„СОВЕТЛАР ТАТАРСТАНЫ"

Соңгы чирек гасыр эчендә татар .халкы мактаулы һәм данлы юл үтте. Большевиклар партиясе җитәкчелеге астында, үзенең өлкән туганы рус халку ярдәме белән; татар хезмәт ияләре патша чиновникларының, ростовщикларның изүеннән азат булдылар, һәм хезмәт .халкының һәртөрле дошманнарын җиңеп, Советлар власте урнаштырдылар. Татар халкы, Кызыл Армия сафларында, ак гвардеецларны һәм чит ил басып алучыларын тар-мар итте һәм аларны туган илебезнең изге җиреннән тимер себерке белән КҮЫП чыгарды. Менә шушы көннән башлап, Ленин — Сталин милли политикасы эзлекле рәвештә дөрес итеп тормышка ашырылу нәтиҗәсендә. совет халкы белән туганлык һәм дуслык мөнәсәбәтләренең какшамас нык булуы нәтиҗәсендә татар хезмәт ияләре Татарстан республикасын ныгыттылар, аның халык хуҗалыгын һәм культурасын алга җибәрделәр. Совет власте елларында Татарстанда куәтле индустрия үсте, яна промышленность предприятиеләре үсеп чыктылар, һәм промышленностьның иске предприятиеләре киңәйтелделәр, яна нигездә, илебез таләп иткәнчә яңа баштан үзгәртеп корылдылар. Республикада соииалистик нигездә күп санда колхозлар, совхозлар һәм эре машина-трактор станцияләре төзелде. Революциягә кадәр татар халкының күпчелек өлеше укый-яза б^л- ми иде. Алар культурадан читтә, авыр һәм кара,- тормышта яшәп килделәр. Татар хезмәт ияләре Бөек Октябрь Социалистик революциясеннән соң культура төзелешендә гүзәл уңышларга ирештеләр. Йөзәрләгән мәктәпләр, күп санда техникумнар, югары уку йортлары, күн кенә фәнни учреждениеләр ачылды. Политик-a гарту учреждениеләре гаять дәрәҗәдә күбәеп яхшы итеп эшли башладылар. Республиканың милли сәнгате искиткеч булып матур чәчәк атты. Татар халкы үзенең милли интеллигенция кадрларын — халык хуҗалыгын оештыручы, төзүче һәм алдынгы совет культурасын тормышка уздыручы инженерлар, техниклар, агрономнар, врачлар, укытучылар, фән эшлеклеләре һәм әдә- бият-сәнгать кадрларын тудырып үстерде. «Советлар Татарстаны» исемле документаль кинофильм (Әхмәт Фәйзи һәм Каюм Поздняков сне- нарийсе, Куйбышев кинохроникасы студиясе производствосы/ та та о “ халкының тормышын, аның Ватан сугышында актив кат;.а- шуын, республиканың Статин конституциясе кояшы астында, чәчәк атуың күрсәтүгә багышланган. Республиканың 25 еллыгы уңае белән Татарстан хезмәт няләренен иптәш Сталинга язган хатларын иллюстрацияләгән, 4 бүлектән торган бу фильмны совет халыклары гаять дәрәҗәдә зур кызыксыну б. лән караячаклар.

