ТЫН ДИҢГЕЗ ЯРЛАРЫНДА

 (Поэма) КЕРЕШ Ерак-ерак көнчыгышның Тыныч, аяз бер төне. Тын дпцгез ягасындагы Аэродромнарның бере. Экипажым хәзерләнә — Очарга вакыт җитә. Ай нурларында коенып Металл очкычым көтә. Менә техник, бидон белән, Май алып килде аңар. Салыр. Воронкасын алып, Тулды микән, дип карар. Эшен тәмамлар да. апнаи Минем каршыма килеп Рапорт бирер: — «Эшем тәмам: Очкычым хәзер» диеп. «Добро!» диеп, кабинама Мпп утырырмын менеп, Әдәп саклап, түргә мулла Менеп утырган кебек. Канатларым, канатларым, Сез күтәрегез мине, Фронтташларым янына Сез үткәрегез мине! Очкан саен Тын диңгезнең Тыпыч яры буенда, Племпең сугышлы ягы, Фронтлары уемда. Шул уемда, бомбаларым Полигонга төшсә дә, Укчырадист пипелдәвем Колагым ишетсә дә, Пи булса да, һәммәсе дә Дошман өстендә кебек, Салкын чеметсә, мин зенит Уты эчендә кебек — Снаряд китеге тәнне Чеметә төсле минем: Шуны сизәм. Шулай очам, һәм шуны тели илем. Мондый тиз мин чабата да Киенә алмый идем; Бу рульләргә ничек җитез Күнеккән куллар минем. Чебен тоткандагы төсле Минем кул хәрәкәтем, Т удыра экипа ж ы м да Телефон бәйләнешсн. Колакларда «мин хәзер!» дип Рапортлар яңраи китә, Моторлар эшли башлыйлар, Канатлар калтырап китә. Төн. Көнбатышы ягында Ярып илебез күген Очкан берәү белән күңелем Бергәләп оча бүген. Белоруссия өсләрендә Очучы тыпыч, тигез Сулап бара, әйтерссңлә, Сукага барган үгез Мөгезенә кунадыр да Чебен күңелем минем Уйлый: «Огәр җир бирсәләр, Мин дә сукалар идем...» Тын диңгез ярларында 19 Алар бомба ташлаганда Дошман гаскәрләренә Бу буразналар сызылды Минем дәфтәрләремә. I Дошман вокзалы өстендә Яктырткыч бомба ташлан Безнең топго очучылар Задание үти башлап Эшелоннар шартлау белән «Пөхтә эшләнде» ди -ди Штурман әиә шатлыгыннан Кабинасында бии. Вагон ватыклары катыш Сыйракларын күтәреп Күккә очкан фрицларны Бер -беренә күрсәтеп Урынлар да тамызалар Бомбаны нәләт белән, Шатлыкларын бүлешәләр Фото аппарат белән; Тизерәк штабка илтеп Күрсәтергә бу эшпе, «Мспә пичек тәэмин иттек Пехотага уцышпы!» Укчы — радист та өлешсез Калмасын өчен, урап, Түбәнәеп, пулеметтан Тагып вагырак турап, Прожекторларын да ватып Бурычны тәмамлагач, Бер нуля да, бер тамчы да Артык бензин калмагач — Эш көне тәмам. Бөтенләй Башка вакыттагыча, Укчы -радист гармонь уйный Башкалар җырлап оча: «И дусларым, күрәсезме, Җир шары бит түгәрәк, Түгәрәклән эшебезне Кайтыйк әле бергәләп!» «Немец талый: — сөйгәп яры Чуклы ефәк шәл сорый, Немец шартлый: — сөйгәп яры Ч у к л а р ы н теш л әп ел ы й...» Алар җырлый. Күтәрелә Аста шартлау телләре, Шуңар күтәренке хәзер Аларныц күңелләре. Аркаларына ягылган Янгыннар кызыллыгЫ, Сул погоннарда чагылган Тпмср казык йолдызы. Көнләшәм карап аларга — Кошларның асыллары! Кайчан шулай ауга йөрер Тып диңгез лачыннары! Тыпмы, давыллымы? — шунда Күрсәтербез әле без — Остряковлар, Сафоновлар, Брипколар үскән диңгез! Тыя диңгездә таң чагыла. Без дә очабыз һаман. Түбән карыйм -үз җирем бпт! — Полпгоппы кызганам; Бомбалаганда ул безгә Күренә фашист кебек, Пөпчидер ул, фашист ролен Уйнаган артист