ЗАМАНДАШЛАРЫНЫҢ ХАТИРӘЛӘРЕ

Гомере буена татар халкына эчкерсез хез- к>т күрсәткән, аны аң-белем, культура һәм сән- гать-әдәбият җәүһәрләре белән тәрбияләүдә актив булышкан һәм шул юл белән халыкның иҗтимагый аңын, политик хәзерлеген үстереп, боек социалистик Октябрь революциясен ясауда һәм аны ныгытуда, башка халыклар беләп беррәт- тән. татар хезмәт ияләренең дә актив катнашын булдыру юлында армый-талмый эшләгән боек язучы Шәрпф ага Камалның үлүенә мен.» 3 ел тулды. Аның безгә калдырган «гдәбп җәүһәрләребезнен күңелләребездә һәм мәгънәви байлыкларыбыз хәзинәсендә кадерле урында саклана, без аның әсәрләрен кабат-кабат укыш алардагы мәгънә байлыгына, жан җылылыгына, теләкләр-идеяләр яктылыгына сокланып бетә алмыйбыз, ул әсәрләрдәге нхрлар җылылыгында яшь буынны тәрбиялибез. Димәк. Шәриф ага Камал безнец арада, безнең белән бергә, халыкны тәрбияләшү эшенд » әле һэччи да яши һәм эшли диг.ш суз. Шәриф ага Камалның замандашлары, аның көчле язучы булып кына түгел, ә бәлки халыкның практик эшендә, массаларны яна, ре! волюцнои идеяләр тирәсенә оештыру эшендә дә актив катнашучы җәмәгать эшлеклесе булганлыгын сөйлиләр. Бу яктан бигрәк тә аның Оренбургта яшәү чоры характерлы. Мәгълүм булганынча. Шәриф Камал ага иҗат гомеренең байтак өлешен Оренбургта (хәзерге Чкаловта) үткәрә. 1ь.м бу кыска мәкаләдә укучыларның игътибарларына тәкъдим ителә торган материаллар да шул чорга карыйлар». Ш.Камал аганың шул чордагы эш ч.шле ген ачып бирүгә хезмәт итәләр. Шәргф Камал ага Оренбургка 1910 нчы елны килә һ • ! Шура- журналы редакциясенл хисапчы булыи эш» • керә. Бераздан без аның 1 инографияд • г-»рршюр булыи эшли башлагаи- лыгын беләбез. Ул үзенең бу чорда язылган хикәяләрен. күбесенчә, «Шура» журналында һәч Л’акыт» газетасында бастыра. Ул шул вакытта ук инде татар хезмәт ияләре белән якыннан тан ыша ба ш л ы й. Газета -ж урна л битләренр | аның матур-матур хикәяләрен укып, аның үзе 1 бсл.ш танышырга теләүчеләрнең саны арта бара.. Аның укучылары, язучы белән танышу очеп типографиягә киләләр, ләкин типография хуҗаларының каршы тишүләре аркасында, болар- пың күбесе язучыны күрүгә ирешә алмыйча, кайтып китәләр. Мәсәлән, шундыйлардан язучы! М.Гали иптәш, шәкертләр белән җыелып барын' га, язучы беләп таныша алмыйча, Вәли мулла/ тарафыннан куылып җибәрелүләрен яза. Татар байлары һәм руханилары, ясалма тоткарлыклар—киртәләр тудырып, язучыны халыктан аерырга маташалар, ләкин алар моңа әлбәттә ирешә алмыйлар, язучының халык вәкилләре — укытучылар, шәкертләр, авыл халкы белән булган бәйләнешләре ныгыгаинап-ныгый бара. Мәсәлән. Шәриф Камал ага белән ул чагыннан ук якыннан’ таныш булган һәм хәзерге 1.