„Сове т л ар Та та рста и ы “ 115 
 
 
Фильм — Татарстан республикасы җирләрендә ага торган Идел, Кама, Агыйдел һәм] Вятка пың тулы сулы, әкияттәге ’сыман матур елгаларын күрсәткән уңышлы кадр белән башланып китә. Очсыз-кырыйсыз Идел киңлеге — чит-читләренә карап күз җитмәслек мул уңышлы иген кырлары, матур, болынлыклар, искиткеч гүзәл көтүлекләр белән алмашына. ) Бөек Ватац сугышы көннәрен тә татар халкы үзенең байрагына барлык совет халкының изге девизы булган: «Бөтен көч—дошманны тар-мар итүгә» — дигән сүзләрне язып, рус халкы белән кулга-кул тотышып, немец илбасарларга каршы көрәшкә китте. Ватанны саклау кебек мактаулы постка басты. Тылда калган халыкларның үз-үз- ләрен аямыйча көрәшүләре кинокартинада бик көчле һәм мат\р итеп, караучыларны ышандыра торган итеп, чынбарлыкта булганча күрсәтелгән. Колхоз кырларында комбайн белән һәм кулдан иген уңышы җыю, • стахановчыларның сугыш елларында промышленность предприятиеләрендә эшләүләре, фронтовикларга җибәрү өчен бүләкләр җыю, җиңү фондына) кыйммәтле әйберләр тапшыру, акча кертү һ. б. ларның барысы да сугыш елларында Татарстан хезмәт ияләренең үз-үзләрсн аямыйча эшләүләре, батыр хезмәт эпизодлары фильмда чынбарлык нигезендә күрсәтелгәннәр. Менә без станок янында эшче Нәгыймә Нәбнуллгшаны күрәбез. Ватан каршындагы үзенең изге7 бурычын йөрәге беләк сизенүче бу гади эшче Кызыл Армия сугышчы- •дарына 21G мең пар киез итек хә- грли. Менә безнең алдыбызда 'Спһртак» комбинатының иркен һәм • кты цехлары ачыла. Тыл гвардия- ’!e‘iope фидакарь рәвештә фронт продукция җитештерәләр. Кы- ыл Армиянең меңләгән, миллионлаган сугышчылары авыр сугыш- •'йяц озын юллары буенча — Идел ярларыннан, Москва явыннан алып Берлинга кадәр булган ерак араны спартанчылар әзерләгән итекләрне киеп үттеләр. Экранда " Татарстанның берсе артыннан-икенчесе гәүдәләнгән унлаган промышленность предприятиеләрен, һәм аларның барысында да сугыш вакыты стахановчыларының, фидакарь һәм батыр 
хезмәтләрен күрәбез. Татарстан хезмәт ияләре Совет сугышчыларына кораллар, сугыш ирнпаслары, азык-төлек, кием-салым һәм башка күп кенә нәрсәләрне туктаусыз җибәреп торалар. Кинематография өчен кинопленка зур әһәмияткә ия булып тора. Кинопленка җитештерү эше сугыш •лларында зур авырлыклар кичерде. Совет кинематография эшен өзмәс өчен һәм Кызыл Армияне кино- фото материаллар белән тәэмин итү өчен, Казандагы 8 нче номерлы кинопленка фабрикасының эшчеләре һәм белгечләре кыска срокта предприятиенең производство көчен 2 тапкыр арттырдылар һәм моның белән алар немец-фашист илбасарлары тарафыннан кинематография эшенә китерелгән зыянны сиздермәслек итеп, кинопленка эшләүьГе уңышлы башкардылар. 
