ТУКАЙ ҺӘМ ХАЛЫК ИЖАТЫ

Халык зур ул, көчле ул, дәртле ул, моңлы ул, әдип ул, шагыйрь ул. Г. Тукай. Халыкның бөеклегенә, аның зур иҗат me булуына нык ышанган Г. Тукай халык җырлары һәм гомумән халык әдәбияты белән бик яшьлән кызыксына башлый. Аныц беренче мәртәбә әдәби фольклор белән китаптан таныша башлавы 1895 елларда ук—9—10 яшьләрендә вакытында була. Авыл мәктәпләрендә тирле дини китанларны гына укып йөргән бер вакытларында, яшьтәй үк эзләнергә, укырга яратучы Тукан, Кушлавычта Бәдри абзаларыпда торган вакытта актарына торгач, китаплар арасыннан Каюм Пасыйрииың «Фә- вакиһелҗоләсә»сси табып ала. Шул көннәргә кадәр «Бәдәвам», «Сөбателгаҗпзин», «Газизәә кебек дини эчтәлекле китапларны гына күреп килгән яшь сабыйга новеллалар, анекдотлар, халык җырлары, мәкальләре һәм мәхәббәт поэмаларыннан торган бу зур әсәр башта, әлбәттә, гаҗәбрәк тоела. Ләкин андагы әдәби парчалар, бигрәк тә соңгы бүлегендәге шигырьләр һәм халык җырлары, булачак шагыйрьнең игътибарын үзен ә тарталар. Шул турыда Г. Тукай үзе «Исемдә калганнар» дигән автобиографик хикәясендә искә ала, ачык әйтеп уза: «Кич белән китаплар актарганда, кулыма «Фәвакп- һолҗөләсә» китабы төшеп, шуны укырга тотылдым. Актыктагы шигырьләрен бик яратып укыйм вә аңларга тырыша» идем ди. 1895 елның ахырларыннан башлап Г. Тукай Уральск шәһәренә килеп, апаларында тора башлый. 1896 елның көзеннән аны «Мотыйгыя» мәдрәсәсе янындагы рус классына Укырга, бирәләр, бер үк вакытта ул мәдрәсәнең үзендә дә укып йөри. Рус классында уку Тукайга яшьтәц үк рус әдәбияты иеләп таныша башларга мөмкинлек ача. Крылов мәсәлләрен уку, Кольцов, Пушкин һәм Лермонтовларның аерым шигырьләрен күңелдән ятлау, аларпың халык иҗаты нигезендә язган әкиятләрен тыңлау Тукайның әдәбиятка, һәм фольклорга булган мәхәббәтен тагып да арттыралар. Озакламый Тукай үзе дә халык җырларын җыя, халык көйләрен өйрәнә башлый. Оле соңгы вакытларда гына табылган бер материал — халык җырлары һәм көйләре җыентыгыннан торган кулъязма дәфтәре шул елларда ук Тукайның халык иҗаты өстендә практик эшли башлаганын да күрсәтә торган документ булып тора. Ул дәфтәрдә күп кенә татар җырлары, көйләре күрсәтелеп, Тукайның үз кулы белән язын алынган. Дөрес, дәфтәрнең бер җирендә дә язылу датасы куелмаган. Шулай да кулъязманың орфографиясе һәм дәфтәрнең тышкы бите апың кайчан һәм кайда языла башлаганын билгеләргә, ачыкларга юл ача. Кечкенә Форматтагы бу дәфтәрнең тыш бите типографиядә хәзерләнгән. 1 һәм анда бер өлеше басма, бер өлеше кулъязма хәрефләр белән түбәндәгечә язылган: «Тетрадь для списывания ученика 1-го класса А. М. Тукаева» дип Тукайның үз кулы белән инициалы һәм Фамилиясе куелган. 