НУР ЗАҺИТ

5 пәрдәлек драма

Мулланур иптәш Вахитов турында телдә йөргән хәбәрләр һәм легендалардан файдаланып, аңа багышлап язылды.

Д а у н ы башкар у ч ы л а р:

Нур 3 а һ и т, комиссар.

Гали За һ и т, энесе.

Г а р и ф җ а н х а җ и А т а б а с в, миллионер.

В а з ы й ф а б и к ә, кызы.

К ә б и р Г а л и м у л л и н, кияүләре, галим.

3 ө һ р ә, Атабаевлар тәрбиясендә үскән ятим кыз, алар фамилиясеннән. Габделбәр Сатаев, Идел-Урал штаты вәкиле, шовинист.

Т и м е р б а й, тимер юл эшчесе.

Ә л м и е в, мөселман йолкы командиры.

Г у м ирек и н, штаб башлыгы.

А б д у л к и н, сул фракционер.

Татаринов, күзәтче башлыгы.

Резников, җәза отряды башлыгы.

Г ә р ә е в, аклар күзәтчесе, татар офицеры.

Петров, эшче дружина башлык

А р ы с л а н о в, Нур Заһптпың яп сакчысы, матрос.

Г ы й м а й, солдат. М ә х м ү т хаҗи.

К а д ә м ә й к а р ы й, ысул кадимче, фанатик.

М и ц л е җ а м ал а п а, җыештыручы.

К ү к бишмәт, погромчы.

Г а б д у л л а, бутишник.

Җ а м а л ы й. Элемтәче ко м а н д и р.

П а р л а м е н т е р. Аклар, кызыллар, интервентлар, погромчылар, халык. Вакыйга 1918 нче ел, август көннәрендә.

БЕРЕНЧЕ ПӘРДӘ

1918 нче ел 6 нчы август көне, һавада болытлар агымы. Платформада торган бронепоезд аркылы вокзал бинасының өске каты күренә. Анда «Казань» дигән сүз укыла. Каядыр, сул якта паровозның пышылдап килүе ишетелә, ул тамашачыга күренми. Карлыда күзәтче башлыгы Татаринов вагонга тотынган килеш басып тора. Ул муенын бик каты сузып, тын да алмыйча, бөтен гәүдәсе белән бирелеп паровозның соңгы пышылдап сүнүен тыңлый. Күзе-йөзе соң дәрәҗәдә киерелгән. Тынлык.

I нче чыгыш

Т а т а р и н о в, соңыннан Г а б д е л б ә р.

Т а т а р и н о в (паровозның соңгы сулышы белән бергә үзенең дә сулышын җибәреп). Бусы да тончыкты! Бар, хәзер инде башка бер паровоз табып карагыз! Хәзер инде бу чуеннарны Мәскәүдән килгән Заһитовлар гына түгел, Лениннары үзе килсә дә, сөйрәп чыгара алмас! (Көпчәкләргә каранып.) Шулай да... ул-бу димәк гои. попы тагып берәр нәрсә эшләтеп булмасмы? Тукта, әгәр дә. мин моның бүксәсен ком белән тутырсам?. (Иелеп вагонның бүксәләрен карый. Сискәнеп, кинәт тураеп.) Кем йөри ул? Теге штатчы түгелме? Тагын нп эш табып килә инде бу? (Тезгз басып кала ) Буфер аркылы Г абделбәр килеп төшә. Башында йомшак шляпа, өстендә брезент кожан, беләгенә кызыл чүпрәк бәйләгән.

Г а б д е л б ә р. Фу. көчкә үтеп кердем Менә сез кайда!.. Исәнмесез! Татаринов (чүпрәгенә күз кырыен тө- шзрзп алып). Курәм. сез бүген кызарып киткән.

Габделбәр. Ансыз үткәрмиләр... (Вагонга карап, шикләнеп.) Биредә ипчек? Беркем дә юкмы? Татаринов. Сөйли бирегез. Комайда вокзалда. Комиссар Юдин анда әле алар белой митинг уздыра.

Габделбәр (акрын тавыш белән, мөһим итеп). Әйтегез әле: грсиодин Татаринов, бү нп? Бронепоездны боларга биреп чыгарабызмыни? Татаринов (кәефле). Монымы? Анысын без әле карарбыз.

Г а б д е л б ә р (шелтәле тонда). Гафу итегез! Мөселман ягы моңа бик- борчыла. Сезнең бу акырынлавыгызның сәбәбе һич аңлашылмый. Бу эш сезгә йөкләнгән бит? Татаринов. Кайтыгыз да байларыгызга әйтегез: юкка борчылмасыннар: без алар- ның хөрмәтен онытмадык, бар да эшләнгән.

Габделбәр. Алай түгел, хәлнең пичек икәнең күрәсез? Бүген таңда Мәскәүдән мөселман батальоны белән комиссар Пур Заһит кайтып төште, ул җитми, монда, тагып бронепоездга паровоз тагылган... Әйтегез, бу пп? Татаринов (ваемсызлык күрсәтеп, акырын җырлый). 0. шарабан мой. о шарабан... (Аңа). Алай, алай... Сөйләгез, мин сезпе тыңлыйм.