Сигезенче номерлы фабрика илебезгә 240 миллион метр кино пленка бирде һәм сугыш елларындагы эше өчен фабрика Хезмәт Кызыл Байрагы ордены белән бүләкләнде. «Советлар Татарстаны» картинасы безне бу алдынгы нрдеприятиенең цехларына алып керә. Менә безнең күз алдыбызга зур планда төшерелгән совет инженеры Исхак Гафуров килеп баса. Ул чираттагы кинопленкалар партиясенең сыйфатын тикшерә. Фабрика коллективы аны үз эшенә чын күңелдән бирелгән, югары сыйфатлы продукция өчен, фабрика маркасының намусы өчен армый-талмый, барлык көчен аямый эшли торган көрәшче итеп таный. Татарстан нефте! Бөек Ватан сугышы елларында дошманны тәмам тар-мар итү көнен якынайту өчен 

 
 
республиканың җир астында да кызу эш башланды. Кинокартиналы караучылар Шөгер промыслола- рында нефть чыгару һәм яна нефть скважиналарын бора\ лауны күрәчәкләр. «Батырлар китабы» бик күп нәрсәләр турында сөйли. Үзләренең батырлыклары белән бөтен илгә бнл- ■ елс булган татар сугышчылары берсе артыннан берсе күз алдыннан үтеп торалар. Татар халкының күп меңләгән уллары Ватан сугышының беренче көннәреннән үк дошманга каршы көрәшкә киттеләр. Алар, рус халкы һәм илебезнең башка милләт халыклары белән бер сафта барып. Ватанны фашистик илбасарларга бирмәү, иркебез- не. бәхетебезне һәм шатлыгыбызны саклап калу юлында көчләрен һәм тормышларын да аямыйча көрәште- ләр. -’I Сталин лачыннары — куркусыз очучылардан Яницкий. автоматчы Камалетдинов, өлкән сержант Петр Лихачев, танкист Шәрипов һәм башка бик күпләр батырлык һәм хәрби осталыкның гүзәл үрнәкләрен күрсәттеләр. Дошман пулеметының амбразурасын үзенең күкрәге белән томалаучы Газинур Гафиятуллин- ның искиткеч батырлыгы — мәңге онытылмаслык батырлык үрнәге булып тора. Экранда бу данлыклы совет сугышчысының портреты килеп чыга һәм дикторның: «Сөекле Ватанга бирелгәнлекнең бөек символы булып аның исеме халыклар авында мәңге сакланыр» дигән сүзләре һичбер онытылмаслык булып хәтердә кала. Менә Днепр янындагы сугышларның батыры — тупчы-наводчик Фәхрази Галиев. Дошман белән якалашкан чактагы иң авыр, иң җаваплы минутларда ул, совет сугышчысына гына хас булган, үзенең Ватанын чын күңелдән бирелеп сөйгән сугышчыга гына хас булган хәрби осталык, зур егетлек һәм искиткәч батырлык күрсәтә. Днепрны кичкән чакта немецларның 12 танк контратакаларын кире кага һәм җиңүче булып чыга. Совет хөкүмәте Фәхрази Галиев иптәшнең бу батырлыгына югары бәя биреп, а’да Советлар Союзы Герое дигән бөек исемне бирде. Атаклы якташыбыз күптән түгел генә, үзенең туып үскән җирләренә кайтты. Хәзер ул Ворошилов районы, Кадрәк МТС 
пың партия оешмасы секретаре булып эшли. Мин- зәлә округының сайлаучылары Советлар Союзы Герое Фәхрази Га- лиевне СССР Верховный Советына депутатлыкка кандидат итеп күрсәттеләр. } Генерал Гани Сафиуллинның сугышчан эше, батыр хезмәте беләк бөтен ил мактана. Сталинград һәм Днепр өчен барган сугышларда онытылмас дан казанган талантлы Совет генералының күкрәген Советлар Союзы Герое булуын күр сәткән Алтын Йолдыз медале бизи. Кинообъектив генерал Гани Сафиуллин иптәшнең Татарстанга кайтып киткән чагындагы бер мэ- ментны төшереп алган. Менә ул татар