48 биттән торган бу кулъязма дәфтәрдә 28 төрле көйгә җырлана торган җырлар алынган. Дәфтәрнең беренче битендә эчтәлеге дә түбәндәгечә саналып бирелгән: I. «Кәримкәи» көе. 2. «Сәлим бабай» көе 1 Шул тыш (титул) битенең астына ләрең алыгыз. Бармы аларда татар рухы вә татар сүзе? Андый мөхәррирләребез татарларны төрекләштерергә аз тырышмадылар, ләкин булдыра алмаслыкларына тәмам күзләре җиткәч кенә туктадылар. «Тәрҗсман»пың гынаара-тирә елаганлыгы ишетелә.. «Борһанс тәрәккый» тагы яңлыш-ноцлыт булса да торек җөмләләре тәртип итеп маташкан булып, нипди көлкеләр эшләмәде. Үз араларында төрекчә сөйләшеп, маймуллапучы. шәкертләр башларына, фәс киеп, «госманлы - без, әфәндем» дип йөрүче -хыйффэтләр бездә а < булмады. Ләкин мондый комедияләр вакытында булды да. узды да китте. Газеталар да «бундаяз. «буйлә» кеби сүзләрне генә калдырып, татарча языла башладылар. Китап вә рнсаләләр д; татарча чыга. Без татарлар һаман да татарлар булып калдык. Төрекләр Пстамбулда, без монда. Хәерле юлга!» ди. Шул рәвешчә халык шагыйре үзепец лекциясендә кип күпчелеккә аңлаешлы әдәби тел тудыруның чыганагы итеп беренче иәүбэтт- халык иҗатын, халык телен ала. Халык массасына аңлаешсыз корама әдәби тел тудырырга, реакииоп пантюркизм идеясен үткәрергә маташучылардан ачы ирония белән көз-. Аларның татар демократик культурасы үсешендә иткән комачаулыкларыпыц, каршылыкларының кими, планнарының җимерелә баруын күреп шатлана. Тукай үзе, әһәмиятен - бик хаклы рәвешт. билгеләгәнчә, халык, җырларын җыю һәм өйрәнү аңа, беренче нәүбәттә, киң күпчелеккә аңлаешлы әдәби тел тудырырга һәм аны үстерергә ярдәм итә. Дини мәдрәсәләрдә күбрәк гарәп, фарсы һәм торек телләрендә гсиә язылган китапларны укып үскәи Тукайга h?v аның фикердәшләре булган демократик язучыларга бердәнбер әдәби телне баету чыганагы булып халык җырлары, мәкальләре һәм әкият, ләре торганнар. Ул язучылар мәдрәсәләрдә!?, укыган китапларыннан ала алмаган баплыкны халык иҗатыннан алганнар. Шул аларга юнәлеш һәм үсү өчен коч биргән. «Кечкенәдән үк күклемә урынлашкан җыр лар сөймәнемнән, миндә туган телебозпе сө:-> туды. Шор миңа җырлар ярдәм итмәсә, миипг ...бәдәвамнар, ...кисекбашлар, ...тәернфда ■ гарәп нәхүләре белән туган телебезне сөим.* кеби бер олуг нигъмәткә малик була алы? идем мс? Яшәсен халык әдәбияты, яшәсоп туган тел!» ди. Гуьай һәм халык и жат ы 61 Ул нәкъ менә шушы нигездә, халыкның ■ П тел байлыгын өйрән у нигезендә беренче Iяҗат елларында ук киң күпчелеккә аңлаешлы | шигырьләрен бирә. «Мужик йокысы», «Бәз», Теләнче», «Китмибез», «Лар ат» исемле шигырьләре, «Ачлык патша» кебек зур һәм катлаулы политик темаларга язылган — тәрҗемә иткән мәкаләләре шуның ачык үрнәкләре булып торалар. Тукай күн кенә шигырьләренең һәм поэмаларының нигезләренә халык әкиятләрен һәм легендаларын сала. Аның «Су апасы», «Таз», «Кәҗә белән сарык әкияте» шигырьләре һәм «Шүрәле» поэмасы шундый хезмәтләре эченә керә. Монда да Тукай үзенең реалист шагыйрь булуын ачык сиздерә. Халык массасы бер бөтен булмаган шикелле, аның иҗатында да дөньяга тирлечә карашны чагылдырган материаллар очрый. Бер өлеше хезмәт иясе халык