Габделбәр. Сез шаярасыз? (Тавышын тәшереп.) Онытмагыз, мин өч кенә көй элек үзем ул якта булып килдем. Моны да большевикка биреп чыгарсак, безгә пп әйтерләр? Татар и по в. Билгеле, баштан сыйпамаслар.

Г а б д с л б ә р. Шулай булгач? Беләсезме бүген алар кая җиткәннәр? Богородский астына! Сызгырасызмы? Сезнеңчә, бәлки, бу да дөрес түгел? Татаринов (шарабанга сызгыруын куеп, җитдиләнеп). Бар да дөрес, әфәндем, ләкин бар да иске хәбәр. Телимсез, мин сезгә яп-яңадай әйтим: Богородскийда түгел, алар бүген монда, бу шәһәр астында. Габделбәр. Туктагыз... Кайда* м.шда?

Т а т а р и н о в. Кабан күленең Идел башында.

Г а б д е л б ә р. Кайчан булды ул эш?

Т а т а р и н о в. Бүген тоилә.

Г а б д е л б ә р. Ялган! Алар айда каян төшсен?

Т а т а р и и о в. Десант: флотилия.

Г а б д е. л б ә р. Мөмкин түгел!

Т а т а р н н о в. Ярый. Өчепче көн Устьягә чаклы килүләре ничек мөмкин булды сон? Габделбәр. Ул десант булдымыни? Кеше генә кырдыру булды.

Т а т а р и н о в. Шуның өчен дә, күрәсез, бу юлы тылдан да киләләр, төшендегезме? Мин сезгә бер серне дә ача алмыйм. Гомумән, бүген биредә 1аҗәи хәлләр булачак, әзер торыгыз!

Г а б д е л б ә р. Ул чагында без хәзер үк анда кеше җибәрергә тиешбез!

Т а т а р и н о в. Шул. шул, әфәндем, сезгә монда бер дә буталып йөрергә кирәк түгел. Бронепоезд беркая да китмәс, ул — безнеке. Эмма ләкин ул Пур Заһитыгыз батальонын алып шәһәрдән чыгын таюы бик мөмкин. Сез хәзер аны штабы белән эләктерү артыннан йөрергә тиеш идегез, ишеттегезме? Безнең арттан йөрергә түгел.

Г а б д с л б ә р. Гафу итегез! Гафу итегез!.. Бәлки мин шул эш белән дә бире килгәнмендер дә. каян беләсез? Әзер торыгыз: комиссар Пур Заһит хәзер үз командасы белән монда булачак!

Т а т а р и п о в. Монда дисезме? Ч(и өчен?

Г а б д с л б ә р. Менә шушы безгә белергә кирәк тә шул, пи өчен. (Үз алдына). Сискәндеңме? Бу безне җил куып йөри димәкче була, тукта, әфиеәрчегсм, башта сезнең кул белән Пур Заһитны гына җиңеп алыйк, -аннан үзегез үк безнең штат кураена биеп куймагыз. Еракта tтонык кына булып гаскәри музыканың Тукай маршын уйнавы ишетелә дә тагын басылып китә.

Т а т а р и и о в. Ишетәсезме? Сезнең ул комиссарыгыздан шул чакры шүрләвегез үзе гаҗәп. Бпк яхшы беләсез бит: артиллериядә безнекеләр. Дөресен генә әйткәндә, Казанны аклар аласы калмаган, ул безнең кулда. Шулай булгач? Ул комиссарыгыз нишли ала? Сез аны шул бер батальон кешесе белой Казан өчен сугышын торыр дин уйлыйсызмыни? Бу бит ахмаклык!

Г а б д е л б ә р. Гафу итегез! Иң элек гаскәре белән генә батальон түгел, икенчедән сез ...ю Нур Заһитны белеп җиткермисез. Без иидс' монда икс елдан бирле аның белой якага яка килен җыкка сабышкан. Шунысын гына белегез: менә без сезнең белән монда юанын торсак, ул монда полклар гына түгел, өч көп эчендә дивизияләр корып өлгерәчәк!

Т а т а р и и о в. Юк сүз. Кем осләл кора ул? Кем бара хәзер аның артыннан?

Г а б д е л б ә р. Аныңмы? Сез алайса, аның чыгышларын тыңлаганыгыз юк? Татаринов. Оратор?

Га б д с л б ә р. Оратор гына булса?.. Җен диегез! Биредәге бөтен мөселман эшчс-масте- ровоена апьгң җене кагылган. Урыска сөйләсә. урыс та аны тыңлый. Бер торып сөйләдеме. авылы-шәһәрс аның артыннан күтәрелә дә чыга.

Т а т а р и и о в. Анысы шулайдыр, әмма ләкин комиссарлар арасында аның көндәшләре дә юк түгел бит?

Г а б д с л б ә р. Грассннкны әйтәсез? Татаринов. Апы ук «булсын. Бик кечкенә дошман түгел бит. Әгәр дә Заһитов, сез әйткәнчә, бик күтәрелә башласа, ул апы яптырып кына куя бит.

Габделбәр. Шулай булса иде. Ләкин Нур Заһитка Грассник теше гепә батмый шул. Беләсезме, апы монда Ленин җибәргән. Ленин белән ул туры чыбыктан эш итә. Татаринов. Туры чыбыктан? Ләкин, беләсезме, моңа ышану...

