ТАТАРДА МУЗЫКА КУЛЬТУРАСЫ

Татарда Музыка культурасы 79 лыклары ул чакта әле зур булмаган. Алар үзләре ишеткән һәм отып кала алгап халык көйләрен башкару беләи генә чикләнәләр. Бу дәвердәге концертларда шул вакытның популяр көйләреннән: «Бала-мишкип», «Порховой Фатих», «Сәфәр», «Ак идел күпере», «Ак күгәрчен», «Колаксыз Зариф», «Шакир солдат», «Әпипә», «Пскрутлар җыры» һәм башка шундый халык көйләре, халык җырлары башкарылып киленә. Тукай сүзе белән әйткәпдә, «бабаларыбыз тарафыннан калдырылган иң кадерле вә иң бәһалы бер мирас» булып калган бу халык пҗа- ты, ягъни халык җырлары һәм көйләре, һичшиксез, татар музыкасының пигез ташлары булып төштеләр. Бу чордагы халык көйләреп, халык җырларын баетуда татар халкының бөек шагыйре Габдулла Тукай зур булышлык птә. Ул халык тарафыннан чыгарылган «Зиләйлүк», «Әллүкп» кебек көйләргә үзенең «Эштән чыгарылган татар кызына» һәм «Милли моңнар» шигырьләрен, «Сакмар» һ. б. шуның кебек озын көйләргә җырлар яза. Шулай ук татар халкы да үз нәүбәтендә шагыйрьнең шигырьләрен көйгә салып җырлый. «Сәлим бабай» көепә — «П, туган тел»ие, «Ком бураны» көенә — «Бәйрәм бүгеи»ис, «Тәфтпләү»гә — «Мәхбүс» пе җырласа, «Пар ат», «Апам кабере янында», «Пшск бавы» шикелле шигырьләренә махсус көйләр чыгарылып, алар шул ук исемнәрендә татар музыкасы тарихын бизәп торалар: Димәк, Тукай шигърияте татар музыкасын йдыруда, үстерүдә, баетуда да күренекле хезмәт булып тора. «Марсельеза»пы тәрҗемә пткәп һәм революциядән соң «Интернационал» тәрҗемәсендә катнашкан күренекле татар шагыйрьләреннән Сәгыйть Рәмиевнең «Стенька Разин», «Варяг» көйләренә җырланып йөрелгән «Сызла, күңелем», «Бетте баш, кипте яшь» һәм халык көйләренә җырлангап башка күп кенә шигырьләре халык арасында зур популярлык казана. һәрбер культура тармагының үсеш юлларында әйдәүче роль уйнаган һәм үрпәк булган рус культурасы татар музыкасының үсешенә дә зур йогынты ясый. Бигрәк тә бу йогынтыны ул чорларда без халык иҗатыпың үзендә күрәбез. Мәсәлән, рус алымнары белән язылган «Малина», «Былбылым», «Замана», «Аллы- гөлле гөлчәчәк», «Каз канаты» кебек бик күп көйләрне күрсәтергә момкшг Халык көйләре йогынтысы астында, берәмләп кенә булса да. соңга таба инде аерым кешеләр тарафыннан пҗат ителгән әсәрләр дә күренә башлый. Заһидулла Яруллин тарафыннан берппчә көй пҗат ителә һәм ул язган «Тукай маршы» татар халкы тарафыннан сөелеп каршы алына. Беренче татар маршы 1860-70 елларда Пижпи-Повогородтагы салон оркестрында дирижер булып эшләгән Хайбулкпн тарафыннан язылган була. Маршлардан тагын берсе — скрипач Хәбибулла Ох- мәдуллип иҗат иткән «Ак кош маршы». Фәттах Латыйпов тарафыннан язылган «Сандугач», «Мәхәббәт» һәм башка көйләр татар музыкасының башлангыч авазлары булып саналырга хаклы әсәрләр. Бу татар музыкантлары тарафыннан иҗат ителгән әсәрләр, халык көйләре билән беррәттән, репертуардан төшмичә, озак еллар уйналып кпләләр, ә кайсылары бүгенге көндә дә искермпчә яшәүләрендә дәвам птәләр. Борынлап кына килә торган яшь музыка иҗаты Г. Тукайда зур тойгы калдыра. Аерым музыкантлар тарафыннан иҗат ителгән көйләрнең барлыкка кплүе, моңа кадәр итальян гармонс белән генә азыкланып кплгән татар халкының скрипка, рояль, гармонь, мандолина кебек инструментлардан оешкан оркестры дөньяга кплү Тукайда шатлык тудыра. Оркестрның чыгышын тыңлаганнан соң, тамашачыларның. шул җөмләдә шагыйрьнең үзенең дә «колаклары тора» һәм бу эшне башлап җибәрүчеләргә карата ул: «Казандагы «Шәрык» клубының бу хезмәте өчен милләт псеменнәң рәхмәт укымаска мөмкин түгел» дпп белдерә. Бөек шагыйрьнең бу сүзләре, татар музыкасының пионерлары булып килеп чыккан җыр- чымузыкаптларыннан Ситдыйк Айдаров, Мөхәммәт Яушев, Мөхәммәт Юсупов. Фәйзрах- мап Бпккнппп һ. б. шулар кебекләргә карата әйтелә. Беренче татар композиторларының иҗатлары, хәзерге совет композиторларыннан Салих Сәйдәшев һәм Мансур Мозаффаровларпың музыкаль талантларын тәрбияләүдә, һичшиксез, зур роль уйнады. Ләкин 1917 пче елга хәтле яшәгән самодержавие режимы, тормышның бутәп тармакларында зур тоткарлык ясаганы кебек, беренче татар композиторларының һәм башка талантларның киң колач җәеп пҗат итүләренә һәрвакыт киртә була килде. Бары тик Бөек Октябрь социалистик революциясе генә татар халкына үзенең музыкаль культурасын үстерүгә зур мөмкинлекләр тудырды. Карусельләр белән башы әйләнеп йөргән. балаган гармоньчысы булып яшәгән зур музыка остасы Фәйзулла Туишевпы Октябрь үз кочагына алды, Тукай каршында ояла-ояла җырлап маташкан