан зарлана алмыйбыз. Кайбер мәктәпләр фәнни тикшеренүләргә караганда күбрәк революцион дәрт белән аерылсалар да, кайбер адашулар булгаласалар да һәм булып торсалар да, икенче яктан, Добролюбов һәм Чернышевскийңы биргән халыкка лаек булырлык тәнкыйть фикере һәм саф теорияне фидакарь 2 А. И. Герцен. Әсәрләр җыелмасы, т. XX. 87 бнг.

 
 
116 А. Еголиз
 рәвештә эзләүләр дә булды. Мин актив революцион социалистлар турында гына түгел, бәлки рус әдәбиятындагы тарихи һәм тәнкыйть мәктәбе турында да сөйлим; бу мәктәп Германия һәм Франциядәге рәсми тарих гыйльме тарафыннан тудырылган барлык нәрсәләрдән хисапсыз күп югары тора. Безнең идеяләребез һәм Маркс тарафыннан нигезеннән үк үзгәртелеп яңадан эшләнгән экономика; фәне хәтта практик революционерлар арасында да һәрвакыт аңлау һә^м мәхәббәткә очрадылар.» XX XXI XIX йөздә рус әдәбияты бөтен дөньяга гаять киң рәвештә мәгълүм була. М. Горький әле 1908 елда ук рус әдәбиятына бик яхшы характеристиканы бирде: «Европа әдәбиятының үсеш тарихында безнең яшь әдәбиятыбыз гаҗәеп бер феномен булып тора; Көнбатыштагы һичбер әдәбият) та шул кадәр көч һәм тизлек белән, талантның шундый куәте, күзне чагылдырырлык яктылыгы эчендә тормышка килмәде дисәм, дөреслекне арттырып әйткән булмам. Европада һичбер кем дә шул кадәр бөек, бөтен дөнья тарафыннан танылган китапларны тудырмады, каләм белән язып бетермәслек күп авыр шартлар эчендә шул кадәр гаҗәп матурлыкны иҗат итмәде. Бу, Көнбатыш әдәбиятларын безнең әдәбият тарихы белән чагыштырган чакта, бик ачык күренә. Тулы булмаган йөз ел эчендә бөек исемнәрнең Россиядәге кебек якты йолдызлар тезмәсе һичбер җирдә дә килеп чыкмады һәм һичбер җирдә дә газап чигүче язучылар бездәге кебек күп булмадылар». Рус әдәбияты үзенең демократик рухы белән, үзенең азатлык һәм буржуазиягә каршылык* мотивлары белән Көнбатыш язучыларына йогынты ясады. Әлбәттә, эш Көнбатыштагы теге яки бу язучының рус классикларыннан турыдан-туры күчереп язуында түгел, бәлки сү.з рус әдәбияты даһиларының Көпба- тыш Европадагы сүз художникларының рухи үсешенә идея һәм иҗат ягыннан' йогынты ясаулары, зур роль уйнаулары турында бара. Бөек рус язучылары тереклекнең мәгънәсе, интеллигенциямен халык алдындагы бурычы, гражданның халык                      XX К. Маркс һәм Ф. Энгельс, Әсәрләр Җыелмасы, т. XXVII, 389 бит. XXI «Москвада Гоголь көннәре», 1910, 142 бит. һәм Ватан алдында җаваплылыгы турындагы мәсьәләләрне кискен итеп куюлары белән үзләренең каләмдәш туганнарын тәэсирләндерделәр. Пушкин һәм Лермонтов безнең ватаныбызның чикләреннән бик еракларда да зур популярлык казандылар. Аларның әсәрләре славян илләрендә аеруча күп таралды. Пушкин һәм Лермонтовны интеллигенциянең киң катлаулары укыды, славян язучылары исә, ге- ниаль рус шагыйрьләренең куәтле йогынтысын үз иҗатларында һәрвакыт тоеп тордылар. Гогольиең иҗаты аеруча нык танылуга иреште. 