Габделбәр. Сез ышанмыйсыз? Утырган кызыл машинасына чаклы Ленинныкы! Ишетәмсез? Кинәт оркестр якыпдарак яңгырын.

Татар ип ов. Нәрсә ул? Милли мкрш белэнме?

Габделбәр. Әлбәттә. Бүтәнчә ничек соң? Оркестр вокзал артында нык кына яңгырый да кинәт туктый.

Т а т а р и и о в (тыңлап). Алай да, музыканың бик тантаналы яңгыравына караганда, комиссарның эше бик шәп булырга ошамый. Сез әле ип әчеп апы бирегә бик ашыга дип үйлыйсыл? Шул таптала астында вокзал аша таярга килмиме?

Габделбәр. Юк, мии шунысыннан куркам, ул бу составны чыгару өчен килмиме Аны карагыз!

Т а т а р и и о в. Тыныч булыгыз, мин булган җирдә комиссарыгыз составка ун адымнан да якынга килә алмас! Вагон көпчәкләренә тимер таяк белән суга-суга Т и м е р б а й керә. .

II нче чыгыш Шулар ук һәм Т и м е р б а й.

Габделбәр (Татариновка). Акрын, бу алар кешесе. Күрәсез: составны озатырга ук чыкты. Тимербай (үз алдына). Бу тәхетсез президент ни өчен монда? Татаринов (Тимербайга, шелтәләгән булып). Акрын кыймылдыйсыз, эшче иптәшләр, акрын. Я. булып бетәләрме анда, китәме состав?

Т и м е р б а й. Бәлки инде китәр дә. Күрәсез, комиссар Нур Заһит үзе килде. Т атар и и о в. Комиссарның монда ни катышы бар?

Т и м е р б а й. Ник булмасын, юллар инженеры ла ул.

Т а т а р и и о в (Габделбәргә). Ул әле инженер да м ы н и ? Та та р да п ?

Габделбәр. Гафу итегез... Гафу итегез. (Тимербайга күз кысып ала.) Сез үзегез хәзерге мәгълүматлы рус кешесе, шулай була торып та. татарлар турында монахларыгыз фикерендә яшисез. (Тагышын үзгәртеп Татаринов колагына акырын.) Мии мопы сезгә юри... Тегенең алдында гына... (Тимербайга акырын.) Күрдеңме, бу аркылыны? Нур Заһит иптәшнең укыган кеше булуына эче поша... (һәр икесенә ишеттереп.) Пичек? Безгә дә вокзалга барырга кирәк түгелме?

Т п м ер б а й. Чыгалмыйсыз. Вокзал аныц командасы белән камалган. (Вагон буйлап үтеп китә.) Габделбәр. Ншстәмсез? Шушында көтәбезме? Татаринов. Сез китегез. Мии аларны күзәтергә тиеш. Габделбәр. Мин дә калам.| Минем бар килүем аныц өчен. (Үз алдына.) һәр хәлдә бәлагә уралсаң, син ураласың, мин түгел. (Аңа.) Киләләр... (Читкәрәк шан янына баса һәм ул анда тәмәке урау, муштукка кидерү, аннан кабызгычлар белән кабызу белән «мәшгуль».) II! нче чыгыш Шулар ук һәм Нур Заһит, Гали

3 а һ п т, Ә җ и м о в, соңыннан Т и м е р б а й. Нур Заһит уртарак буйлы, тар гына ак көмеш погонлы, бик яхшы инглиз поставыннан тегелгән сөт төсле шинельле. Ләкин итектән. Күкрәгендә һәм бүрегендә ай белән йолдыз. Эчтән аң яка. Нык, үткен кыяфәтле. Гали Нур Заһпттан буйга озынрак, тазарак, мыегын өскә җибәргән. Бик матур, ләкин йомшак таби[1]гатьле кеше.

Ә җ и м о в — матрос киемендә, патрон тасмалары, бомбалар таккан. Калын, зур гәүдәле Әҗе мишәре. Татаринов (куркып, үз алдына). Господи Псус-э! Генералмы ул? Аңа честь бирү- По к ыт’1 Исәгбә ләя үземне тыялмыйм... (Часть биреп, аларга.) Пароль?

П у р 3 а һ п т. Кем сез? (Аңа текәлзп карый, аннан аз гына әйләнеп, читтәрәк торган Габделбәргә күзе төшә.)

Г а б 1 е л б ә р (тиз). Исәпчесез? Нур Заһпт (аңа эндәшми, яңадан Тата- ринәвка карый).

Г а л п. Бу — көнчыгыш Фронт штабыннан. Күзәтче башлыгы.

Нур 3 а һ и т. Бик яхшы. (Аңар туры йөреп.) Әйтегез әле. иптәш, сезнең монда нәрсә бсра сон? Ни әчеп бронепоезд һаман чыгарылмады? Татаринов. Мин сезгә җавап бирә алмыйм.