нәпи Мәрьям Рахманкуло- ваиы, халык җырларының әргәне булган Гөлсем Сөләймановаларны зур җырчы ясады, эш- 80 Ш. Рахманкуло! че семьясында туган Асия Пзмайлованы тәрбияләп үстерде. Салих Сәйдәшев, Солтан Габә- •шп. Василий Виноградов. Мансур Мозафаров кебек композиторлар фалангасын Октябрь барлыкка китерде. Мөхәммәт Яушев, Юсупов кебек скрппачларны. Исмәгыйль һплалов кебек маи- долппа осталарын аякка бастырды. Сара Са- дыйкова. Рокыя Кушловская. Галия Кайби- цкая. Наилә Рахматуллина, Сптдыйк Айдаров, Ярулла һәм Хәлил Чамаевлар, Фәхри Маппапов һәм башка күп кенә зур талантларны үстерде. Нәтиҗәдә, революциягә кадәр татар халкы өчен хыял гына булып торган опера һәм балет театры туды, концерт залларының ишекләрен ачучы Филармония оешты һәм халык иҗатын саклап килүче җыр һәм бию ансамбле туды. 2. Бөек Октябрь революциясеннән һәм Автономияле Татарстан совет социалистик Республикасы төзелгәннән соңгы еллар татар совет музыкасының киң колач җәеп үсүе һәм зур күләмдәге музыкаль әсәрләр иҗат ителү белой характерлы. Бөек Октябрь революциясеннән соц татар телендә пц беренче концерт булып җырчы Фәттах Латыйпов (1917 ел, май) концерты бирелә. Шушы концертта беренче мәртәбә татар телендә «Марсельеза», «Варшавянка» һәм башка революцион җырлар башкарыла. Революциядән соң икенче, өченче елларда инде без татар сәхнәсендә яшь көчләр тавышын ишетә башлыйбыз. Революция чәчәкләре булып Асия Измайлова, Сара Садыикова, Фәхри Мапнапов һәм башка җырчыларның тавышлары яңгырый. Шулай ук революциягә кадәр үк үзепең музыкаль хезмәтен кин җәелдереп өлгергән Фәйзулла Туишев та, Советлар Союзының барлык почмакларында диярлек, татар музыкасын яңгыратып йөри. 1919 нчы елда ук инде «Озын сәфәр» исемле беренче әсәре белән үзен күрсәткән Салих Сәйдәшев бу чорда үзенең көйләре, маршлары, увертюралары белән татар халкының музыкаль культура тарихында яңа сәхифә ача һәм татар совет музыкасына беренче нигез ташларын сала. Ул халык йөрәгеиэ тиз барып җитә торган йөзләрчә көйләр иҗат итә. Ул, беренче буларак, татар драма сәхнәсенә музыка кертте, ягъни татар операсының тууына мөһим хәзерлек булгап музыкаль пьесалар бирде. Шуңа күрә дә Татар Дәүләт Академия театрының репертуарында үзенә бер характерлы урып тоткан музыкаль пьесалар жанрын тудыруда һәм аның киңәеп, үсеп китүендә зур эш эшләгән Сәйдәшев әле шул ягы белән дә татар музыка тарихында тирән ихтирамга лаеклы бер фигура ул. Салих Сәйдә- шев үзенең иҗатын драма әсәрләренә увертюралар, хор, балет һәм аерым җырлар өчеа көйләр язудан башлап, катлаулы маршлар, музыкаль характерлар тудыру югарылыгына хәтле күтәрелә. Татар халык көйләренең колоритлы элементларын үзендә чагылдырып, тирәа самимплск һәм лиризм аша бирелгән увертюра- ларпы, арияләрне, маршларны һәм җыр, инструмент өчен язылган көйләрне Салих Сәйдәшев һәрвакытта сокланып тыцлаиыла торган югарылыкка күтәреп иҗат итте. Татар музыка үсешендә күренекле хезмәтләр күрсәткән композитор Солтап Габәши, Татарстан Республикасына 3 яшь тулу уңае белән, «Татарстан» исемендәге маршып яза. Һәм ул «Эшче кызы», «Колхоз җырлары?, «Кызыл батыр», «£алчылар» кебек җырлар һәм татар хоры өчен күп кепә әсәрләр бпрә. Ә инде аның «Кәкүк» исемендәге җыры татар музыкасы тарихында классик әсәр булып кала. Бу елларда музыкаль коллективларны оештыру, тәрбияләү, татар халык көйләреп гармонизацпяләү буенча композитор Василий Иванович Виноградов һәм танылган дирижер һәм педагог Александр новлар да гаять зур эш алып бардылар. Беренчесе халык көйләрен эшләүдә генә ә оригинал әсәрләр язуы белән дә татар музыкасын баеткан, үстергән композитор. Виноградов яшьтән үк татар халкының көйләре белән кызыксына, аны өйрәнә һәм халык иҗаты өстендә эшләүдә зур активлык күрсәтә. Аның бу эшендә Саратов консерваториясенең флейта классы профессоры Мансур Солтанов зур булышлык итә. Виноградовның орпгииал әсәрләреннән кыллы квартет, фортепиано, скрипка өчен язылган пьесалары һәм татар музыкасы тарихында беренче зур симфоник әсәре «Татар сюитасы» — татар музыка байлыгының күренекле эшләре булып калалар. һәм бу чорда (1925 пче ел) татар музыкасының зур формадагы әсәре булып, Виноградов һәм Габәшиләр тарафыннан беренче татар операсы «Сания» иҗат ителә. Музыкасы һәм либреттосы да зәгыйфь булгап бу операның уз вакытында зур гына уцышльт йогынтысы булды. Иң беренче, иң гади һәм пц кирәкле уңышлы ягы — опера тыңларга өйрәнмәгән татар тамашачыларының колакларын катлаулы тавышларга, гармониягә күнектерү