массасының бай хыялларын эченә алып, аның алга, җиңүгә, батырлыкка омтылуын гәүдәләндергән булса, икенче бер өлеше мистик ышануларны да эченә алганы күренә. Тукай мифларның һәм аларга ышануларның нигезсез булуларын, ялган яки ялгыш ышануларның чагылышы булып торганын үзе яхшы төшенә. Шуны балаларга да аңлатырга омтылып: «һич сине куркытмасыннар шүрәле, җен һәм убыр; Барчасы юк сүз. аларның булганы юктыр гомер. Җен-фәләи, дип сөйләнүләр искеләрдән калган хл. Сөйләве яхшы, ьүиеллс, шагыйранә ялган ул. һич өрәк, албасты булган сахралар, кырлар да юк. Шүрәле асрап ята торган кара урман да юк. Сип әле үс һәм укы күп, шунда аңларсың барын, Мәгърифәт пуры ачар күп нәрсәләрнең ялганын», Ди. Иҗаты өчен сюжетларыннан файдаланган әкиятләрнең Тукай ачыграк һәм реалрак булган вариантларын ала. Менә «Шүрәле» поэмасы. Тукан бу поэмасын иҗат иткәндә шүрәле турында халык арасында сөйләнеп йөргән әкиятләрнең берничә вариантын белә, күз алдында тота. Шулар эчендә 1910 елда сөйләгән лекциясендә үзе мисалга кигергән варианты да аның кулында була. Aina сөйләнгән- т», шүрәле бер авыл кешесенең кырга, ашарга җибәргән атына төи буенча атланып йөрен газаплый, эштән чыгара торган була. Аннан котылу өчел, бер картның киңәше беләп, атның сыртына сумала ябыштырып җибәрәләр. Иртәгесен шүрәле, шуңа ябышып, ат белән авылга кайта. Аны тотын алып, базга төшереп, керосин сибеп яндырып үтерәләр. Ләкин аның зарарыннан котыла алмыйлар. Чөнки ул үлгәндә авылны каргап калдыра. Менә нәкъ шундыерак вариантны 1913 елларда балалар өчен чыгарыла башлаган «Ак юл» журналы да файдалана. Анда балалар әчеп шүрәле турында бирелгән әкияттә шүрәлене авыл халкының җиңүе күрсәтелсә дә, шүрәленең каргышы төшеп, авылда ут чыгып яна, бары алты гына йорт калып яши итен бирелә. Бу авылда шулай гомер буе алты гына йорт яши була. Биредә шүрәлене мораль яктан көчле, ниндидер кешеләргә зарар китерә алучы итеп күрсәтүг бар. Тукай үзенең иҗатында андый мистик нәтиҗә чыгарудан ерак тора. «Шүрәле» поэмасын тудырганда да кешеләр аңына реакцион йогынты ясарлык, яшь балаларда курку-шик- ләнү тудырырлык, югарыда эчтәлеге китерелгән вариантларны түгел, бәлки 1S80 елларда ук Каюм Насыйри тарафыннан язып алынган бер төрен ала. Каюм Насыйри үзепеп < Казам татарларының ышанулары һәм ырымнары > исеме белән, рус җәмәгатьчелеген татар фольклоры һәч этнографиясе беләп таныштыру өчен язган бер хезмәтендә шүрәле турындагы әкиятнең эчтәлеген түбәндәгечә бирә: «Шүрәле урманда татарны очратып кети- кети уйнарга чакыра. Кеше аның янына килгәч тә ул кытыклан үтерә. Татар шүрәлене алдый ала. Татар бүрәнәгә балта беләп бәрә дә. бүрәнә ярылып китә. Шул ярыкка татар чөй тыгып куя. Шүрәлегә шуннан тотарга куша да, чөеп алгач, аның бармагы кысылып кала. Шүрәле үз иптәшләрен чакырып. «Татарны кытыклап үтерегез» дин бик каты тавыш белән кычкырын утыра. Татар эшне элегрәк аңлап, шүрәленең «Сип кем?» дин соравына «Мин Былтыр атлы» дип җавап кайтарган булганга, шүрәле: «Былтыр кысты, Былтыр кысты!» дип кычкыра. Шүрәленең иптәшләре җыелып киләләр дә: «Былтыргыны табып булмый аны» дшт көлен китәләр имеш». Тукай менә шушы халык тапкырлыгын, батырлыгын чагылдырган вариантны ппгел итен алган, һәм аны. үзе әйткәнчә, бизәкләп, матурлан, халык иҗатыннан Файдаланыл язылган әсәрләрнең иң яхшылары рәтендә торырлык, югары сыйфатлы художество әсәрләре итеп эшләп бирүгә ирешкән. 6) М. Гайнуллин нең киләчәктә мәйданга киләчәк әдәбиятыбызга бер дә шөбһәсез нигез булачактыр», ди. һәм халык иҗатының иң күренекле, классик язучыларга да уңай йогынты ясаганын. алар өчен дә төп иҗат чыганагы булып торганың күрсәтеп, тулардан үрнәк алырга чакыра: ч Русларның Пушкин вә Кольцов кеби иң зур шагыйрьләре дә, халык җырларына тәкъ- лит игеп, бертөрле искусственная песня, ягъни «сонгый җырлар» яздылар. Болан халык җырларына тәкълит итеп, язган шигырь, тәкълит нтчичә язылган шигырьләрдән, хис, мәгънә, тасвир ягыннан һнч тә кич булмавы өстенә, халыкның үз көе. үз вәзене, үз формасы илә язылганга, халык күңеленә бигрәк гүзәл тәэсир итә вә урынлашадыр. Бу җөмләдән Кольцовның «Ник йоклыйсын, муҗик?->. «Сукачы җыры», Пушкинның «Кы- лар җыры» саналалар», ди. Тукай халык иҗатын җыюпы, өйрәнүне түбәндәге теләкләрдән чыгып кирәк саный: берепче.дәп, чын халык рухын, авың үткәндәге кичерешләрен тик фольклорлап гьша күреп булганын төшенә. < Халык җырлары» безнең бабаларыбыз тарафыннан калдырылган иң кадерле. вә иң бәһале мирастыр... «Халык җырларымның шулай җәүһәр вә якутлардан кыйммәтле бернәрсә булганы өчең дә аларга әһәмият бирергә кирәк, аларны югалтмаска пж- тиһат итәргә кирәк. Белергә кирәк ки, «Хә- лык җырлары» халкыбыз күңеленең һич тә тутыкмас вә күгәрмәс саф вә рәүшап көзгеседер» ди. һәм шул ук лекциясендә борынгы иске язма әдәбиятның иң зур күпчелеге дини хорәфәт- ләр йогынтысында булган татар халкы өчен халык җырларын өйрәнүнең тагып да әһәмияте күбрәк булуына басым ясый. "Халык җырларына әһәмият бирсфгә кирәк дип, кат-кат әйтелде, пи әчеп әһәмият бирергә кирәк? Шуның өчен ки, чын халык ъ- леп, чын халык рухыд безгә тик халык җырларыннан гьша табып була. Аннан башка каян табасың? Безнең матбугат исемендә йөртелгән иске китапларга, басмаларга кайтып карыйкмы? Иске китапларыбыздан «Фәзаилешшөһүр» гэ. «Посыф китабы»па мөрәҗәгать итикме? «Фәзаилешшөһу р» белән «Йосыф китабы» кси телепдә? Алла белә, җеп телепдә. Еу китапларны кем дәрес китабы итеп тоткан?— татарлар. «Тәрҗеман» газетасын алабызмы? Бармы анда бер генә татарча суз? Көчләре беткәнче, без «Тәрҗеман» бабай ар- тыппаи калмыйбыз, дип маташкан иске әлФәтче вә башка да берпичә мөхәррирләрнең тәхр1грләрсц алыгыз. Бармы аларда татар рухы вә татар сүзе? Андый мөхәррир.