1909 елда «Үлек җаннар» авторының тууына йөз ел тулу билгеләнеп узды. Гоголь көннәре бөек рус язучысының триумфына әйләнде. i Француз галиме Вопоэ, Гогольгә «40 нчы еллардагы гаҗәеп романистларның — Тургеневның, Гончаровның, Достоевскийның, шулай ук, безнең бу яктан Ясная Поляна якларына карап тәбрикләнергә тиешле кешенең, киң фантазия патшалыгын нигезләүченең, бөтен җир шарына үзенең властен җәюченең һичшиксез атасы» дип карарга кирәклекне язды 1 Вопоэ, русларга мөрәҗәгать итеп, Гоголь турында болан диде: «Бу даһи никадәр генә милли булмасын, ул тик бер сезнеке генә түгел... Сезнең славян семьясындагы барлык туганнарыгыз авы үзләренең уртак остазлары итеп, үзләренең дәгъваларын белдерәләр». Во- гюэ, «барлык цивилизацияле илләрне рус даһилыгының нуры белән балкытучы Николай Гогольиең иленә үзенең тирән хөрмәтен» белдерә, безнең бу язучыны художество сү
Рус әдәбиятының азатлык традицияләре 
 
 зенец башка танылган мастерлары белән чагыштырып, аңар бик матур характеристика бирә. Дания тәнкыйтьчесе Г. Брандес Гогольнең иҗатына сокланып, болан ди: «Матур әдәбият иҗат итүдә реаль дөреслек мәктәбен тудыручы Гоголь аркасында сез Европамны узып киттегез»XXII. ’ Г. Брандес; һичбер илнең әдәбия- 1 тында да «Ревизор» кебек үткен һәм, шуның белән бергә, чиксез җитди комедия юк, дип язды. Г. Брандес шуннан соңгы уя еллар эчендә Европа драмасының үсеше турында әйтеп болай ди: «Скандинавия драмасына Ибсен йөзендә мондый югарылыкка җитәр өчен кырык елдан артык вакыт кирәк булды; немец драмасының хәзерге көнгә кадәр әле бу| дәрәҗәгә үсеп җиткәне юк». Брандес Көнбатыш Европа җәмәгатьчелегенең фикерен белдереп, «Барлык илләрнең интеллигенциясе дә Гоголь һәйкәле алдына чәчәкләр куя» 2 ДИ. 4 3? 4 XIX йөзнең икенче яртысында иҗат иткән рус язучылары Көнбатышта аеруча нык танылдылар. Тургенев, Гончаров, Щедрин, Л. Толстой, Достоевский, Чехов, үзләреннән алда килгән гениаль язучылар — Пушкин һәм Гогольнең юлы белән барып, бөтен, дөнья күләмендә әһәмият казандылар, рус халкының горурлыгы һәм даны булып әверелделәр. Тургенев иҗаты Европаның әдәби даирәләрен сихерләде. Көнбатыш Европа язучылары fбезнең 6v классикның әдәби карашларының тирәнлегенә^ һәм нечкәлегенә сокландылар. Хәтта худс/жестволы сүзнең нечкә мастеры <Ьдобер‘ да Тургенев турында болай диде: «Әгәр дә китаплар ту р ын д/а ф и к с р й ө р г ү ч ел әр аның үзен ni’jeTo алган булсалар, бу алар өчен бик матур дәрес булган булыр н;..е>> Жорж За ңД Тургеневның «Җи- вые мощи» дигән хикәясен бик мактый һәм авторга язган хосусый хатында: «Остазыбыз, без барыбыз да сезнең мәктәбегез аркылы узарга тиешбез», ди. Золя, Мопассан, Додэ Тургеневта сурәтләү көченең искиткеч зур булуын 
                     XXII <Моск/ Гоголь көйләре», 1910. ‘ 150. бит. 