хезмәтен итте ул. Икенчедән, революциягә кадәр музыка байлыгы (биш тавышлы кытаГг гаммасына корылган) халык иҗатыннан гыпа Александрович Лнтвн түгел, Тата рда музыка культура с ы 81 торган булса, революциядән соңгы кыска бервакыт эчендә опера әсәре тудыра алуга кадәр барып җитүе — музыка өлкәсендә әлбәттә күренекле үсеш булып саналырга тиеш. Татарстан Ренублпкасының 10 еллыгына Виноградов һәм Габәшпләр, тарафыннан 2 иче t онера, М. Гафури поэмасы буенча «Эшче» операсы языла һәм шул ук елны бу яна опера милли театрларның бөтенсоюз олимпиадасында. Москвада күрсәтелә. Үзәк, матбугатта, шулай ук театраль киңәшмәләрдә операның уңышлы һәм җитешсез яклары тулысы белән ачыла. Нәтиҗәдә татар музыкасының опера тудырырлык һәм бу өлкәдә эшли алырлык көчләре барлыгы, әмма, опера сәнгатен барлыкка китерү әчеп беренчедәй укырга, өйрәнергә. рус һәм Европа, культурасын һәр яклап үзләштерергә кирәклеге сизелде. Шулай ук Татарстан Радио станциясенең эшли башлавы да татар музыкасының үсүспә зур ярдәм күрсәтте. Казан микрофоны — татар халык иҗатын, композиторлар тарафыннан язылган музыкаль әсәрләрне киң тамашачыга җиткерүдә мактаулы бурычны үтәде һәм үтәп килә. 0 инде микрофонның беренче карлыгачлары булып, халык иҗатының җанлы вәкилләренә әверелгән Гөлсем Сөләймапова, Мәрьям Рахмаикуова, Галия Кайбиңкая, Ситдыйк Айдаров. Ярулла Чамаев һәм башка бик күн җырчылар. музыкантлар татар совет музыкасының үсешендә көчле пропагандистлык вазифасын үтәп килделәр. Татар Совет музыкасы үсешендә шактый зур урый тоткаң музыка мәктәбе турында да әйтеп китү .урыйсыз булмас. Чөнки революциягә кадәр ишекләре бары тик өстен сыйныфлар өчен генә ачык булган Казандагы Гуммсрт музыка мәктәбе бу чорларда татар яшьләреннән күп кенә музыка кадрлары җитештерде. Казан Шәрык музыка техникумында татарлардан дистәләрчә музыка белгечләре хәзерләнде. 3. Сталиичьгл 5 еллыклар чорында без татар композиторларының иҗатларында индустрия һлч колхоз төзелеше пафосы белән рухланган яца мотивларны ишетәбез. Бу елларда шәһәр һәм авыл халкы арасында гаять киң күләмдә җәелгән культура һәм масса эшләре музыка өлкәсенә күп кенә яңа талантлар бирә. 30 пчы елларда күтәрелгән һәм Москва Дәүләт Консерваториясен тәмам иткән композиторлардан Мансур Мозафаров, югары музыка белеме беләң коралланып, татар совет музыкасы мәйданына чыга. Мозафаровның оркестр өчен язылган маршлары, симфоник увертюралары һәм дистәләрчә романслары һәм җырлары югары зәвык белән эшләнгән зур музыкаль әсәрләр булып саналалар. Шулай ук бу елларда татар, башкырт халык көйләрен эшләве белән танылып өлгергән Александр Ключарев төрле жанр һәм формалардагы музыкаль әсәрләр иҗат итүе белән зур. эш башкара. Аның тарафыннан 3 бүлектән торган «Галия Бану» исемендәге симфоник сюита, «Салават». «Урал» исемендәге икс поэма, баян һәм фортепиано өчен язылган «Комсомол сюитасы» һ. б. әсәрләр иҗат ителә. Профессиональ композиторларыбыз белән яшь көчләрнең бергәләп эшләве үсеп килә торган татар мүзыкасын тулыландыра барды. Казан музыка мәктәбендә укучы яшьләрнең иҗат тавышлары ешрак яңгырый башлады. Киң музыкаль колачка ия булган композиторларыбыздап Сәйдәшев, Мозафаров һ. б. пың иҗатлары яшьләргә, яңа язарга омтылучы музыка мәктәбе студснттларына зур йогынты ясады. Алар үзләренең беренче хезмәтләрен, бигрәк тә Салих Сәйдәшев иҗаты тәэсире астында. аның иҗатының үрнәкләрен өйрәнү һәм үзләштерү нәтиҗәсендә яздылар, шул1 юнәлештә тәрбияләнделәр һәм үстеләр. Музыка мәйданында яшьләрдән Нәҗип Җпһапов. Заһит Хәбибуллнн, Җәүдәт Фәйзи. Яруллин. Батыршин. Ширинский һәм башка шулар кебек өметле көчләр күрепә башлый. Ләкин бу еллардагы яшьләрнең бериичәсс үзләренең иҗади йөзләрен тулы күрсәтмичә, яисә бер- ике әсәр беләп генә чикләнеп, икенче юлга кереп киттеләр. Эмма уку башыннан ук үзенең иҗади көчен, сәләтен татар музыкасын үстерүгә багышлаган Җиһанов. Фәйзи, Яруллин, Хәбибуллнн кебекләре укулары, хезмәтләре белән бергә үстеләр, күтәрелделәр һәм профессиональ композиторлар дәрәҗәсенә ирештеләр. Татар музыкасын өйрәнү түгәрәген оештыручы һәм аның җитәкчеләреннән берсе булып актив эш алып барган Пәҗип Җиһанов, беренче булып, зур күләмдәге симфониясен язды. Бу хезмәт татар музыка тарихында зур иҗади эшләрнең башланып китү факты булып тора. «Яшь эшчеләр», «Фабком», «Завком», «Ударниклар», «Колхозчылар» кебек, чорның сорауларына җавап итеп язылган маршлардан башлаган Заһит Хәбибуллнн, труба өчен («Урманга, кырларга»), скрипка әчеп «Идел