хатын-кызларының чәчәк букетларын кабул итә. Аның көләч йөзе җиңү шатлыгы нурлары белән балкыган. Идел ярларына] пычырак аякларын баскан немец фашист генералларыннан Фон Дриберны беренче буларак плен алган һәм, шуның белән, пленга төшүче немок генералларына беренче башлан хисап ачып җибәргән Гани Сафиуллин ул. Татар халкының т'урылыклы; улы генерал Якуб Чанышев, күп кенә җиңүчеләр арасында, үзенең полклары белән Берлинга керде. Без аньА экранда Берлиндагы памятник - ларның берсе янында татар сугышчылары арасында рәсемгә төшкән ватанын чын! күңелдән бирелеп'сөй- Бик күп батырлар һәм онытылмас исемнәр. Бөек Ватан сугышында күрсәткән батырлыклары һәм сугышчан хезмәтләре өчен G8 мең татар; сугышчысы Советлар Союзы орденнары һәм медальләре белән бүләкләнә. 150 дән артык кешегә Советлар Союзы Герое; исеме би
*С«»стлар Татарстаны" 1 ’.7 
 
 
релә. Татарстан безнең Ватаныбызның. бәйсезлеге өчен көрәшүче үзенең куркусыз, кыю улларын беркайчан да онытмаячак. Экран безне республиканың бәйрәмчә киенгән һәм бизәлгән) шәһәрләренә һәм авылларына алып керә. «Безнең урамда да бәйрәм булыр!» дигән иде иптәш Сталин, һәм бу бәйрәм язгы ташкын кебек булып безнең урамнарга килде. Татарстан барлык совет халыклары белән берлектә җиңү көнен тантаналы рәвештә бәйрәм итте. Тыныч төзелеш көннәре башланды. Республиканың алдынгы тракторчысы Агафья Архипова шат күңел, белән рульгә утыра, социалистик ярышта җиңеп чыккан иптәш Сторожевның комбайны җан гына эшләп, залда утыручыларның, дикъкатен үзенә тарта. Фильмны караучы, болардан соң, Татарстанның Сталин исеме белән аталган алдынгы колхозы белән таныша. Сталин исемендәге бу колхоз Бөек Ватан сугышы елларында илгә; һәм фронтка 180 N/CH пот ашлык, меңнәрчә* пот ит һәм меңнәрчә литр сөт тапшыра. Колхозчылар 60 тан артык яхшы ат үстереп Кызыл Армиягә бирәләр. 
Халкыбыз тыныч хезмәт фронтына кайтты. Без экранда чигүче татар хатынкызларын күрәбез. Лларның оста һәм иәфис бармаклары, берничә йөз еллар моннан элек туган гүзәл рәсемнәрне, милли орнаментларны матур итеп’ киндергә чигәләр. Менә безнең алдыбызда чигешле i-атур читекләр. Бу’ — матур, нәфис аяк киеме тегү, чигү сәнгате буынкай буынга, картлардан яшьләргә күчеп килә, һәм бу читекләрне кайнарда гына белмиләр, капларда 1 ьша мактый-мактый кимиләр... Экран безне татар мәктәбечә ЗДып керә. Парталар арасында уй- пан йөзле, бик күнне белергә телэ- гә 11 к ы я ф эттә гс б а л а л а р у т ы р а л а р. *ларның мөлаем йөзләре геогра- фня картасына төбәлгән. Республиканың атказанган укытучысы Гобәй Габдулла улы Таһиров, Кызыл Армия һәм берләшкән/ милләтләр көче белән фашист илбасарлардан саклап алып калынган Европа һәм Азия илләре турында яшь үсмерләргә аңлата. Совет яшьләренең киләчәге ышанычлы һәм тагын да гүзәлрәк. Алар Татарстанның 