бер тавыштан таныйлар. Көнбатыш Европа язучылары рус әдәбиятының хәкыйкатькә омтылуын, армый-талмый югары идеаллар эзләвен, барлык «кимсетелгән һәм хурланылганнарны» да бәхетле итәргә кайнар теләктә булуын аның характерлы ягы дип күрсәттеләр. Менә шунлыктан, рус язучыларының художество әсәрләрендә социаль каршылыклар тирән- теи ачылалар, анда гади кешенең, халык массасының тормышы аек рәвештә күрсәтелә. Мәгълүм француз язучысы Мерпме Тургеневка болай диде: «Сезнең шигъриятегез һәммә нәрсәдән бигрәк хакыйкатьне эзли, матурлык исә соңыннан үз-үзеннән килеп чыга; безнең шагыйрьләребез, киресенчә, бөтенләй капма-каршы юл белән баралар, алар иң элек эффект, кызыклы,- лык, ялтыравыклылык турында кайгырталар». Көнбатыш илләрнең һичберсендә дә художество әдәбияты Россиядә- ie кебек җаваплы рольне үтәмәде. Рус язучыларының царизм һәм крепостнойлык белән көрәшүләре — кешене кешенең һәртөрле изүенә каршы көрәш дәрәҗәсенә кадәр үсеп җитте. Безнең әдәбиятыбызда идеяләргә пропаганда ясау һичбер вакытта да ялангач, коры тенденция характерында гына булмады. Рус язу- "ыларының хаклыкны, гаделлекне, ирек һәм! халык бәхетен яклаулары югары художестволылык дәрәҗәсендә барды. Ленин Л. Толстой иҗаты турында болай ди: «Л. Толстой, Россиянең тарихи тормышындагы бу полосаны тасвирлап, үз әсәрләрендә щул кадәр күп бөек мәсьәләләрне куя алды, шул кадәр художество көченә кадәр күтәрелә алды кт. аның әсәрләре бөтен дөнья худо

118 A. Eroxif 
 
 жестве әдәбиятында беренче урыннардан берсен алдылар. Толстой- ның даһи яктыртуы аркасында, крепостниклар тарафыннан изелгән илләрнең берсендә революцияне хәзерләү чоры, барлык кешеДек дөньясының художество үсешендә алга таба бер адым булып килеп чыкты» 1. Ленин, Лев Толстойныц әсәрләрендә, «Бөтен тирәнлеге, белән дулкынланган бөек халык диңгезе» үзенең чагылышын тапты, диде2, Ленин, дөньяда Л. Толстойга тиң була алырлык художникны белмә- гәнлеген әйтте. Рус язучылары арасында, Европа интеллигенциясенә һәм әдәбиятына йогынты ясавының көче буенча, Лев Толстой һичшиксез беренче урынны тота. Атаклы Француз язучыларыннан Г. Флобер, Л. Толе тонны, ничә мә гасырлар буенча дөньяның иң бөек язучысы дип танылып килгән Шекспир белән генә чагыштыра алды. Мопассан исә, «Иван Ильичның үлеме» хикәясен укыганнан соң, болай диде: «Мин күрәм ки, минем бөтен эшчәнлегем юкка гына булган, минем барлык уннарча томнары м бер нәрсәгә дә тормыйлар». Р. Роллан, «Иван Ильичның үлеме» дигән китапны укыганнан соң, үзенең фикерләрендә һәм уйларын- .ла бик нык үзгәреш килеш чыкканлыкны яза. Ул, «Сугыш һәм солых», «Анна Каренина») һәм «Иван Ильичның үлеме» дигән әсәрләрнең үзе өчен француз әдәбиятының барлык бөек әсәрләреннән дә кыйммәтрәк булганлыгын әйтә. М. Горький үзенең иҗаты белән рус әдәбиятының алга үсешендә яна тарихи этап булып тора. Күренекле антифашистик язучы Генрих Маннныц әйтүенчә, «Горький әдәби иҗат өлкәсен киңәйтте, дөнья әдәбияты өчен яна юллар һәм перспективалар ачты. Ул яңа темаларны һәм яна укучыны бир- : В. И. Ленин, Әсәрләр, том XIV, 400 бит ' В. И. Ленин, Әсәрләр, том XIV, 407 бит, де. Горький, беренче буларак, аңарчы әдәбиятта күрсәтелмәгә- сыйныфның вәкилләрен, аның геройлары сыйфатында, әдәбиятка кертте. 1 Горький пролетарийларның ки-, массаларын әдәбият дуслары, китап дуслары ясады, һәм әгәр дз язучылар бурҗуаз җәмгыятькә бөтенләй үк бәйләнмәгән булсалар алар моның өчен дә Горькинның даһилыгына бурычлылар» ’ Стефан Цвейг, Горькийның халы к чанлыгын һәм аның рус халкының чын мәгънәсен аңлатучы буларак, Көнбатыш өчен булган ролен аеруча әйтеп китә. «Тормыш төбендә» пьесасы чыкканнан соң Горький исеме аеруча зур данга күмелде. Горькийның «Ана» исемле повесте Европа эшчеләре арасында бигрәк тә кич таралды. А. В. Луначарский бола; язды: «Эшчеләр матбугаты бу хикәяне күтәреп алды һәм аны газеталарга кушымталар яки фельетон, нар рәвешендә чын мәгънәсе белән миллионнарча данәдә тараттылар. Европа пролетариаты өчен! «Ана» повесте көндәлек уку китабына әйләнде» ‘ Совет әдәбиятына нигез салуда. М. Горький исеме белән беррәттән? рус поэзиясенең данлыклы традицияләрен яңа шартларда дәвам иттерүче кешенең, безнең эпэхабыз- 'ның иң зур шагыйре В. Маяков- скнйның исемен дә күрсәтергә кирәк. Ул үзен яңа дөньяның кешесе дчп. күп милләтле социалистик җәмгыятьнең шагыйре дип аңлады. Маяковский «В. И. Ленин» исемле гүзәл поэмасында, үзенең туган җирси «яулап алган», «иркәләт үстергән» халкыбызны данга күмде. Шагыйрь үзенең Ватаны белән, аның хәзергесе белән горурланды һәм аның данлы киләчәген җырлады. Маяковский поэзиясе бөтен ? И. Груздев. Горький турында хәзерге Ксибатыш, 177, 178 битләр » А. .Луначарский «Макену Горький» - М. Горький әсәрләр^ җыелмасына кср^Д сүз, 2 иче басма 1 том, 1G бчг.