кебек. Тагын мавыгып кптәм һәм Мишеньнәр фашист миңа, Гүя чын фашистлар белән Сугышу паепп миңа! Гүя мпн дә хәрәкәтче, Аерма шунда гына, Сулда түгел, Тимер казык Уң погонымда яна. «Өр, таң җиле, фашистларга Өр әле, яндыр әле; Өрмәгән җиргә утыртмас Безне ул таң җилләре» — Үз эшемне җырлы й -җырлыи Башкарып ару гына, Сугышчылар төсле мпн дә Кайтам аэродромыма. Аларпы котлаулар көтә, Аларпы көтә орден; Мин дә кесәмнән югары Бер тишек тишеп куйдым; Сугыштан соң, кайчан тылга Геройлар кайтып тулыр, һич булмаса бер медальсез Пөрүе җайсыз булыр: Борып заманда орденга* Таңга калган шпкеллс Аяк атлатмаслар күреп Миндәй таза кешене — 20 Салих Батта л Уйлый, үземнәп башкалар Сизмәсен моны, дип ул. Маңгаена бинт урады / Ул сыңар кулы белән, Тагып айный төште чпттәп һава ыргуы бсләп, Дәвам пттермәкче пде Үзгәрешсез очуын, Шунда гына бер моторның К үрде сафтап чыгуын. Зенитчылар, өреп калган Эт туе төсле, алар Ут селәгәйләрен бөркеп Аталар да аталар. Гармопьны ташлады радист, Аның кабяласыплап Морзе елый — пи -пи, пп -пи — Адашкан чебпсымап: «Пп -пп, пи -пи, — задаппепе Үтәп кайтып киләбез, Пп -пп, пп -пп. — чигебезгә Якыплашып киләбез, Зеппт тубы сул моторны Сафтап чыгарды, пп -пи, Без исәп, тпк очучыбыз Капга чыланды, пи -пи... Тәпсннәп суырып ташлап Снаряд китекләрен, Алып кайта экипажны Җыеп соңгы көчләрен. Үз тугап җиребез белән Якынлаша арабыз, Тпк җитәрбез мпкән? пи -пи, Түбәнәя барабыз...» Ill Алар оча — омтылышып, Сагынын тугап җпрпе — «Егылсак та тугап җиргә Җптеп егылсак иде...» Туган җир! Пи ул? Укучым, Шуны беләсеңме син? Мин бел гәп җир өсләрендә Атлап киләсеңме син? Шушы җир сөйдереп үзен Синнән үптермәдеме? Үпкән чакта чаткы чыгып Ирнең көйдермәдеме? — «Юк» дисәң язып та тормыйм, — Аңламассың барыбер, «Үптем» дисең? Сизгәнсең ич — Язу һич кирәк түгел... «Бер орденсыз, бер билгесез Ипчек котылган?» диеп. Арттан ияреп йөрерләр Балалар миле күреп... Ул чакны уйлар вакытмы, Тукта, син. шайтан нәфес. Пөкне тартыш, лпрпк чигенеп Чыгымчылаган нәфес. Дусларым дошман өстендә Хәвефле урын үтә. Алар күзен чагылдырып Прожектор нуры көтә. Тагын көтә көтелмәгән Сугыш әкәмәтләре; Алар юлын буып тора Зенпт снарядлары. Автомат туплар авызыннан Трассалар бөркелә — Күкле - яшелле еланнар Төсле сузылып менә. II Дулкындагы Еөймәсымап Уңга, сулга кагылып, Төрле маневрлар белән Очкан чакта мавыгып Пппдпдер хәл булып алды, Гадәттәге хәл түгел, Тыныч тормышта да кайчап Шундый хәл сизә күңел; Бала чакта урак урып Бармак киселгәндә дә; Кайбер килен шуны сизә Чүлмәк кителгәндә дә. Егет — аныц сөйгән яры Читләргә киткәндә дә, Шәкерт — хөрмәтле хәлфәсе Артына типкәндә дә — Балалыкта кайвакытта Шундый хис сизә күңел; Тик очучы хәле хәзер Андый гына хәл түгел. Нинди матур иртә иде. Таң да атты сызылып, Яктырып та килә иде, Нәрсә китте бозылып? Күзен каплый очучының Маңгаеннан кан чыгып. Куркынып уянгаисыман Күзләре киң ачылып, Микрофонга кычкыра ул — Уйна гармопьны! —ди ул, Тын диңгез ярларында 21 Туган җир ул бор төрле дә Трактатка, мохтаҗ түгел, Аны белү генә җитми — Сизәргә