П у р 3 а һ п т. Бпрә алмыйсыз? Пп өчен бпрә алмыйсыз? Татаринов. Димәк ки. тпеш түгел. Пур Заһпт (Галигә). Ул чагында без паров€'”а табан барыйк? Татаринов. Юк. Туктагыз... Мпп сезне паровозга жпбәрә алмыйм! Пур Заһпт. Нәрсә сөйли ул? Әҗпмов (алга чыга, Нур Заһитка мишәрчә). Йөзимме үзеп? Нур Заһпт (аны тотып). Сабыр... (Тимербайның кергәнен күреп.) Мин кемне күрән? Тимербай иптәш!

Т п м е р б а й. һу... Мепә ул бсзпең көткән нурыбыз. Пур Заһит! (Кулын сарткәләп). Кулым да майлы ла. Нур Заһит. Зыян юк. (Күрешә.) Я? Саулык[1]тазалыкмы?

Т п м е р б а й. Күргәнегезчә... рәхмәт. Пур Заһпт. Әйтеп бпрәлмисезме: пи әчеп тора соң бу?

Т и м е р б а й. Паровоз бозылган дпләр пч. Пур Заһит. Шулай укмыни?

Т и м е р б а й. Әле генә комиссар Юдин да килгән иде. командасы белән утырырга. Ул да моиа бик аптырады, машинистларга бик тиз тикшерергә кушты. Татарпнов. Комиссар Юдин хәзер вокзалда, митингта. Алар анда сезне көтәләр булыр. Пур 3 а һ и т. Зыян юк, зыян юк, Юдин пптәш анда минсез дә үткәрә торыр, без монда бер ярдәм күрсәтә алмабызмы? (Галигә.) Гали! Хәзер менә бу Тимербай иптәш белән белеп килче, эш нидэ? Г а л и. Яхшы. (Тимербай белән чыгалар.) IV нче чыгыш Т а т а р и н о в, Габделбәр , 3 а Һ и т. 0 җ и м о в. П у р 3 а Һ и т (Татариновка). Хәзер пиде сезнең белән... (Кинәт Габделбәргә борылып.) Ах. әйе... Сез, әфәпде, ни өчен биредә?

Г а б д е л б ә р. Миңа сезпең бсләп сөйләшергә кирәк, Пур Заһит пптәш.

П у р 3 а һ п т. Ләкин бер гспә сүз беләп әйтегез: ни бар?

Габделбәр. Нур Заһпт пптәш... Мөсел- мәп ягы зур тәшвишкә төште. Сез Казанпы ташлап чыгасызмыни?

II у р 3 а һ п т. Офәидс, сез бу хакта мөселман хәрби коллегиясенә килергә тиеш идегез, пп өчен бирегә килдегез?

 Габделбәр. Мөселман хэрбп коллегиясе — ул сез, Пур Заһит иптәш!

П у р 3 а һ п т. Сорауга гына җавап бирегез. Габделбәр. Мпп карар бирдем, Пур Заһит пптәш, сез большевиклар Казаппап китәсез икән, мпп дә калмыйм, сезпең белән чыгам.

Пур Заһит. Пи әчеп безнең бсләп? Хәтерем ялгышмаса, моңар чаклы сезпсн кендек безгә бәйләнмәгән иде. Габделбәр. Ышанмаска толыгыз бар, Пур Заһит иптәш, белом, сез безпс һаман теге вакыттагыча Идел[1]Урал штатчылары, «Алтап- чы»лар дип кенә карыйсыз. Ләкин хәзер инде аңа үпкәләшер урып ток. Сез үзегез дә татар беләп башкыртка җөмһүрпять төзергә Лешш- нащ рөхсәт алтыгыз, шупып өчен кайтып төштегез бит!

Пур 3 а Һ и т. Шулай булса? Габделбәр, Шулай булгачмы? Безнең штат дигәнебез дә шул сез төзи торган җөмһүрият эченә кереп бстмимепп? Милли мәсьәләдә инде без сезнең белән килешәбездер?.. Пур Заһпт (кызып). Гафу птегез, пң элек, без милли штат түгел, милли совет җөмһүриятләре төзергә рөхсәт алдык, әмма сез шул вакытта дүрт квартирадан торгап «Булак арты җөмһүрияте» төзеп яттыгыз. Эшегез Тукай әйткәнчә булып чыкты. Ватан яктыртучы шәмнәрне сүндерт, Мөселманнан бүтән читләрне көлдерт... Аннан үзегез үк шунда «гөмберт!» Күрәсез, әфәнде, £сзнеп безнең . республикаларны исәп ягыннан да, сыйфат ягыннан да бутарга урын юк!