ыребм татарларны төрекләштерергә аз тырышмадылар, ләкин булдыра алмаслыкларына тәмам күзләре җиткәч кенә туктадылар. «Тәрҗсман»ның гына ара-тирә елаганлыгы ишетелә.. «Борһанс тәрәккый» тагы яцлыш-йоцлыт булса да төрек җөмләләре тәртип итен маташкан булып, нинди көлкеләр эшләмәде. Үз араларында төрекчә сөйләшеп, манмуллапучы. шәкертләр башларына, фәс киеп, « госманлы - без, әфәндем» дип йөрүче хыиффәтләр бездә а? булмады. Ләкин мондый комедияләр вакытында булды да, узды да китте. Газеталар да «буидапв. «буйлә» кеби сүзләрне генә калдырып, татарча языла башладылар. Китап вә рнсаләләр ц татарча чыга. Без татарлар һаман да татарлар булып калдык. Төрекләр Пстамбулда, монда. Хәерле юлга!» ди. Шул рәвешчә халык шагыйре үзенең лекциясендә кип күпчелеккә аңлаешлы әдәби тел тудыруның чыганагы итеп беренче нәүбәтт халык иҗатын, халык телен ала. Халык Мусасына ацлаешсыз корама әдәби тел тудырырга, реакпиоп пантюркизм идеясен үткәрергә маташучылардан ачы ирония белән көл\ Аларныц татар демократик культурасы үсешендә иткән комачаулыкларыпыц, каршылыкларының кими, планнарының җимерелә баруын күреп шатлана. Тукай үзе, әһәмиятен • бик хаклы рәвепгг» билгеләгәнчә, халык җырларын җьпо һәм өйрәнү аңа, беренче нәүбәттә, киң күпчелеккә аңлаешлы әдәби тел тудырырга һәм аны үстерергә ярдәм итә. Дини мәдрәсәләрдә күбрәк гарәп, фарсы һәм торск телләрендә генә язылган китапларны укын үскәц Тукайга ҺА* аның фикердәшләре булган демократик язучыларга бердәнбер әдәби телне баету чыганагы булып халык җырлары, мәкальләре һәм әкияц ләре торганнар. Ул язучылар мәдрәсәләрдән, укыган китапларыннан ала алмаган байлыкны халык иҗатыннан алганнар. Шул аларгл юнәлеш һәм үсү өчен коч биргән. «Кечкенәдән үк күклемә урынлашкан җыр лар сөймәнемнән, миндә туган телебезне сөю туды. Огәр миңа җырлар ярдәм ит.мәса, мин ну ...бәдәвамиар. ...кисекбашлар, ...тәерпфда ■ гарәп нәхүләре белән туган телебезне сонм г кеби бер олуг нигъмәткә малик була алн,. идемме? Яшәсен халык әдәбияты, яшәсен туган тел!» ди. Гукай һәм халык и жат ы 61 Ул нәкъ менә шушы нигездә, халыкның р тел байлыгын өйрәнү нигезендә беренче *җат елларында ук киң күнчелеккә аңлаешлы шигырьләрен бирә. «Мужик йокысы», «Көз», Теләнче», «Китмибез», «Пар ат» исемле шигырьләре, «Ачлык патша» кебек зур һәм катлаулы политик темаларга язылган — тәрҗемә лткән мәкаләләре шуның ачык үрнәкләре булып торалар. Тукай күп кенә шигырьләренең һәм поэмаларының нигезләренә халык әкиятләрен һәм легендаларын сала. Аның «Су апасы», «Таз», Кәҗә белән сарык әкияте» шигырьләре һәм ^Шүрәле» поэмасы шундый хезмәтләре эченә керә. Монда да Тукай үзенең реалист шагыйрь булуын ачык сиздерә. Халык массасы бер бөтен булмаган шикелле, аның иҗатында да дөньяга төрлечә карашны чагылдырган материаллар очрый. Бер өлеше хезмәт иясе халык массасының бай хыялларын эченә алып, аның алга, җиңүгә, батырлыкка омтылуың гәүдәләндергән булса, икенче бер өлеше мистик ышануларны да эченә алганы күренә. Тукай мифларның һәм