тиеш күңел, һәм шуны мин ачык күрдем Илемне гизеп йөреп: Җиремнең җаны — ирек, Димәк, ансыз җир — үлек. Мин әле дә посттан постка Илемне гизеп йөрим; Кайда бассам да, җир тере — Мин шуны сизеп йөрим. Мип күчендем Европадан Тын диңгез култыгына, Күчкән төсле, сөйгәнемнең Ирененнән — куйпыпа. Укучым әйтәдер инде: «Совет власте өчен Күп агитациялисең, Тик мыеклы мип үзем, Житәр! Юкса вакыйгаңнан Чяткә китеп барасың, Апы чигепүләрец әчеп Сылтау итеп барасың. Миңем үз кызым да шундый: Суга барам, дип кптә, Чишмә япыпда егете... 0 атасы су көтә. Син дә шулай хпкәяңпо Укучыңа ау итеп, Бер очып тарттырып миңа Тоттырдың да бау итеп, Инде карап торам шуңар Чыгарып элгәнеңне, Пөрәгецпең сандыгында Ятучы керләреңне. Киптерергә тотындың спи Үз хисең чүпрәкләрен, Экипажны каплый алар, Аның пи күргәннәрен. Бетте! Язам! Әнә алар Чиккә дә җитеп килә, һамап түбәнәя барып Җиргә дә төшеп килә. Очкычны илтә очучы Көченең азаклары, ' Берни сизмәс дәрәҗәдә Оешкан аяклары, Штурманның адашусыз Ачык күзләре илтә, һәм радистның пипелдәгән . Җылы сүзләре плтә, Энҗе сапап тезгән төсле Бер бөртегенә кадәр Чакырымпарпы тезделәр Илебез чпгепә кадәр. Әнә каршыларга безнең Истребительләр менеп Юл күрсәтеп, куллар пзәп Бергә кайта гөр килеп. Очучыбыз түбән карый — Өзлексез урман бу гел, Бу тпк егылырлык урып, Утырырлык урып түгел, Якынлаша биек -биек Агачларның очлары, Сизелә капатка тиеп . Иелү — кыштырдавы... Фроптпьг алга үткәреп, Урман тынып килгәндә, Тыныч урман өсләренә Кояш чыгып килгәндә, Юаш, юаш җил кузгалып Үләп к а л ты р а га пда, Калтыраган үләппәрдә Чыклар ялтыраганда Бер сандугач җтгрдә ята, Кем каерган канатып? Кем сыпдыргап мескенчекнең Оялаган агачып? — Металл канатларын эретеп Ерак түгел анардан Дөрләп яна күктән атып Төшерелгән мопоплан. Иигә бер кеше дә чыкмый? Бәрелеп үлгәннәр микән? Үлеп яналармы, әллә Янып үләрләр микән? Совинформбюро хәбәрен Тыңларбызмы аннары: «Безнең бер экипажыбыз Базага к а й та л м а д ы...» Мип күп дусларымны күмдем һәм тагып киттем торып, Таш кырпына итекләрдән Кабер балчыгын кырып. Гомер юлым буйлап киттем. Аларпың үлемнәре Мине яңадан тудырыр Төсле үк күренмәде. Тпк һәр шундый вакыйгадан Бер тамчы өчтәй тамып, Иәрсә белән? — әйтә алмыйм. Тулды ниндидер савыт, Татты! Ташкындай таралып Җанымны басып ята Үчме? Нәфрәтме? Сөюме? — Теләсәң ни дип ата. Тулды. Ташып. 0 күзләрнең Бер тамчы яшьләре юк. Савыт ташый, һәм дошманга Мәрхәмәт әсәре юк. Өч ел үтеп бер генә яшь Күзләремне чылатты — Бары көнбатыш Фронты С а г ы н д ыр ы п ел а тт ы. Кем үлсә дә ул Фронтта. Белмәсәм дә мпп атып. Аң прешмәс ерак пптәш Капшап сизәрлек якын. Мин еладым. Бу сер пде. Сер булганы яхшы пде, Ткк көнбатыш җиле исте һәм серемне Фаш итте. Мпп шунын беләп юанам, Тик ышанам мин шуңар — Илебезнең дүрт ягыннан Җиңү кояшы чыгар. һәм ялкынга барыннан да Очучы якын хәзер. Барды. Башта кыймый торды — Очучының бар җире Каплы. Сыңар кул белән дә Калмаган тотар җире, һушы китеп йоклаган ул Капчык күтәргәпсымап Иплән алып якасыннан Аны кабинасыннан . Егыла-тора