буе», «Фантазия». «Поэма» һәм рояль өчен күн кенә әсәрләр бирде, вокаль һәм бию өчен язылган («Машиналар биюе», «Бишле бию», «Өчле бию») әсәрләре беләп таныла башлады. Гомумән, татар музыка мәйданына Хәбибуллнн үз Шд Рахманкулов стило белән, һәрбер кечкенә генә иҗади эшенә дә милли колорит буявы салып эшли торган талантлы композитор булып килеп чыкты. Башта үзенең музыкаль хезмәтен җыр һәм романслар язу белән башлаган Җәүдәт Фәйзи үсеш юнәлешендә барган татар совет музыкасын. оптимистик һәм җылы лирик буяулар белән сугарылган, тыңлау өчен ягымлы булган әсәрләр белән баетты, һәм бу елларда язылган М. Молафаровның -Эх, күңелле урманда»сы, М. Вәлиевнең < \к каен» белән «Сәлам хат»ы, Җ. Фәнзилең «Урман кызы > (һ. Такташ сүзләре). 3. Хчшбуллипапың «Сагыну» (М. Җәлил сүзләре) белән «Си.ңа»сы (Әхмәт Ерикәй .-үзләре). А. Ключаревпың «Мәйсәрә» сс (Ә. Ерикәй). 3. Бпчуршгның «Синең карашларын (М. Җәлил) исемендәге җырлары һәм Хәмиш тарафыннан язылган бик күп әсәрләр бу этанның музыкаль җимешләре булып торалар. Бу елларда татар композиторлары татар халкының чын дусы булгап рус халкының музыкаль пҗатын үзләштерүгә дә зур гына, күп кенә эш башкардылар. Рус һәм Европа классик музыкасының шедеврлары, Бетховен. Шуберт. Чайковский һәм рус совет композиторларының әсәрләре һәм рус халык көйләре, революцион җырлар (шул исәптән Ленинның иң яраткан көйләреннән «Замучен тяжелой неволей» һ. б.) татар телендә җырлапыла башладылар. Композиторның һәм рус халкының үзенә хас булгап музыка телеп, аның бөтен нечкәлекләрен саклап тәрҗемә итә белүче Мәрьям Рахманкуловапың бу өлкәдә аеруча зур хезмәтен нскә алырга кирәк. Шулай ук татар музыкасын үстерүдә, апы һәр яклап өйрәнүдә, тикшерүдә хезмәт күрсәткән музыкант Хәсән Гобәйдуллпи турында да бер-пке сүз әйтү урынсыз булмас. Гобәидуллпн Казан музыка мәктәбенең скрипка классын бетергәннән соң. Ленинград консерваториясенә кереп, апы да унышлы тәмамлый. Укудан соң ул халык көйләрен җыя һәм аларпы эшли, музыка теориясе белой шөгыльләнә. Бигрәк тә ул үзенең скрипкада уйнауда зур сәләтле булганлыгын күрсәтә. Шулар өстенә үзендә булгап музыкаль белемен, тәҗрибәләрен иптәшләренә бирә алуы һәм югары дәрәҗәдә культуралы кеше булуы белән татар музыкасы тарихында искә алынырга тиешле бер фигура булып тора. Партия һәм хөкүмәтнең тирәптси кайгыртучаплыгы һәм халыкның мәхәббәте белән чолганып алынган хәлдә, татар музыка культурасы бик тиз үсә башлады һәм тарихи кыска вакыт эчендә алга таба зур адым ясады. 1933 иче елда ВКП(б) ныц Татарстан Ө.ш Комитеты һәм Татарстан АССР Совнаркомы махсус карар кабул иттеләр. Шул нигездә Москва Дәүләт Консерваториясе янында, югары квалификацияле милли кадрлар хәзерләү өчем, Татар Дәүләт Опера Студиясе оештырылды. Музыка җәмәгатьчелеге һәм сәнгать работниклары өчен бу чара чын мәгънәсендә бәйрәм төсен алды. Студиягә тыңлаучылар туйлау, талантлы һәм музыкаль сәләтле кешеләр сайлап алу буенча энергияле эш кайнады. Студиядә укучыларның төп массасы Татар Дәүләр Академия Театры артистлары, Казан музыка мәктәбе укучылары һәм үзешчән сәигать түгәрәкләреннән сайлап алынды. Бу чорда студиядә шулай ук татар шагыйрьләре дә актив эшләделәр. Үеруча алганда. шагыйрьләребелдән Муса Җәлил, Әхмәт Ерикәй. Әхмәт Фәйзи иптәшләрнең татар му1 зыкасып үстерүдә күрсәткән зур хезмәтләрен әйтеп үтәргә кирәк. Алар бу чорда композиторларыбыз белән тыгыз бәйләнештә булып, яңа татар оп< ралары өчен күп кенә либреттолар, музыкаль әсәрләр очен җырлар яздылар. Студиядә уку башлану көне — татар опера һәм балет театрына нигез ташы салу копе булды. Музыкаль көчләрнең тон кадрлары укырга китү белән Казандагы музыкаль культура, яшь көчләр хисабына үсүендә дәвам итте. Казап .яңа көчләр туплау эшспә кереште. Бу дәвердә бигрәк тә Татарстан радпокоми- тсты зур эш башкарды. Радиокомитст штатында калган берничә артист ярдәме белән радиотыңлаучылар арасыннан Мөхәммәт Сафия, Гайшә Камаева, Суфия Охмәдуллпна һ. б. җырчылар күтәрелеп чыктылар. Завод-фабрпкалар каршындагы үзешчән сәнгать түгәрәкләреннән һәм Казап музыка техникумы укучылары арасыннан яңа талантлар күтәрелде. Кыелса бервакыт эчепдә җитди уңышларга ирешкән татар дәүләт опера һәм балет театрының тарихы, шулай итеп, 1933 иче ел азагында хөкүмәт карары буенча Москва Дәүләт консерваториясе каршында оештырылган татар опера студиясеннән башлана. Шушы Сталинчыл 5 еллыклар чорында тәрбия алып студияне тәмамлаган татар опера кадрлары: композиторлар, вокалистлар, хор, балет, оркестр