Г а б д с л б ә р. Шулай... Ләкин мин хәзер ул штаттан киттем, большевиклар партиясенә керергә гаризам бар, янымда ук... Күрәсез, туры юлны хәзер без дә аңладык. Шул җитмимени? IJ ур За һ и т. Туры юлны аңлау... 1(1»;, ул гына җитми, аны сөя дә белергә кирәк, QJP 3£һнт 23 анйГц өчен яна да белергә кирәк. Ярый, инде сез изелгән бәхетсез халкыгызны чыннан да сөясез икән, аның язмышы өчен янасыз икән, әгәр сездә милли горурлык дигән нәрсә бар икән, көчле икән, рәхим итегез, аны күрсәтергә нокъ сәгате җитте. Күрәсез, Казан өстенә интервенция килә. Иделдә ятлар көймәсе йөзә. Барыгыз! Нәрсә тота соң сезне? Саклагыз туын ил. туган шәһәрегезне! Габделбәр (әсәрләнгән кыяфәт белән). Рәхмәт сезгә, Иур Заһит иптәш, рәхмәт. Хәзер аңлашылды. Нур Заһит (гаҗәпләнеп). Ни өчен бу рәхмәт? Нәрсә аңлашылды? Габделбәр. Шул аңлашылды: Сез Казанны ташлап чыга дигән сүзләр буш сүз икән. Мин күрәм, сез үзегезнең, командаларыгыз белән Казан өчен монда калып үлгәнчә сугышачаксыз. Бу, әлбәттә, безгә көч бирә. Ул чагында безгә дә шул кала: бу көрәштә иптәшләрем белән сезгә, хәрби коллегиягә якыннан торып файда китерү һәм сез доңа мөмкинлек бирерсез, әлбәттә. II у р 3 а һ и т. Габделбәр әфәнде! Кемнең кем белән булуын сез бүген коллегия өстәл зртларыпда хәл ителә дип уйлыйсызмыни? Юк. Ул урамнарда хәл ителәчәк. Матур сүзләр белән дә түгел, кан белән хәл ителәчәк! Мип сезне бу изге эштән тотып торалмыйм һәм сез дә минем кулымны тотмассыз бит? Барыгыз, күрсәтегез халкыгызга булган турылыгыгызны? Ник соң әле сез биредә торасыз? Барыгыз! Габделбәр. Гафу итегез! (Читкә тартыла. Уч төбенә сугып тәмәке төпчеген шанга кагып төшерә; өргән, каккан булып ала.) Бу вакытта Г а л и белән Тимербай әйләнеп киләләр. V нче чыгыш Шулар ук һәм Гали белән Тимербай. П у р Заһит (Галигә). Я? Г а л и. Машинист әйтә, төтен юллыгы I бозылган, ди. II у р 3 а һ п т. Дөресме соң? Тикшердегезме? Гали. Менә, Тимербай иптәш тикшерде. Т к м е р б а й. Дөрес, Иур Заһит иптәш, юллык тыгылган. Бу килеш паровоз чыгарлык түгел. Иур Заһит. Хәзер үк. паркка барырга, икенче паровоз китертергә! Т и м с р б а й. Бөтен паровозлар чыгарылып бетте. Бу соңгысы. Иур Заһит иптәш. II у р 3 а һ и т. Ул да булса бозык. Бу ни? (Татариновка.) Сезнең фамилиягез? Т а т а р и н о в. Татаринов. Нур Заһит. Татаринов... (Аңа карый.) 0птәш Татаринов. Борын төбегездә соты паровозны бозалар. Әйтегез әле зинһар, бу ни? Сез соң. сез, фронт штабыннан кузеггче булып нәрсә карадыгыз? Җавап бирегез! Татаринов. Минме? Мин бу хакта штабыма I Дымогарная жаровая труба. хәбәр иттем. Артык мип ни эшли алам? Нур Заһит. Сезме? Бик яхшы белеп торыгыз, әгәр бронепоезд чирек сәгать эчендә юлда булмаса, моңар сез башыгыз белән җавап бирәчәксез! (Галигә.) Нәрсә ди соҢ машинист? Берничек тә булырлык түгелмени? Г а л и. Паровозны суытмыйча булмый, ди. Төтен юллыгына кереп төзәтергә кирәк. Татаринов. Дөрес, мин дә шуны белдем, суытырга кирәк. Нур Заһит. Суытырга, анпан соң депога илтеп ремонт ясатыргамы? Моны көтү... бронепоездны үз кулың белән дошманга бирү ул; бронепоездны бирү — Идел күперен бирү ул. Ахырында Казанны биреп дошманга Мәскәү юлын ачу бу! Иптәшләр. Без мопа юл куя алабызмы? Юк. Бронепоезд йөрергә тиеш! Ул безнең хәрәкәттәге крепость! Уйлагыз, я? Бәлки юллыкка берәр нәрсә генә төшкәндер?.. Бәлки аны әрчергә генә кирәктер? (Тимербайны тотып.) Тимербай иптәш, я? Сез бит мастер кеше, әйтегез! Т и м е р б а й. Юллыкка керен карарга дисезме? Каннар инде ул. Алай да... Янгынчылар кпеме табып, шуны нык кына чылатып киеп, кереп караганда... бәлки... Нур Заһит. Шулаймы? Кием дисезме? Хәзер аны әллә каян эзләп торып булмас, менә кпем. (Шинелен сала башлый.) Тәвәкәл- ләгез, Тимербай иптәш? Т и м е р б а й. Бу кием беләнме? Сез нишлисез! Нур Заһит. Ник ярамый? Син аның яхшылыгына карама, кия бир. кием табылыр. Бронепоезд гына чыксын. Т и м е р б а й. Юк, Нур Заһит иптәш. Бу йоп әйберсс, ярамый. Яна. Брезент кирәк. Нур Заһит. Брезент?