ННДӘ Чкалов олкәсе. Сакмар районы. Карши авылында балалар йортында эшләүче Гөлт Ибраһимова иптәш аның турында түбәндәгеләрне снйли: — Мин Шәриф Камал абыйны 1913 иче елдан бирле беләм... Аның белән беренче мәртәбә Оренбургта, когепхапә активлары җыелышында очраштым. Мин бу вакыт җәмгыяте-' хәйрия тарафыннан ачылган кызлар мәктәбен.v модир һәм укытучы булып эшли идем. Шәриф/ абый минем укыгу эшләремә кун ярдәм итте: Жыглыш үткәрү тәртипләрен ойрәттс. Мәктәпнең эшең яхшы итен куяр очеп иң элек үзен к\н укырга, кыенлыклардан курыкмаска ки- рәклекнс әйтте 1ь»м. үзенең һәрвакыт ярдәм Замандашларыпыц хат»рэлэрс 65 күрсәтергә хәзер торганлыгын белдереп, миңа кыюлык кертте, — ди. һәм бу иптәш, шул истәлегендә, үзенең политик белемен күтәрүдә Шәриф ага Камалның күп кенә булышкаплыгып, партиягә керергә хәзерләгәнлеген һәм рекомендация биргәнлеген яза. Шәриф Камал аганың җылы әсәрләре һәм якты теләкләре шул чакның авыл крестьян- пары һәм, бигрәк тә, интеллигенциясе тарафыннан хуплап каршыланалар. Мәсәлән, Оренбургтан 23 километрлар ераклыкта, Оренбург Кар- галисы дигән зур гыпа авыл бар. Ш.Камал ага шушы авылның хезмәтчел крестьяннары һәм интеллигенциясе бсләп аралашып яши, алар арасыннан үзенә якын теләктәшләр таба. Мәсәлән, шул авылда 35 ел укытучы булып эшләгән һәм хәзерге көндә пенсионер укытучы Ибраһимов Госман үзенең Ш.Камал ага турындагы истәлегендә болай ди: — 1914 пче елпыц декабрь аенда «Вакыт» газетасы редакциясенә бер-ике мәкалә бирү теләге белән барган идем, шунда Шәриф Камал белән таныштык*. Ул миңа Каргали муллаларының фәпгә, гыйлемгә каршы килүләрен, яшьләргә үсәргә мөмкинлек бирмәүләрен һәрвакыт газетага язып фаш итә торырга киңәш итте. Без аның белән һәрвакыт очраша идек. Соңгы очрашуыбыз 1936 ичы елны, ул безпец Каргали авылына килгәч булды, Шәриф Камал үземдә бер көн кунак, булып та китте, — дип куаныч белән белдерә. Февраль революциясе булганнан соң, большевиклар партиясенең политикасын тормышка ашыруда, ягъни халыкның Вакытлы хөкүмәттән ризасызлыгын оештырышу, Октябрь социалистик революциясенә хәзерлек алып бару эшендә дә Шәриф Камал аганың армый-талмый аңлату эшләре алып барганлыгын күрәбез. Ул үзенең көчеп авыл халкы арасыида эшләүгә куя. Оренбург тирәсендәге татар авылларында күп еллар укытучы булып эшләгән һәм хәзерге көндә туларның берсендә урта мәктәп директоры булып хезмәт итүче иптәш Кадыйров үзенең III. Камал ага турындагы хапгрәсепдә түбәндәгеләрне әйтеп үтә: *— 1917 иче елның марты иде. Авылның Уртасыпдагы мәйданга митингка 3—4 мең кепге җыйналды. Менә, митингны алып ба- ручы кеше: Иптәшләр, сүз Шәриф Камалга бирсJ,)’ —■ Диде. Трибунага Шәриф Камал чыгып Һәм сүз башлый. Шәриф Камал үзенең бу чыгышында хадцкны эшчс-крестьянпар хөкүмәтен — Советларны якларга, искс-тормышпы җимереп, яңа социалистик тормыш төзү эшендә большевиклар партиясенә ярдәм итәргә чакыра. Митингка җыйналган халык, аның сүзләрен куәтләп: — Яшәсен ирек! — Яшәсен Советлар! — Яшәсен большевиклар партиясе! — дип кычкыра. Шәриф Камалдан соң, трибупага чапан бөркәнгән бер татар хатыны мепеп баса һәм бу хатын чапан эченнән татар хатыннарының дүрт стена арасында ипде күп изелүләрен, аларпың хәзер иреккә чыгарга, үз фикерләрен үзләре әйтергә теләүләрен белдерә. Халык арасында шау-шу китә, бу сөйләүченең кем хатыны булуы белән бар да кызыксыналар. Әмма хатын әйтүендә, сөйләвендә дәвам итә. Шул вакыт Шәриф Камал ул хатынга: — Атып ташла чапаныңны, ач йөзеңне, җимер шул иске пәрдәне!