артистлары составында 1939 нчы елның 17 пче июнендә Татар Дәүләт опера һәм балет театрының пәрдәсе ачыла. Татар опера театры ачылу—Лепии-Сталпи милли политикасының гүзәл җимешләреннән берсе һәм татар халкының музыкаль культу- Татарда Музыка культурасы 83 расын үстерү турында партиябезнең һәм совет хөкүмәтенең тирәнтсн кайгыртуларының нәтиҗәсе иде. Онера сәхнәсендә иң беренче әсәр булып Москва консерваториясен тәмам итен кайткан яшь композитор Нәҗип Җиһаиовпыц Пугачев fl хәрәкәте һәм аңарга татар халык массаларының катнашуын чагылдырырга тырышучы «Качкын» операсы куела (Охмәт Фәйзи либреттосы). «Качкып»нан соң ул шул ук композитор тарафыннан, Россиядә февральдән соңгы һәм Боек Октябрь революциясе чорындагы революцион хәрәкәт тарихы темасына, 3. Сафип либреттосы буенча, «Ирек» операсы языла, һәм татар опера театрының эшен башлан җибәрүдәге беренче әсәрләре булып күренекле композитор Мансур Мозафаров тарафыннан Охмәт Ерикәй либреттосы буенча «Галия Бану» операсы иҗат ителә. Бу беренче опера әсәрләренең җитди генә кимчелекләре булуга да карамастан, беренче тәҗрибә буларак, «Качкын», «Ирек» һәм «Галия Бану» операларының барлыкка килүе — татар совет музыкасының үсүгә таба’ баруыд билгеләүче факторлар булып торалар. Бераз соңрак иҗат ителгән, ханнар изүенә каршы халык хәрәкәтләрен чагылдырган, М. Җәлил либреттосы буенча «Алтын чәч» (Нәҗип Җпһапов) операсы, Фәрид • Яруллин тарафыннан язылган «Шүрәле» балеты (Әхмәт Фәйзи либреттосы), Җәүдәт Фәйзинең «Башмагым» комедиясе (Пбраһпмов һәм Т. Гыйззәт либреттосы) татар совет музыкасы хәзинәсенең алтын фонды булып әвереләләр. Бер үк вакытта, югары художестволы опера әсәрләрен биргән композиторлар тарафыннан симфоник оркестр, аерым инструментлар өчен күн санлы әсәрләр языла. Татар композиторларының көчле иҗат талантлары һәм югары художсство-профсссио- иаль культуралары алар язган һәм сәхнәдә бара торган операларда гына гәүдәләнеп калмый, бәлки аларпың башка әсәрләрспдә дә чагыла. Шундый әсәрләрдән Мансур Мозафаров- пыц татар халык фольклоры мотивларына язылган симфоник поэмасы, агач инструментлар өчен язылган квартет, фортепиано пьесалары, халык җырлары; Нәҗип Җпһаповпың Сталин турындагы гүзәл җыры, симфониясе, кыллы квартеты, фортепиано әсәрләре, романслары; Фәрид Яруллинның зур оркестр әчеп язылган симфониясе, кыллы квартет, фортепиано һәм виолончель сонаталары, инструменталь пьесалар, массовый җырлар һәм романслары; Татар Дәүләт Академия Театры ностаповкасьнь Да бара торган «Ташкыннар» (Т. Гыйззәт), «Шәмсекамәр» (Аблеев), «Хуҗа Насретдин» (II. Исәнбәт), «Үги кыз» (А. Охмәт) кебек әсәрләргә музыка язган Җәүдәт Фәйзинең шактый гына сандагы романслары, Сталин турындагы монументаль җыры, балалар өчен язылган музыкалары, Заһид Хәбибуллипның татар поэзиясенең классиклары һәм совет шагыйрьләре текстларына -язылган йөздән артык җырлары һәм инструменталь әсәрләре татар совет музыкасының байлыклары булып саналалар. Шулай ук татар хатын-кызлары арасыннан беренче булып композиторлык сәләтен күрсәткән Мәрьям Рахмапкулова аз гына вакыт эчендә күн кенә вокаль-инструменталь әсәрләр яза. Татар халык музыка иҗатына нигез салып җибәрүдә зур этәргеч ролен уйнаган Габдулла Тукайның гүзәл шигырьләре бүгепгс көндә дә татар композиторларына тема һәм илһам чишмәсе булып хезмәт итәләр. Бүгенге көндә Тукайның 50 дәц артык шигыре музыкага салынган. Мәсәлән, бу өлкәдә зур эшчәнлек күрсәткән Заһпт Хәбпбуллип, Тукайның балалар өчен язылган шигырьләреннән 20 ләбспә музыка язып, «Балалар альбомын» тудырды. Балалар өчен язылган шигырьләреннән тыш. аның тарафыннан Тукайның тагын 6 шигыренә музыка язылды. Нәҗип Җпһапов—«Бишек җыры», «Кышка бер сүз»; Мәрьям Рахмапкулова — «Бала белән күбәләк», «Кызыклы шәкерт»; Юдин—«Кошларга», «Өзелгән өмет», «Тормыш»; Җәүдәт Фәйзи — «Танцы кичәсе», «Ишек бавы», «Туган җиремә»; яшь композиторлардан Шәмсстдинов — «Чыршы», «Мәхбүс»; Вәлиуллпп— «Эштән чыгарылган татар кызына» шигырьләрен музыкага салдылар. Мансур Мозафаров, Алекендр Ключарев һәм башка композиторлар тарафыннан эшләнеп, Г. Тукай сүзләре белән җырлана торган көйләрдән «Зиләйлүк», «Оллүки», «II, туган тел», «Пар ат», «Сүнгән дәрт», «Төмән», «Ком бураны», «Сакмар», «Тәфтпләү» көйләре бу өлкәдә зур хезмәт булып саналалар. Татар Дәүләт опера һәм балет театрында барган опера әсәрләре белән беррәттән. татар дәүләт Филармониясе тарафыннан оештырылган концертлар, Җыр һәм бию ансамбленең чыгышлар^ татар музыка сәнгатен үстерү