Рус әдәбиятының азатлык традицияләре 119 
 
 дөньяда дан алды. Төрле милләтләрдәге азмы-күпме күренекле ша- i ыйрьләр барысы да Маяковский- пы беләләр, ә аларның кайберләре аның шәкертләре һәм иярченнәре булып торалар. Рус классик* әдәбиятының бөек традицияләрен дәвам иттерүче, коммунизмның бөек идеаллары белән рухланган совет әдәбияты, бөтен дөньяда иң тирән йдеялы әдәбият булып тора. Сталин чыл бишьеллыклар чорында безнең илебезнең экономик һәм культура үсешендә тарихта охшашы күрелмәгән темплары, социалистик төзелеш елларында халыкта уянган энергиянең аңарчы күрелмәгән дәрәҗәдә күтәрелеше совет әдәбиятының үсешенә гаять зур йогынты ясадылар. Совет әдәбияты бөтен дөньяга таралды. Безнең язучыларыбыздан А. Толстой, М. Шолохов, А. Фадеев, Ф. Гладков, Н. Островский, К. Симонов, Н. Тихоновның әсәрләре бөтен дөнья халыкларының бик күп телләренә тәрҗемә ителгәннәр. М. Горький рус әдәбияты һәм сәнгатенең данын җырлап болай диде: «... Рус халкы гаять авыр шартлар эчендә гүзәл әдәбиятны, искиткеч рәсем сәнгатен һәм бөтен дөньяны таңга калдыручы оригиналь музыканы иҗат итеп^ сәнгать өлкәсендә, йөрәк иҗатында гаҗәей көчен күрсәтте. Халыкның авызлары томаланган, рух канатлары бәйләнгән иде, әмма аның йөрәге сүз сәнгатенең, тавышлар һәм буяулар сәнгатенең уннарча бөек художникларын, тудырды. Гигант Пушкин безнең иң зур юрурлыгыбыз һәм Россиядәге рухи көчләрнең иң тулы чагылышы, аның белән беррәттән тылсымлы Глинка һәм гүзәл Брюллов, үзенә һәм кешеләргә карата мәрхәмәтсез '1 аләп куючы Гоголь, сагыш кичерүче Лермонтов, моңлы Тургенев, ачулы Некрасов, бөек бунтарь Толстой һәм безнең рәнҗүле веҗ- даныбыз Достоевский; Крамской, Репин, кабатлануы мөмкин булмас, лык Мусоргский, үзенең барлык! көчен, бөтен тормышын рух кешесенең «уңай тибын» тудыруга багышлаучы Лесков һәм, ниһаять, бөек лирик Чайковский һәм тылсымлы тел Островский — берсенә берсе ничаклы охшамаган кешеләр болар... Тулар-тулмас йөз ел эчендә, Русь тарафыннан менә нинди зур байлык тудырылды. XIX йөздә Россия тудырган талантлар үзләренең күплеге белән генә түгел, бәлки сокландыргыч төрлелекләре белән дә күңелне шашкын горурлык дәрәҗәсенә җиткереп шатландыралар...» Безнең әдәбиятыбызның демократик характеры, аның азатлык пафосы, аның бөек гуманистик идеаллары, ниһаять, аның кабатланмаслык әдәби мастерлыгы рус әдәбиятын бөтен дөньяга’ мәшһүр иттеләр. («Советская книга» журналы № 1 1946 ел).