—дип кычкыра. Халык гөр кплә. «Дөрес, дөрес!» дигән тавышлар астында, хатын чапанын салып ата,—ди иптәш Кадыйров. Мепә бу тарихи истәлекләр Шәриф Камал аганың, талантлы язучы-хикәяче булып кына калмыйча, кайнар йөрәкле трибуп да булганлыгын, авыл халкы арасында митинглар үткәреп, халыкпы большевиклар партиясе лозунглары тирәсенә оештырып йөргәнлеген, димәк ки, аның югары гражданлык сыйфатларын да күрсәтәләр. Шррпф Камал ага шулап ук Оренбургның үз эшчеләре һәм интеллигенциясе арасында да тәрбия эшләре, бигрәк тә дингә каршы тәрбия алып бара. Аның замандашларыннан берсе, хәзерге көндә Сакмар районы, Будённый исемендәге колхозның председателе, карт коммунист Гомәрев Бакый иптәш, революция булу белән Шәриф Камал аганың, һич тә икеләнмичә, хезмәт массалары арасына кереп китүен һәм алар белән бергәләп эш алып барганлыгын характерлап, түбәндәгеләрне сөйли: — Безнең замандашлар арасыида Шәриф Камал үзенең саф күңеллелеге, гаделлеге белән аерылып тора иде. Без аның белән шәһәр клубында, дингә каршы тәрбия буенча, берг» эшләдек. Комсомол гаетләрс оештырып, беребез «мулла», калганнарыбыз аңа ияреп комсомол гаетләрс укуларыбыз әле булса хәтеремдә. — дп. 1917 пче елгы социалистик революция булу белән, Оренбургта татар хатын-кызлары өчен икс айлык укытучылар курсы ачыла. Менә шул курсларда укыган һәм хәзерге жон- дә Чкалов in әһ әрен лә 10 нчы номерлы Урта мәктәптә тел һәм әдәбият укытучысы булып хезмәт итүче Хасанова иптәш, үзенең истәлегендә, курсапткалар белән бергәләп, ул чагында Оренбургта чыга башлаган «Яңа вакыт» газетасы редакциясенә экскурсиягә баргзнлыкларын, бик җылы шартларда Шәриф Камал ага белән очрашканлыкларыл һәм со- нынпап ШәрпФ Камал аганың, үзләренә*. — Алдыгызга куелган эш бик зур, бик җаваплы эш. Яңа тормышны төзүче кешеләрне тәрбияләүчеләр буласыз, эшегездә уцыш телим. — дин. яхшы сүзләр белән озатып калганлыгын сөйли. Шәриф Камал ага 1921 нчс елда Оренбургта балалар йорты мөдире булып эшли. Аның кул актында тәрбияләнгән балаларның күбесе үсен, белем алып, зур җәмәгать эшлекләре булганнар һәм төрлесе төрле урында, совет учреждениел,ирендә эшлиләр. Аларның кайсы белән генә сөйләшсәң дә, Шәриф Камал аганы мәрхәмәтле аталары итеп, аның иң яхшы. якты сыйфатларын искә төшереп, хөрмәтләп сөйлиләр. Әнә шундыйларның берсе. Чкалов өлкәсе, Екатериновка районы. Югары Чебенле авылы тулы булмаган урта мәктәбендә тел-әдәбпят укытучы Мпникиева Хәят. Шәриф Камал ага турында, түбәндәге истәлекләрне сөйли: — Шәриф Камал абый балалар янында булганда