куаклар Төбенә илтеп салып, Аның каннарын кулыннан Чирәмгә сөртеп алып, Штурманны да урыныннан Өстерәп чыгын килә; Анысы да һуштай язган Күзләре ачык көйгә... Анпап соң барып «АФА» сып * Алды кабинасыннан, Кыямәттәге мизанга Изгелек куйгапсымаи Саклап читкә куйды илтеп Туктады көчен җуеп. Кояш чыгар. Тик бу дуслар Ул көнне күрмәс инде, Таңгы йолдызлар шикелле Күзләре сүнәр инде. Талпынды. Шлемып салды, Торды күзләрен уып. Бер-береп чагылдыра күк: Чәчкәле яшел алап һәм чәченә чал сибелгәп Еллар үтәр. Бу аланның Кара янган уртасын Бу экинал: тарихының Соңгы юлы ноктасын Каплап үсәр кызыл гөлләр Җилләрдә дулкынланып. Хәтерләтеп бу янгынны Торырлар ялкынланып... Унсигез яшьлек малай. Кузгалды ул — су сорыйлар Тегеләр аңга килеп һәм а ларны — балаларны Көйләп калдырган кебек, Куак астына яткырып Суга дпп бара иде, Туктады кинәт, карапды. IV «Гармопым япа...» диде. Чү... Күтәрде авыр башын, Күтәрелде берәве — Укчы-радпст! Чынмы, әллә Күземә күренәме? Исән! Димәк, янмас әле, Яшәр һәм тибәр әле Мең * фашистны дөмектергән Өч коммунист йөрәге! Туктады, тик артык инде Аяк атлый алмады, Көчсезлегсиә ачыпып, Күз яшен тыялмады. һ әм елмайды, дусларын пан Гафу үтепгәпсымап, Тик күрмәде дуслар ып ул, Күзләрен басты томап. Егылса да тын, сак кыпа Камчы төсле хәрәкәтсез Асылынган бер кулы Үзе бөтен хәл-әхвәлне Карап алды берьюлы — Сүндерергә маташма да; Котыра яңгын хәзер, һәм йомшак кыпа егет Тегеләргә тәэслгр итте Бомба шартлаган кебек. Икесе дә кузгалдылар Куаклары астыннан _ fc * «АФА» — фото-аппарат. о о Салих*Батгал Тын диңгез ярларында 23 Ташкын агышы астында Кузгалган ташлар сыман. Штурманны тоталзмады Яралар авырлыгы, Тик очучы торалмады — Калмаган торырлыгы. Штурман бәйләде радистның Ачылып сынган кулын, Пөрәгепә йотып апың Ачыну, сызлануын. — «Түләрләр!—диде очучы — Бер тиенен кичермәбез, Гармопың әчеп дә, иптәш, Әрнүең әчеп дә без Түләтербез! Тик... штурман, Су гыпа булсын иде, Без табар идек аларпы. Тик су табылсын иде — Кайсы точкалардан атып Безгә тидер гәпләрен Яхшы күрдем, онытылса да Гомерлек күргәннәрем, Бар дөньямны онытсам да Моны онытасым юк, Түләтербез! Тик, штурман, Су кирәк иде, су юк!..» Штурман аның ярасына Күчте. Чебспоп куа; һәм бәйләр өчен тузаннан Арындырмакчы була, Тик очучы ашыктыра — «Бәйлә тузапы белән, Үз җиребез тузапы ул, Килешербез апың беләп! Дус санасаң уп минут... юк, Бпш минут эчепдә су! Дуслыгың нәрсә, беләмсең, Ул — миңа эчәргә су!» һәм штурман, эш терәлгәч Дуслыгы исәбенә, Төреп китте пкссеп дә Парашют ефәгенә. Ппдо тагып пәрсә языйм — Сюжет очлапып килә, «С —2» очып а лар га Врачны алып килә, Парашют беләп һавадай Медикаментлар төшә, Сын ran кул -аяклар әчеп Жгут, кабыклар төшә, Агачлар башына эләгә Врач үзе дә төшеп, Талпынгалап җиргә баса Стропаларпы кисеп. Таралышкан термосларын, Бар җиһазларын җыя, Яралыларның авызына Су коя, хәмер коя. Үләндәге чыкны гыпа Киеменә сеңдереп, Штурман кайта иптегеп, Су табалмыйча йөреп. Э яралы очучыбыз Күңел ачып өлгереп, Үз сызлануларын басып, Башкаларны көлдереп Сөйли, егылыр