юлында зур ярдәм иттеләр. Шулай ук Татарстан Совет Композиторлары Союзы барлыкка килү татар композиторларының иҗатларына зур йогынты ясады һәм татар совет музыкасының үсүенә этәргеч орган булып тора. 84 Ш. Рахманкулю 5. Татарстанның музыка, җыр, сәхнә көчләре Москвада уздырылачак татар сәнгате декадасына катнашырга хәзерлек алып барган вакытта Гитлер Германиясе безнең илгә хыянәтчел рәвештә басып керә. Декада кичектерелә. Ләкин фашистлар тарафыннан безгә тагылган бу канлы сугыш халыкның иҗат көчен сыйдыра алмын, ә бәлки, киресенчә, татар халкының талантлы уллары һәм кызлары тагып да зуррак энергия белән үз иҗатларын үстерү өстендә эшлиләр. Явыз дошманны тулысыпча тар-мар птү өчен барган бу бөек азатлык сугышында татар совет композиторларының әсәрләре совет солдатларын яңадан-яца батырлыкларга рухландырдылар. Татар композиторларыннан берепче зур адымны һәм җптди иҗадп адымпы Нәҗип Җп- һапов башлады. Каты көрәш көннәрендә ул М. Җәлил либреттосы буенча «Пльдар» операсын язды. Опера әсәрләренең пкепчссе булып профессор Юдпн тарафыннан Кави Нәҗми либреттосы буенча язылган «Фәридә» операсы сәхнәгә менде. «Пльдар». шулай ук «Фәртә» опералары татар халкының Гитлер Германиясен тармар итүгә юнәлдерелгән изге хисләрен, мөкатдәс теләкләрен музыка теле белән әйтеп бирергә омтылган музыкаль әсәрләр булып саналалар. Барлык совет халкы үзенең бөек Ватаны өчен, бәйсезлеге һәм намусы өчен фашист илбасарларга каршы кешелек тарихында тиңдәше булмаган гаять каты сугыш алып барганда, татар композиторлары үзләрепең иҗатларына аеруча нык игътибар иттеләр. Алар үзләренең музыкаль тавышлары белән татар халкып бөек көрәшкә рухландырдылар, дошманны тизрәк тар-мар итүгә әйдәделәр, дошманны изге туфрагыбыздан куып, аны үз оясында кыйнарга чакырдылар. Югарыда әйтелгән опера әсәрләре белән беррәттәп, Мансур МозаФаровпың «Озатучы кыз җыры» (Әхмәт Ерикәй сүзләре). «Поход, җыры» (0. Исхак). «Беренче мәхәббәт» (0. Ерикәй). «Кулъяулыгы» (0. Бпкчәнтәева), «Землянкада» (III. Маннур) исемендәге әсәрләре; Җәүдәт Фәйзинең «Геройлар маршы», « Канга- кан!» (Г. Пасрый). «Халык җырлый» көйләре; Заһит Хәбибуллинпың «Команда, алга» (Г. Ку- туй), «Җиңен кайт» (К. Нәҗми). «Батыр егеткә» (0. Ерикәй) һәм Ключарсвиың фольклорга нигезләнеп эшләнгән «Минем дустым армиядә» дистәләрчә әсәрләре татар совет музыкасының Ватан сугышы елларындагы җимешләре булып тора. Без татар композиторлары иҗатында — бөек рус халкының музыка культурасы үрнәкләрендә тәрбияләнү һәм милли рус музыкасы йогынтысы астында иҗат итү кебек дөре< файдалы һәм кирәкле булган уңышлы нәткж> ләрно дә күрәбез. II. Җиһановның иҗатыпд Римский-Корсаков, Балакирев, М. Мозафар-.с иҗатында Чайковский, Глинка, Григ кебек рус халкының югары дәрәҗәдәге милли музыкасын тудырган бөек композиторларының иҗади тәэсире, шуларпың уңай йогынтысы астында үсәкүтәрелә бару ачык сизелә, һәм композитор Яруллин да үзенең «Шүрәле» балетында рус классик балетының традицион формаларын татар мелодиясенең үзенчәлекләре белән уңышлы рәвештә бергә кушын бирә алган. 1944 пче елның Беренче Май прпказыпдз иптәш Сталин интеллигенция хезмәтенә мактаулы бәһа биргән иде. Ул: «... безнең интеллигенциябез совет фәиеп һәм техникасын, культураны һәм сәнгатьне күрспеклс яңа казанышлар һәм ачышлар белән баетты»—диде. Татар сәнгатенең. шул җөмләдән татар совет музыкасының үсүе, камилләшә баруы һәм бу өлкәдәге кадрларыбызпың күрспеклс иҗадп эшләре әнә шул бәһага тулысыпча лаеклы булып тора. 6. Татар композиторлары тарафыннан иҗат ителгән әсәрләр бсләп бергә, татар халкының музыкаль фольклоры да үсә, байый бара. Татар халкының музыкаль иҗат баплыкларын җыю, аларны өйрәнү һәм массага җиткерү эшен Казандагы музыка фольклоры кабинеты башкарып килә. Бигрәк тә, сугыш елларынia оештырылган экспедицияләр матур гына нәтиҗәләр бирделәр. Экспедиция вакытында, җыйналган көйләрдә. җырларда совет сугышчыларының батырлыклары, халыкның дошманга тирән нәфрәте һәм Ватан сугышы фронтларында' көрәшүче туганнарына булган кайнар мәхәббәтләре сөйләнелә. Югары у пыш алу өчен гадел хезмәткә чакыру, Кызыл Армиягә ярдәм итү, батыр сугышчыларның семьялары турында туганнарча кайгырту — Ватан сугышы көннәрендә җыйналган халык җырларының төи эчтәлеге булыи торалар. Соңгы елларда җыйналган татар халык көйләренең, җырларының күбесе үзләренең музыкаль төзелешләре белән дә бик матурлар һәм яналар. Лирика, моң һәм музыкаль ритмнарга бай булган татар халык иҗаты композиторларыбыз