- Туктагыз... Кемдә күрдем соң? (Кинәт әйләнеп, Габделбәр естенә карап.) Сатаев! Килегез әле. (Габделбәр килә.) Безгә сезнең брезентыгыз кирәк булды. Менә бу иптәшкә вакытлыча гына салын бирегез! Г а б д е л б ә р. Кожан... Минем кожан? Н ур За һ и т. Күрәсез, сезгә хәзер үк үзегезне эштә күрсәтергә мөмкин булды. Ашыгып эшләгез! 24 Нәкый Исәнбәт Г а б д е л б ә р (яка тәймасен тотып туктап). Эш минем брезентта гына торса, рәхим итегез... Мин аны салып бирә алам... (Ычкындырырга иткәндәй итеп.) Ләкин... моны пичек аңларга кушасыз соң? (Кулын кире төшерә.) Бу сезнең минем өстән көләргә теләвегез түгелме? Нур 3 а 11 и т. Бу пи дигән сүз? Нинди сездән көлү? Г а б д с л б ә р. Сез бит янгынчылар командасын чакырта аласыз, пп өчен минем брезент? Нур Заһпт. Команда? (Аңа карап тора.) Без сездән брезент сорыйбыз, сез безгә команда тоттырасызмы? (Бсерып.) Хәзер үз мркегез белән салып бирсәгез бирәсез, бпрмәсәгс;, көчләп салдырып алырга мәҗбүрмеп. Габделбәр. Әһә көчләү?.. Шулай белдем дә. Алыгыз... Ләкпп белегез, мпп сезгә буртуй түгел! Диктатурагызны урынсыз кулланасыз. Нур Заһпт иптәш. Бу — минем шикелле түбәгшән күтәрелгән кешене мыскыл. Бпк төшепәм, бу мица реквизиция. Нур Заһпт. Әйе-, кирәк булса, диктатура да! Сез нипдп бормакай кеше. Без бит сезнең белән конфетлы уйнамыйбыз. Салыгыз! Ә җ п м о в (алга чыга.) Пөзеп кенә алыйм үзен? Габделбәр (тиз). Кирәк түгел, үзем дә салам. (Ычкындыра башлый.) Эш брезентта түгел... Беләсегез килсә, үз файдагызны күзәтүем пде... Нур Заһпт. Кызык, монысы тагы пи? Габделбәр. Әйтәсем килмәгән пде, гафу итегез... Сез үзегезнең кызулыкка барып мине генә түгел, минем брезент белән бер татар эшчесен паровоз учагына керергә көчлп- сез. Бу миңа оят! Үзегезгә гаеп булачак! Тимербай (алга чыгып). Кем мппе көчли? Сез шул җаваплы минутта да күзгә карап Нур Заһпт иптәш өстепә сөйлисезме? Шаяртмагыз, ит беләп тырнак арасыпа керә алмассыз! Бик белеп торыгыз, аның теләге — минем теләгем. Кирәк икән, учагыпа да, ми[1]ченә дә керербез. Үзем керәм мпп анда, белдеңме?.. (Березентны Габделбәр кулыннан тартып ала.) Нур Заһпт (брезентны тотып карап, Тимербайга). Бик яхшылап тартып чылатыгыз. (Татариновка.) Ә сез, салып бирегез бу перчаткагызны! Татарино в (көяз генә). Эш шушы перчаткада гына торамыни? Юл куям... (Салырга итә.) 0 җ и м о в. Әйдә, әйдә... Сип дә сүлисец. Бакка выргыт! (Кулыннан суырып алып шанга ыргыта. Тимербай брезентны шанда мана). Т а т а р и и о в. Ләкин бу эшегезпең нәтиҗәсенә мпп җавап бирмим. Үз штабыгыз бирсен. Г а б д е л б ә р. Юк. Чыннан да, бу ни бу, иптәшләр? Мин төшенмимме, яки төшепдерә алмыйммы? Татар эшчесен учакка керт£... Ярый ла, ул аннан псәп чыкса? Әгәр дә ул анда янып үлсә? Бу пи? Сезгә әдәм гомереннән машина кыйммәтрәк торамыни? Моңар эшчеләр 'Ни диячәкләр? Җитмәсә, брезент белән мин дә бу җинаятьле эшкә катыштырылам. Юк, юк... Теләсәгез пи әйтегез, мин мопыц бсләи килешә алмыйм! Мин бу шомлы эшкә шаһит була алмыйм. , II у р 3 а һ и т. Кирәкми дә... Сезгә китәргә мөмкин. Кажапыгыз соңыипап тапшырылыр. (Тимербайларга чылатышып). Яхшы чыландымы? Киттек паровозга! Брезентны алып Нур Заһпт, Га л и 3 а һ н т, Тимербай, Әҗнмовлар ашыгып сулга чыгалар. VI нчы чыгыш Габделбәр беләп Т а т а р и и о в. Габделбәр. Чыннан