алдыппан Уена китерүен, Егылып өчәвенең дә Кушылып тетелүен, Килүчеләр бу итләрне Җыеп алачакларын, һәм чамалап өч табутка Бүлеп салачакларын, Апың ияген радистка Ялгап тегәчәкләрен, Радист табанын аңарга Ияк итәчәкләрен, Зирәк врач күп җирләрле Шулай яраштыруын, Җирдә калган сыңар күзе Шуны карап торуын — Сөйли егылыр алдыппан Ачык итеп уйлавын Бер - пке секунд эчепдә Шуларпың барын, барып. Шул ук чакта укчы -радисъ Ниләр уйлады икән? Ни булсын аның уенда Сөйгән ярыннан бүтән? Кем сип, апың сөйгәп кызы, Кем апың илһамчысы? Врачтап, миипәп уздырып Йөрәген тыңлаучысы? Алар пзге ялкын беләп Безгә таң аттырганда, һәм шупың өчен алар га Үлем япан торганда Кайда идең? Нишли идең? Бәлки заводта синең Шул ук сугыш хезмәтенә Багышлангандыр төнең? Шулай булса, тыныч йокла, Таңнарың тыпыч булсын. 24 Салих Баттал Күпкә түздең. әзенә түз. Терелер, кайтыр дустың. Ул гына булсын уеңда. Төш күр аның турында. Уянып кптсән, курыкма — Мин булырмын куйпыңда! Мин. дигәч тә. үзем түгел. Минем китабым булыр; Шулай булса да бу минем Бәхетле таңым булыр. Сусау бетте, кан туктады. Яралар бәйләнделәр. Сугышчылар гади генә Авыруга әйләнделәр, Жпребезнен сакчыларын Үзе саклый җир хәзер, һәр хәрәкәтләрен күзли — Врач командир хәзер. һәм тагып якында гына Шытырдау ишетелә; Ярдәм арта. Носилка бар Тик бер кешелек кенә. Берәвен алып китәргә Шушыпар салмакчылар. Тик «без аерылмыйбыз» дип Авырулар баш тарттылар. Ие. алар бер кешедәй Өчесе бергә иде, Берсе тән булса, берсе жан О берсе йөрәк иде. Ашаганда, йөргәндә дә, Тәмәке төргәндә дә, һавадагы төсле бергә Жтгрдә йөрегәпдә.дә Пәриләр бер сафка тезелеп, Я бер үк эзгә басып, Берсе муенын кашый икән — Бары да куя кашып... Абынып бергә егылып, Тордылар бергә һаман, Бу — эш белән бирелгән сүз һәм сүзсез бирелгән ант Беленмичә яши иде Гадәткә, канга сеиеп, Эчтә яшәп инде тагып Кан белән чыкты килеп: «Безнең анатомияне Врач иптәш, белегез, Үләчәкбез, аеры лсак Беребездән беребез!» Тпк очучы күидерелдо... Мәрхәмәтсез юл икән. Яраларга дарулар бар, Аерылуга юк икән. Штурман белән радист әйтте: — Хуш иттек! — Бишне бирдек! Үбешергә ирек бирми Каһәр суккап бу ирлек. Шундый чаклар була икән — Телләр бәйләнә икән. Бәйләпгәп телләр ул чакта Күбрәк әйтәләр икән. — «Хуш!—диде очучы, — сез дә Тизерәк терелегез! Кем терелсә дә, көтәргә Беребезне беребез! Дошманыбыз тыпычлаиып, Дусларыбыз юксынып Өлгермәсләр, без тагып да Оча башларбыз чыгып. Тпк ероплап калмады бит, Ероплаи табасы бар; * Кемнең Головатыисымаи Баерак якташы бар? Кемнең күпме акчасы бар? — Сатып аласы иде, Фашист кулын күтәргәнче Атып каласы иде...» Кузгалды ул. Башкалар да Апардан калмадылар: Көч таптылар яралылар, Аяклар атладылар. Олы юлга! Тагын чыгып Сафка тезелер әчеп, Ил, җир өчен, халык өчен — Укучым, синең әчеп! Синең өчен бит мипем дә Каләмем ни язса да, Күкрәгем чәчәк атса да, Башым җирдә ятса да, — Яшәвем дә, үлемем дә Тик синең өчси гепә Чөнки мин үзем дә яшим, Тик синең көчең белән. Синең көчең яңрар әле Киләсе җырларымда; Шулай яңрый ватан сугышы Тын диңгез ярларында