адарга ышануларның нигезсез булуларын, ялган яки ялгыш ышануларның чагылышы булып торганын үзе яхшы төшенә. Шуны балаларга да аңлатырга омтылып: «һич сине куркытмасыннар шүрәле, җен һәм убыр; Барчасы юк сүз, ал арның булганы юктыр 1омер- Җен-фәләп, дип сөйләнүләр искеләрдән калган хл. Сөйләве яхшы, күнелле, шагыйранә ялган ул. Һич өрәк, албасты булган сахралар, кырлар да юк. Шүрәле асрап ята торган кара урман да юк. Сип әле үс һәм укы күн, шунда аңларсың барын. Мәгърифәт нуры ачар күп нәрсәләрнең ялганын», ли. Пҗаты өчен сюжетларыннан Файдаланган әкиятләрнең Тукай ачыграк һәм реалрак булган вариантларын ала. Менә «Шүрәле» поэмалы. Тукай бу поэмасын иҗат иткәндә шүрәле турында халык арасында сөйләнеп йөргән әкиятләрнең берничә вариантын белә, күз алдында тота. Шулар эчендә 1910 елда сөйләгән лекциясендә үзе мисалга китергән вари1нты да аның кулында була. Аны сөйләигәп- шүрәле, бер авыл кешесенең кырга, ашарга җибәргән атына төп буенча атланып йөрен газаплый, эштән чыгара торган була. Аннан котылу өчен, бер картның киңәше белән, атның сыртына сумала ябыштырып җибәрәләр. Иртәгесен шүрәле, шуңа ябышып, ат белән авылга кайта. Аны тотып алып, базга төшереп, ксфосин сибеп яндырып үтерәләр. Ләкин аның зарарыннан котыла алмыйлар. Чонки ул үлгәндә авылны каргап калдыра. Менә нәкъ шундыерак вариаптны 1913 елларда балалар өчен чыгарыла башлаган «Ак юл» журналы да файдалана. Анда балалар өчен шүрәле турында бирелгән әкияттә шүрәлене авыл халкының җиңүе күрсәтелсә дә. шүрәленең каргышы төшен, авылда ут чыгып яна, бары алты гына йорт калып яши итеп бирелә. Бу авылда шулай гомер буе алты гына йорт яши була. Биредә шүрәлене мораль яктан көчле, ниндидер кешеләргә зарар китерә алучы итеп күрсәтү бар. Тукай үзенең иҗатында андый мистик нәтиҗә чыгарудан ерак тора. «Шүрәле» поэмасын тудырганда да кешеләр аңына реакцион йогынты ясарлык, яшь балаларда курку-шик- ләнү тудырырлык, югарыда эчтәлеге китерелгән вариантларны түгел, бәлки 1880 елларда ук Каюм Насыйри тарафыннан язып алынган оер төреп ала. Каюм Насыйри узенеп Казан татарларының ышанулары һәм ырымнары > исеме белән, рус җәмәгатьчелеген татар фольклоры һәм этнографиясе белән таныштыру өчен язган бер хезмәтендә шүрәле турындагы әкиятнең эчтәлеген түбәндәгечә бирә: «Шүрәле урманда татарны очратып кети- кети уйнарга чакыра. Koine аның янына килгәч тә ул кытыклап үтерә. Татар шүрәлене алдый ала. Татар бүрәнәгә балта белән бәрә дә, бүрәнә ярылып китә. Шул ярыкка татар чөй тыгып куя. Шүрәлегә шуннан тотарга куша да. чөен алгач, аның бармагы кысылып кала. Шүрәле үз иптәшләрен чакырып, «Татарны кытыклап үтерегез» дип бик каты тавьпп белән кычкырып утыра. Татар эшне элегрәк аңлап, шүрәленең «Син кем?» дии соравына «Мин Былтыр атлы» дип җавап кайтарган булганга, шүрәле: «Былтыр кысты. Былтыр кысты!» дип кычкыра. Шүрәленең иптәшләре җыелып киләләр дә: «Былтыргыны табып булмый аны» дип келен китәләр имеш». Тукай менә шушы халык тапкырлыгын, батырлы пли чагыл дырган вариантны нигез итеп алган, һәм аны, үзе әйткәнчә, бизәкләп, матурлан, халык иҗатыннан Файдаланып язылган әсәрләрнең иң яхшылары рәтендә торырлык. югары сыйфатлы художество әсәрләре итеп эшләп бирүгә ирешкән. 