анлату-тәрбия эшләренә әһәмият биреп, совет хөкүмәтенең без балалар турында ничек кайгыртканлыгын әйтә иде. Бервакыт ул безнең баштан үткәннәрне сөйләтеп утырды. Шунда бер баланың бик күңелсез бер вакыйга сөйләгәнен тыңлаганнан соц, без елап җибәрдек. Шәриф абый аптырап калмады, түбәндәге сүзләрне көйләп, такмаклап җибәрде: — Булган, ди, бер әтәч, Башына кигән, ди, кәпәч, Билен буган биш җирдән, Биленә балта кыстырган... Менеп алган таракан, Үзе артка караган. Каләм алган язарга, Китеп барган базарга... Моны ишеткәч, безнең сытылган йөзләребез көләчләнде, ихтыярсыздаи көлеп җибәрдек. Балалар йорты клубында кино-картияалар, җыелышлар булганда, Шәриф абзый балалар арасында чын ата сыйфаты белән утырып, ___________________________ _____ _Ф. ^агазова әле бер баланы, әле икенчесен алдына 'ала иде. Алдына, ала алмагаштарныц башларыннан сыйпый иде. Ул безнең мөдир генә түгм, ә күңелләребездә чын атабыз сыйфатында, гәүдәләнгән көенчә калды, —- ди. Шәриф ага Камалның авыл хуҗалыгын яца нигезләргә корышу эшендә күрсәпэн уй-фикерләреп, эшен характерлап, хәзерге көндә Чкалов өлкәсе, Сакмар районы, Түбән Чебенле авылылда «Стенные огни» колхозы члены булып торучы Исхаков Газиз түбәндәге истәлекләрне китерә: — 1919 нчы елны Шәриф Камал Оренбургта, «Урал» номерларында көтепханәдә эшләгәндә, укытучылар һәм көтепханәчеләрпец җыелышларын җыйды һәм мин аның белән шунда таныштым. Моннан соң ул безгә килеш һәм без апа барын йөри торган булдык. Киңәшләрнең иң мөһиме коммуна төзү турын la булды. 1920 пче елның сентябрь числосында. аның киңәше һәм инициативасы белән, коммунаны төзедек, үзе дә коммунага член бушя язылды һәм язга чаклы Оренбургта торып, коммуна өчен кирәк булган мал-туар, иген кораллары, хәтта водокачка га кадәр, барлык кирәкяракларны җитештереп торды. 1921 иче ел яз көне, чәчү вакытында, семьясы белой Оренбургтан безнең Түбән Чс- бенлегә күчеп килде һәм минем үз йортымда торды. Аны көз көпе яңадан Оренбурге чакыртып алдылар. Ул шәһәргә киткәннән сон да коммунада член булып, коммуна өчен кирәкяракларны җибәреп торды. —ди. Шәриф Камал ага инициативасы белән нигезләнгән бу коммуна 1935 пче елга чмыы коммуна булып яши, . сопыппаи «Стеклыс огни» дигән колхозга әверелә. Менә бу фактлар, язучының замандашлары тарафыннан китерелгән бу тарихи белешмәләр Шәриф Камал аганың биографиясе өчен гаять кыйммәтле материаллар булып саналырга хаклылар. Без алар аркылы Шәриф Камал аганың кешелек йөзеп, ятимнәргә кара- • та мәрхәмәтле булуын, бик зур яңалык .хисенә ия булган чың совет кешесе икәнлеген, совет төзелешен урнаштыру Һәм ныгыту эшләрендә армый-талмый эшләп, үзенең зур гына өлешеп куйган трибун язучы булганлыгын тагын бер кат күрәбез. Татар совет әдәбиятының әнә шундый тырыш эшлеклслэре, якты традицияләре нигезендә, шулардай өйрәнеп, бүгенге әдәбиятыбызны яңа биеклекләргә күтәрү өстендә нык эшләргә тиешбез.