да пәрсә бу? Минем кожап белән паровоз алып чыгарга? Өстемнән суеп алып? Т а т а р п п о в. Алай, алай, әфәндем Сатаев... Габделбәр. Нәрсәсе алай? Сез үз кулыгызга карагыз. Ялап кул калдыгыз түгелме? Т а т а р п п о в. Башыма сыйдыра алмыйм, ничек ул кайнар юллыкка керер? Әгәр, керсә? Габделбәр. Керде инде,’ керде. Кермиме большевик! Әйттем мпп сезгә, ышапасыгы? килмәде. Менә сезгә Пур Заһпт! Бозгансыз, бозгапсыз шунда, сезне дә әйтер идем... Татаринов. Юк, без түгел, бу сез. Сатаев. Сез килмәсәгсз, бу эш булмый пде. Габделбәр. Әһә, хәзер мпп гаепле? Борып төбегездән авиопаркиы алып чыктылар, станция мөлкәтен күчереп беттеләр, бөтен паровозны алып чыктылар, соңгысы белән бронепоездны алып чыгалар. Мин гаепле? Татарино в. Билгеле. Пичек дип уйлыйсыз соң? Әйтегез әле: ни очеп мпп китегез дигәч тә 'Сезгә китмәскә ’ пде? Торасыз бит күз алларында! Җитмәсә брезент белән ук! Тегеләргә шул гына кирәк. Бу бит юри киен килгән шикелле. Габделбәр. Хәзер тик сылта шце. Әйтегез, ичмасам, юлны берәр җирдән бозып булмыймы? Т а т а р и н о в. Стрелочпиклар безнеке түгел. Нур Згһнт 25 Габделбәр. Соц, күрә торып моны боларга биреп чыгарабызмыни? Татарине в. Сез килмәсәгез, мип моның бүксәсен ком белән тутырып өлгергән була идем. Габделбәр. Юк, безне хәзер ул эшләр гепә коткармый, кискен чарага барырга кирәк. Зш бронепоездда гына түгел, ишетәсезме, эш бу Пур 3’аһитта. Ул бу җирдә башын салырга тиеш — башып! Ничек уйлыйсыз? Татаринов (калай бутылка шикелле рус бомбасын биленнән ычкындырып алып аңа сузып ) Рәхим итегез! Габделбәр (куркып). Бомба? Миңа? Миңа ыргытырга. Ә сез? Татаринов. Миңа бу эшкә иртә. Әмма / сез' ялгызак кеше. Учлагыз!.. Селтәгез! Габделбәр. Миңа селтәргә? Шушының бмән? Пичек уйлыйсыз сез! Ичмасам, янында теге Әҗе мишәре генә булмаса иде. Алйяң бер үзен озәр өчен биш бомба кирәк. Мәгез, әнә чыгалар!.. (Бомбаны бирә.) Төзәтмиләрме соң. янып үлгерләре!.. VII нчә чыгыш Шулар ук һәм Иур Заһпт белән 0 җ и м о в. Габделбәр (Нур Заһитка.) Я, пичек? Мин ул иптәш өчен борчылам, шулай ук... Пур Заһпт. Андарак барып көтегез... Кожаныгызны хәзер бирерләр. Габделбәр. Гафу итегез... (Үз алдына.) Атарга да булмый... (Элекке урынына китә.) Пур Заһпт (Тагаряновка). Әйтегезме, биредә торган Трофимскии частьлары кайсы як фронтка киттеләр? Т а т а р и п о в. Билгесез юнәлешкә. И у р 3 а һ и т. Вокзалны талап киттеләрмени? Нәрсәләр алдылар? Татарине в. Азык-тулек, аракы, ни бар шуны. Пур Заһпт. Сез шуңа юл куйдыгызмы? ' Татар и нов. Ә нишлисең? Ул анархист, үзегез беләсез, , суты үзе белән, дыщ'чын бандитлар. Пур Заһпт. Шул исерекбаш, казнокрад, Казанны саклар дип көтәсезмени? Татаринов. Мип пи әйтә алам? Шуны әйтә алам, аныкы регуляр армия түгел. Пур З‘аһит. Ярый. Бүген аргы Кабан ягында нинди атыш булды. Сез тәфтипг птте- IC3M0? Татаринов. Ә ул? Безпең артиллерия. Маневр. | ? Пур 3 а һ и т. Маневр? Анык шулаймы? Татаринов. Гафу итегез, мип сезнең өчен фронт штабының күзәтче башы ахрысы. Нур Заһпт. Ярый, ул чагында әйтегез әле, шушы моментта аклар кай тирәдә? Т а т а р и н о в. Без белдермәләрне штабка бирдек, сез аннан ала алырсыз. Иур 3 а һ п т. Безгә берни дә әйтә ал- м ыйсыз? Татаринов. Мин ни әйтә алам? Сезгә шунысын әйтә алам, Богородский әле бездә. Нур 3 а һ п т. Бездә? Т а т а р и п о в. Бүген генә һавадан Ивановны җибәрдек u Иур Заһпт. Ивановны дисез? Т атар и н о в. Әйе... Ә нәрсә? Ул ышанычлы кеше. Большевик. Пур 3 а һ н т. Большевигын большевик, ләкиц ул очкычы белән Казан япына: ук төшкән. Бензин багы тишелгән булган. Бу сезгә мәгълүмме? Татаринов (гаҗәпләнгән булып). Төшкән? Ипчек ул? Мөмкин