күп һәм төрле ук\ йортларында тиешле белемнәрне алалар. Совет власте еллары дәверендә дөньяда иң алдынгы фән булган рус фәне Татарстанда бик күп санда атаклы кешеләрне тәрбиялән үстерде. Биредәге институтның лабораторияләрендә бөтен илгә билгеле булган галимнәо эшлиләр. Фильмны караучылар Казанның фән дөньясына экскурсия ясыйлар. Лабораторияләрнең берсенең ишегено «Академик А. Е. Арбузов» дип язылган кечкенә җиз такта беркетелгән. Ишек ачыла һәм бүлмәгә бөтен илгә билгеле булган галим — Казандагы химиклар • мәктәбен дәвам иттерүче Александр Ерминиг- гельдович Арбузов керә. Илнең халык хуҗалыгын үстерү һәм ныгытуда аның гаять зур әһәмияткә ия булган 150 дән артык фәнни хезмәтләре бар. Хөкүмәт, аның бу хезмәтләренә югары бәя биреп, аны ике тапкыр Ленин ордены белән бүләкләде һәм аңа Сталин премиясе бирде. Танылган совет галиме Зеленодольск сайлау округыннан СССР Верховный Советына сайлаулар буенча Милләтләр Советына депутатлыкка кандидат итеп күрсәтелде. Химия лабораторияләрендә Арбузовларның бөтен семьясы уезмәг итә. Без монда — СССР фәннәр Академиясенең член-корреспонден - ты Борис Александрович Арбузовны, химия фәннәре кандидатлары Ю. А. һәм И. А. Арбузовларны күрәбез. һәм менә A. Е. Арбузовның ни яхшы укучыларыннан берсе профессор Г. Камай, ул совет фәненә 30 дан артык фәннитикшеренү өлкәсендәге хезмәтләрен бирде. Эк- 
1 IS   11. Парусов 
 
 
ранда атаклы; терапевт, атказанган фән эшлеклесе — профессор Терегу- лов, ул хезмәт ияләренең сәламәтлеген саклауда гаять зур әһәмияте булган катлаулы фәнни экспериментлар үткәрә. Татарстанның культура тормышында милли сәнгать бик зур урып алып тора. Язучылар, шагыйрьләр, художниклар, музыкантлар үзләренең талантларын Ватаныбызны тагын да матуррак, көчлерәк итү эшенә багышлыйлар. Без үзебезне атказанган*. сәнгать эшлеклесе скульптор Ахун Садри! мастерскоенда күрәбез. Безнең күз алдыбызда, скульпторның яңа эше булып, атказанган сәнгать эшлеклесе композитор Салих Сәйдәшевнең бюсты тора. Шунда ук без композиторның үзен дә күрәбез. РСФСР ның атказанган сәнгать эшлеклесе композитор Нәҗип Җи- һановның яңа музыкаль әсәре «Кырлай» дип исемләнгән. Симфоник яоэма — «Кырлайяны беренче булып авторның иҗат дуслары—композиторлардан Җәүдәт Фәйзи һәм Мансур Мозаффаров. татарның танылган язучысы Кави Нәҗми, драматург Таҗи Гыйззәт һәм СССР Верховный Советы депутатлыгына кандидат шагыйрь Әхмәт Ерикәй иптәшләр тыңлыйлар. Менә алар композиторны аның иҗат уңышы белән котлыйлар. Бик күпләргә таныш булган татар моңнары янгырап залга тарала. Экранда өстәл өстенә пирамида итеп куелган төрле зурлыктагы күп санлы гармоннар. Милли музыканы длпт һәм көч белән пропагандалаучы. республиканың халык артисты орденлы Фәйзулла ага Туише в аларда үзенең 50 еллык музыкаль тәҗрибәсен күрсәтә. Татарстан театрларының сәхнәләрендә искиткеч матур спскта- 
исемендәге Татар Дәүләт Академия Театры сәхнәсендә, бөтен дөнья драматургиясенең энҗеләре булып саналган әсәрләр куела. Экран безне бер-икс генә минутка театр чаршавы артына алып керә. Без артистларның чираттагы снекткаль — «Король Лиряга хәзерләнүләрен, республиканың халык артисты. Король Лпр ролендә уйнаучы Хәлил Әбҗәлилевнең, шулай ук республиканың халык артисткасы, Корделия ролендә 