тарафыннан киң файдаланыла. Яки алар Ул Татарда Музыка культурасы 85 көйләрне, җырларны музыкаль яктап эшләп, гармонияләштереп, халык иҗаты төсендә массага җиткерәләр. Халык иҗатын пропагандалауда Җыр һәм бию ансамбленең репертуары гүзәл күрсәткеч булып калырга тиеш. Ансамбль репертуарындагы «Җырлыйк әле», «Сагыну», «Су буйлап» көйләре, «Оборона такмаклары» халык музыкасының үзенчәлекле матур күренешләре булып яңгырыйлар. Бүгенге көндә музыка киң катлау хезмәт массалары арасында политик-культура эшен алып баруда гаять зур роль уйный. Моңа ачык дәлил итеп соңгы елларда республика күләмендә үткәрелгән смотрлар турында сөйләп үтү дә җитсә кирәк. Ул смотрларда никадәр музыкаль байлык! Пикадор җан азыгы! Бу смотрлар татар сәнгатенең төп йорты булган Казап шәһәренә — Идел буйларыппаи, иркен болынлыклардан, киң колхоз кырларыннан, халыкның үз эченнән, эш өстендә һәм ял итү сәгатьләрендә үтәлә торган саф көйләрне, җырларны алып киләләр. Болар барсы да татар музыка сәнгатенең гүзәл чәчәкләре. 7. Татар музыка культурасы үсү белән бергә, аның кадрлары да үсә бара. Хәзер инде без Сәйдәшев, Җиһанов, Мозафаров, Хәбибуллпи, Яруллин. Фәйзи кебек профессионал композиторлар арасында иҗат эше белән шөгыльләнә башлаган яшь. башлап язучы композиторларның сапы да арта барганын күрәбез. Музыкага килгән бу яшь көчләр татар музыкасын үстерүдә, баетуда булышлык күрсәтәләр. Башлап язучыларның профессионал композиторлар белән бергәләп дусларча эш алып барулары нәтиҗәсендә, татар музыкасы шактый гына матур әсәрләр белән баетылды, һәм профессионал композиторлар исемлегенә яшьләрдән Вәли- у.ыии, Шәмсетдинов, Бакиров. Латыпов. Әхме- тов. мелодистлардан Ш. Мәҗитов, М. Хәсәпев кебек исемнәр өстәлде. Яшьләр тарафыппан ябылган «Тракторчы кыз», «1Тл кызы», .«Яз», "Зәңгәр күл» (Вәлпуллпн), «Спи кер инде», Рия уйныйсың», «Ана җыры» (ТПәмсетдппов), 'Таң». «Җәйге истәлек». «Чәчәк җыям», «Пр- тәңге серенада» (Бакиров). «Ил кызлары», труба өчен язылган «Яшьләр» (Латыпов) һ. б. мэрлар, шулай ук Охмотов һәм Резников та- раФнипап язылып беткән «Мәхәббәт чәчәге» £'•” шясе татар совет музыкасының яңа һәм нет.™ үоенделәре. булып саналалар. Әлбәттә, бу югарыда саналган яшьләрне тәмам җитешкән композиторлар дип әйтеп бете- Р рп булмый әле,. Алариың күбесе уку, ойрәпү сверен кичерәләр, ә кайберләре әле тулысы белән музыка белемен үзләштереп тә өлгермәгәннәр. Бпгрәк тә соңгыларының эше мелодия табу белән чикләнеп, алар аны музыкаль әсәр итеп эшләү, гармопизацияләүдә тәҗрибәле мастерларның ярдәменә мохтаҗлар, һәм бу ярдәмне алардап кызганмаска кирәк. Эмма бу исемнәр хәзергә, мелодист буларак та, киләчәк өчен өметле ышапыч тудыралар. Э инде (алар тарафыннан эшләнгән мелодияләр киң массаның яратып җырлый торган көндәлек репертуарда җылы урын алдылар. Бпгрәк тә Шакир Мәҗптовпыц «Шахтер егег», «Юксыну» (С. Хәким), «Аерылу», «Тау кызына» (С. Урайский), «ТамсЫн әйдә» (Ф. Кәрим) кебек көйләре. Мансур Хәсәневиең «Партизан егете» (Ә. Ерикәй), «Сөеклемнең балдагы» (Ш. Мөдәррис) * татар халкы арасында киң таралган җырлар рәтендә йөриләр. 8. Татарстан республикасының экономик, политик үсеше белән беррәттәп. аның культурасы да чәчәк атты. Татар халкының талант көче искиткеч матур, нәфис җимешләр үстерде. Пң катлаулы тармак булып саналган опера сәнгате, чып мәгънәсендә, Октябрь революппя- сепең җимеше булып тамыр җәйде. Республи-' капың 25 еллык бәйрәмен татар совет музыкасы зур казанышлар белән каршылый. Еллар буе үсеп кил гәп музыка сәпгате, бәйрәм уңае белән төгәлләнеп килүче яңа. музыкаль әсәрләр белән баетыла. Композиторлар республиканың данлы таптанасын иҗади хезмәтләр белән каршыладылар. Бу юлы да П. Җи- һаповиың таланты зур кыюлык һәм иҗади көчлелек күрсәтә алды. Ул, татар совет музыкасының берепче корпфейләреппән берсе булып, гүзәл иҗат җимешләре бирде. Аның тарафыннан юбилей гә карата И. Исәнбәт либреттосы буенча «Түләк» операсы язылып бетте, шулай ук симфоник оркестр өчен поэма язылды. Калган композиторлар Татарстан республикасының 25 еллыгыпа симфоник оркестр өчен киң полотнода язылган иҗади хезмәтләре белән килделәр. Мансур Мозафаровның симфониясе. Салих Сәйдәшсв- нең республиканың 25 еллыгыпа багышланган таптапалы увертюрасы, Александр Ключаревпың татар халык көйләре буенча эшләнгән сюитасы. Заһит Хәбибуллпнпың симфоник оркестр беләп бергәлектә скрипкада уйпау өчен язылган Andante Allegro — сы, Юдинның республиканың 25 еллыгыпа багышланган ♦ Һәр ике мелодистның мелодияләре композитор В. Виноградов һәм А. Ключарев тарафыннан гармонизацияләнде. 