түгел! Аиы сезгә кем әйтте? Әҗимов (Нур Заһитка). Комиссар ипдәж... Пур Заһпт (әйләнеп карап). Кемнәр ул? Тимербайны китерәләр түгелме? Әҗимов. Ул — маем. VIH нче чыгыш Шулар ук һәм Т и м с р б а й белән э ш- ч е л ә р. Вагон буйлап ашыгып Гали һәм тимер юл эшчеләре носилкада Т н м е р б а й н ы күтәреп кертәләр. Т и м е р б а й плащтан, брезент янып, каралып саргаеп, аның тәненә ябышкан. Татаринов (тешләрен күрсәтеп). Ян- гадП... Г а л и. Селкетмәгез, акырып!.. Пур 3 а һ и т. Пәрсә ул. Шулай ук... • (Кул тамырын алып.) Тимербай иптәш!... Габделбәр (килеп чыгып). Әйттем мин сезгә! Кызулыкка бирелүегез аркасында, бер татар эшчесен генә һәлак иттегез!.. Тимербай (күзләрен ачты, кузгалмый яткан килеш, езек-өзек, акырын). Сез безнең өчен... борчылмагыз, үзегез очен борчылыгыз, әфәнде; без шулай янсак та советларны сезгә бирмәбез иңде. (Нур Заһитка.) Паровоз булды... иптәш Пур Заһпт!.. (Күзләрен йома.) Пур 3 а һ и т. Паровоз булды?.. Рәхмәт сиңа, эш өчен җанын аямаган пптәш, яшә! (Эшчеләргә.) Тизрәк пунктка илтегез! Җай гына алып барыгыз үзен! Тиз карасыннар! Мин хәзер артыннан барын җитәрмен. Нәкый Исәнбвт Эшчеләр Тимербайны алып чыгалар. Гали. Менә, юллыкка шундый калай әнберсе салынган булган. (Күрсәтә.) Ул каерып алып чыкты. Нур 3 а һ и т (алып карап). Күрәнсез? иптәшләр! Бабайлар әйткән бер мәкаль бар: «Кала эчтән алыныр.» Дошманнар безнең Казанны да менә шулай эчтән алып бирергә тырышалар. Ләкин мондый баһадир йөрәкле эшчеләре булган Казан бервакытта да җиңелмәс, ул җиңеп чыгар! Гали Т н м е р б а м артыннан чыга. Татаринов. Димәк, миңа да бу шат- лыкны тизлек белән штабыма хәбәр птәргә калды. (Китмәнче була.) Нур 3 а һ п т. Юк, господин Татаринов! Сез артык күп ялганладыгыз, артык сезгә штаб алдарга туры килмәс. Сез минем тарафымнан кулга алынасыз! Салыгыз кораллары- ! ызны! Татаринов. Мине кулга алыргамы? Сезме? Онытмагыз, мин тик үз штабыма гына буйсынам! Сез кем? Нур 3 а һ п т. Мпн сезне Үзәк Мөселман Хәрби Коллегиясе исеменнән кулга алам! Татаринов. Мөселман? Танымыйм! (Алтатарын чыгарып Нур Заһитка төзәп атып жибәрэ.) Ә җия ов (аның беләгенә сугып өлгереп). Асма, энекәш! Бездә алай ярамый! (Татари- ковның атканы щиргә китә. Әҗимов аны аяк чалып егып коралсызландырып.) Сип нәстә болан? Гылдавыңны йөзим, кемгә кул күтәрәсең син. крюс! Нур 3 а һ и т. Рәхмәт иптәш. Тимә, алып бар үзен комендатурага! Сорау алыгыз, пар»* возга бәйләнеше юкмы? 0 җ и м о в. Еныңны йөзим, крюс! Атла! Әҗимов аны алып китә. Гали керә. Г а л и. Нәрсә ул? Нур 3 а һ и т. Тагын бер сатлык! Мспз син акларны, ничек кинәт кенә Казанга ике- йөз чакырым килә алдылар дисең. Фронт штабында күзәтче булып шундыйлар утырсын! Я, ничек хәле? Гали. Медпунктка салдык. Пешүе артык түгел. Аңа сөрем капкан. Нур 3 а һ и т. Шәп кеше булып чыкты бу безнең. Күңелгә җылы булып китте... Тукта! Читтә паровозның пышылдавы ишетелә башлый. Каядыр бер мәртәбә кыңгырау сугыла. Паровоз кычкыруы. Терелде?.. Шуның белән безнең эшебез дэ терелде. .Белеп тор, безнең бу Казан өчен көрәшебез утлы булачак, Гали! Я? Ул ни анда? Каршыдагы ике вагон арасыннан теге якка бронепоезд командасы килеп туктаганы күренә. Вагон артында тавышлар: иптәш Нур Заһнт! Иптәш Нур Заһит! Нур Заһит, Нур Заһит! П у р Заһит. Ул пи анда? Г а л и. Команда утырырга килде. Сез озату сүзе сөйләрсез бит? II у р 3 а һ и т. Юдин иптәш тә килдеме? Әйдәгез! Вагон килеп тимер баскыч буенча фалыкка аркан килеш вагон түбәсенә күтәрелә башлый. Аның артыннан саклык,өчен каранып алып. Гали юнәлә. Каршыдан аларга Юдин күтәрелә. Нур Заһит белән кайнар кул кысы[1]шалар һәм үбешәләр. Музыка. ПӘРДӘ.