уйнаучы Фатыйма Ильскаяның сәхнә киемнәренә киенүләрен һәм гримлануларын күрен торабыз. Драматургиянең иң югары ноктасы булып саналган «Король Лпр» татар телендә зур уңыш белән бара. Композитор Фәрпд Яруллин тарафыннан язылган: «Шүрәле» балетын сәхнәдә әкияттәге төсле үк матур итеп күрәсең. Казан — Советлар Татарстанының башкаласы. Илебезнең тарихына матур сәхифәләр язган шәһәрнең төрле урыннары оста рәвештә төшереп алынганнар. Менә Кремльнең борынгы стеналары, проспектлар, мәйданнар, рус, халкының бөек улларыннан Лобачевский, Зинин, Бутлеров, Толстой, Горький яшәгән һәм эшләгән Казан урамнары.- Монда кешелекнең даһи улларыннан берсе Ленин үзенең революцион эшен башлаган. Монда Киров, Молотов һәм Свердлов иптәшләр укыганнар, эшләгәннәр. Менә Ленин исемендәге Дәүләт университетының матур колоннадалары. Бу университет илебездәге нң карт университетларның берсе булып санала.- ТАССР Верховный Советының Татарстан республикасының!, 25 еллык юбилеена багышланган Сессиясенә җыйналган алдынгы кешеләр, хөкүмәт членнары, фронт һәм хезмәт фронты геройлары. Трибунага — Татарстан АССР Верховный Советы Президиумы Председателе иптәш Динмөхәметов күтәрелә. Ул үзенең докладында республиканың һәм культура ягыннан өзлексез» үсә вет1 төзелеше елларында экономика һәм культура ягыннан өзлексез үсә баруы һәм чәчәк атуы турында сөйли. Халыкларның нык бердәмлеген
„Советлар Татарстаны'1 ) 
 
 
Һәм дуслык мөнәсәбәтләрен тагын бер кабат раслау өчен, ерак Үзбәк-* станнан килгән кунаклар юбилей •сессиясенә мул бүләкләр; алып килгәннәр. Сабан туе — татар халкының милли бәйрәме. Ул яшь йөрәкләрнең дәртле i тибүен, республикада тормыш көчләренең ничек итеп кайнар рәвештә канатлануын нык ышандыра торган итеп күрсәтә. Без экранда республика белән бер яшьтәге 25 яшьлек татар егетен, көләч йөзле бәхетле егетне күрәбез. Ул сабан туеның герое. Татарча көрәштә беренчелекне алучы. Татар халкының яшьлек бәйрәме шавы бөтен Татарстан җиренә тарала. Залда утыручылар татарның борынгы моңнарын һәм бүгенге шатлыклы җырларын ишетәләр. Менә алты татар кызы бии. Аларның хәрәкәтендә ни кадәр осталык, нәфислек, матурлык һәм күркәмлелек* Менә физкультура парады. Мон? да шат һәм таза яшьлекнең тантанасы яңгырый. Яшьләр һәм кызлар аөек юлбашчыбыз, остазыбыз һәм <аһн атабызның рәсемен күтәреп баралар. Бөек Сталинга кайнар сәлам! Бөек юлбашчы турындагы җыр көчле һәм тантаналы булып яңгырый. Татар халкы, үзенең өлкән туганы рус 
халкы белән какшамас дуслык нигезендә, кешелек хыял иткән бәхетле, шатлыклы, тагын! да яктырак, матуррак көннәргә бара. Без диктор авызыннан Татар халкының бөек шагыйре Габдулла Ту канның түбәндәге шигырен ишетәбез: —Рус белән тормыш кичердек сайрашып, Тел, лөгать, гадәт вә әхлак алмашып; һич| бетәрме тарихи бу бергәлек?3— Без туган бер җепкә бергә теркәлеп Без с’угышта юлбарыстан көчлебез, Без тынычта аттан артык эшлибез. «Советлар Татарстаны» исемле документаль фильмның кыйммәте ~ аның республиканың үсешләрен дөрес һәм матур итеп хикәя кылуында. Режиссер Каюм Поздняков Татарстан республикасы турында ос- Га итеп эшләнгән художестволы кино-очерк биреп зур эш башкарган. Композиторлардан А. Ключарев һәм В. /Мерцалов иптәшләр фильмның музыкаль оформлениссен гаҗәп дә- рәҗәдә матур итеп үтәгәннәр. Шулай итеп, совет кино экранына— чәчәк атучы Советлар Татарстаны турында матур итеп эшлән гән художестволы яңа кино-очерк өстәлде.