86 III. Рахман ку .102 кантатасы һәм скрипка өчен язылгап концерты һәм башка композиторларның күп кенә яңа әсәрләре — татар совет музыкасының яңа өлгергән чәчәкләре булып торалар. 0 инде Дәүләтнең татар халык хоры, халык биюләре ансамбле һәм быел көздән ачылырга тиешле Татар Дәүләт консерваториясе — һичшиксез татар музыкасының үсә барганлыгын, тагы да югарырак уңышларга ирешәчәген раслаган Фактлар булып торалар. Музыка өлкәсендә чирек гасыр эчендә яулап алынган казанышлар әлбәттә зурлар. Әмма үзенең үсү юлларында зур уңышларга ирешеп килә торган татар музыкасында кимчелекләр дә юк түгел әле. Татар совет музыкасының, бигрәк тә опера сәнгатенең үсешенә комачаулый торган кимчелекләр дә күзгә бәрелеп тора. Башкаручы кичләрнең җитешмәве аркасында, операның куәтле үсеше буйсынуга кадәр барын җитә, ягъни опера әсәрләре үтәучё көчләрнең барлыгыннан чыгып кына иҗат ителә. Композиторлар арасында идея-политик эшнең тиешле дәрәҗәдә куелмавы аркасында килеп чыккан җитди кимчелекләр дә юк түгел. Моңа мисал итеп, пдея-эчтәлек ягыннан тотнаксыз әсәр «Зөлхәбирә»гә (Ә. Фәйзи либреттосы. М. Моза- Фаров музыкасы) түгелгән зур хезмәтнең тормышка ашмавын һәм шулай ук «Акчарлаклар» музыкаль комедиясендә (Э. Фәйзи һәм Җ. Фәйзи либреттосы, Җ. Фәйзи музыкасы) җитди кимчелекләрнең булуып әйтү дә җитә. Бнек Ватан сугышы чорында композпторларыбызпьгң иҗат активлыгы, шулай да. җитәрлек булды дип әйтә алмыйбыз әле. Мәсәлән. сугыш турында, аны бөек җиңү белән хәл иткән совет халкының искиткеч героикасын чагылдырган җырлар, монументаль әсәрләр һаман да туганы юк әле. Кайбер композиторлар тарафыппап иҗат ителгән әсәрләрнен халыкка барып җитә алмавы шулай ук уйландырырга тиешле бер мәсьәлә. Моның төп сәбәпләрен кайбер композиторларның татар халкы музыкасыпдагы моллылыкны, лирик җылылыкны, гомумән, үзенчәлекле музыкаль бизәкләрне кинәт кенә бөтенләй «онытып» җибәрүләрендә булса кирәк. Чыннан да, татар көйләренә хас булган колоритка ныграк әһәмият бирергә кирәк булыр дип әйтәсе килә. Югыйсә безнең музыкабызга хас булган менә шушы специфик сыйфатны музыка интонацияләрендә биреп җиткәрмәү көй- ләребезнец милли үзенчәлекләрен югалта төшә. Татар музыкасын тагып да алга җибәрү өлкәсендә эшлисе эшләр бар әле. Иҗат көчләрен үстерергә, аларпың идея-политик дәрәҗәсен күтәрергә, югары сыйфатлы оригинал әсәрләр тудырырга, яңа югарылыкка күтәрелү әчеп көрәшергә, татар музыкасын үстерүдә зур түземлелек белән актив эш алып барырга кирәк. Музыка эшлсклсләре алдында зур бурычлар тора. Татар совет музыкасы зур идеяхудожество көченә ия булырга, батыр халыкның рухи коралы булып хезмәт итәргә, илебезгә лаеклы опера әсәрләре, киң музыкаль п-х лотиолар тудырырга, геропк темаларны көчле пафос белән зур музыкаль алымнарда чишәргә, халык мелодияләрен көчлерәк яңгыратырга, татар халкының йөрәкләрендә кайнаган дәртле тойгыларны саф музыкаль авазларда әйтеп бирә белүгә ирешергә тиеш, һәм татар композиторлары боек рус халкының бүгепге совет һәм классик музыкаль әсәрләрепсц югары үрнәкләрен өйрәпергә, музыка югарылыгын гәүдәләндерә алучы рус милли музыкасының үрнәкләрен нык үзләштерергә, шул ук вакытта тугандаш халыкларның музыкаль шедеврлары татар совет1 музыкасының үсеш юлында нык өйрәнелергә тиешләр. Төп һәм мөһим бурычлар әпә туларга кайтып калалар. Татар совет музыкасьптың һаман алга барырга. һамап тирәнәя барырга барлык мөмкинлекләре бар. Беренчедән: Татар совел1 музыкасының һәрбер формала язылгап әсәрләрен башкара алырлык көч бар. Опера әсәрләрен кую өчен махсус опера һәм балет театры, зур полотноларда язылгап симфоник әсәрләрне башкару очеп оркестры, вокаль инструменталь һәм бито өчен эшләнгән әсәрләрне үтәүче — зур талантка пя булган җырчылары, музыкантлары, биючеләре бар. Икенчедән: Безнең тормышыбыз кочле. киң эрудицияле композиторлар очеп кочле иҗат илһамы бирерлек бай һәм катлаулы. Ул темалар — даһи .Тепин укыган, боек Горький яшәгән,, мәшһүр Тукай иҗат иткән, фән һәм әдәбият корифейларыннан Лобачевский. Толстой тәрбияләнгән университет шәһәре. татар әдәбиятының. сәнгатенең күренекле иҗат кешеләрен тудырган һәм үстергән шәһәрдә — Казанда, ул темалар — колхоз кырларына. завод-фабрикаларга. та.тар халкының fa* тыр улларына, кызларына, бай булган Татарстан совет республикасында, ул темалар— ирешелгән боед җиңү тантанасында, ул томалап — җиңү тапый аттырган боек полководец Сталин образында.