62 М. Гайпулди» «Кәҗә белән сарык әкнятешоң бирелешендә дә шундый ук тапкырлык һәм җәберләнүчеләрнең бергәләшеп акыл белән хәрәкәт итүләре аркасында көчле ерткычларны җиңүләре гәүдәләндорелгән. А.М.Горький «фольклор белеменә ия булмаган язучы—начар язучы. Халык иҗаты эчендә чиксез байлык ята, һәм намуслы язу- чы аларга ня булырга тиеш», ди. Халыкны чын йөрәктән сөюче шагыйрь Тукай үзенең иҗат эшенә гаять җаваплылык һәм зур намус белән карый. Балалар өчен язылган әсәрләрендә дә ул халык иҗатыннан киң Файдалана һәм аны билгеле бер максат белән, тәрбия чарасы итеп куллана: әкиятенең соңгы юллары пгул сүзләр белән бетә. Тукайның башка әкиятләрендә дә шундый ук тәрбия максаты куела. Фанта ‘тик сурәтләүләрне реаль күренешләргә бәйләп, балаларның үз тормышларына якынрак темаларда язу күздә тотыла. Менә «Gy апасы • -тиятл. Астор аны бер авыл малаеның авылыннан дип алып, сөйләтеп килә дә? тәрбиягә бәйләнешле нәтиҗә чыгара: ••Мин дә шуннан бирле андый эшкә кыймый башладым. Я. иясе юк! дип әйберләргә тими башладым», ди. Кыскасы, Тукайның рдан файда ланып язылган барлык әсәрләре халык әдә- :: файдалануның яхшы эшJ-үр., л . ; е булып таралар. Аларда ьъ- лдклың ЧИЕ 1энч«г н тел байлыгы, бай хыялы, Г; к.и нч, киң күпчелеккә таралган- нар. Авын «Эшил чыгарылган татар кызына» шигыреп «Соялгәнссц баганага...» ш.тче бетш, 'Милли мокнар» әсәрен «Иш’гтеи чин, КИЧ.) б(з-ү жырлын...» яки «Оллүки» иссчс белән йөртәләр. Алар һәр җирдә халык знр- лары рәтенә куелып йөртеләләр, яратылып җыкланалар. «Җии яшәрмәс, гөл ачылчас, тшн ии яцгыр тамчысы» дин башланган М - хәббәт» исемлә әсәре һәм «Туган тел». «Гкш | боләи күбәләк», «Фатыйма белән сапдуыч* себск шигыр ләрв шулай ук халыклашым фольклорлашыл киткәннәр. ! Корбаи бәйрәме алдыниаи язылган (Г. Тукай искәрмәсе). Тукай һәм халык иҗаты 63 Габдулла Тукайга халык шагыйре нсемен I борпичо мәртәбә халык үзе бирә. Чөнки аның I шык рухы белән сугарылган, тирән мәгъ- I нале, җылы хисле шигырьләре кыска гына I вакыт эчендә киң күнчелеккә таралып өлгерә. Ул исән вакытта ук. мәктәпләрдә үткәрелә башлаган әдәби кичәләрнең программасында иң I күн өлешне Тукай шигырьләре ала. Шәһәрдә I генә түгел, авыл халкы арасында да аның ₽ шигырьләре киң тарала. Аңа чын йөрәктән, үз шагыйребез, дип карыйлар. Аны олылап һәм хөрмәтләп шигырьләр, бәетләр чыгаралар. Менә, Тукайның вакытсыз үлү хәбәрен ЮШУГКӘЧ, халык тарафыннан чыгарылган бәетләрнең берсе: Илаһи бәете 1 Басмнллаһн вә биллаһи — укыдык корбан гаетен. Без әйтәбез, сез тыңлагыз — Тукай шагыйрь бәетен. Тукыз йөз дә унөч елда — апрель икесендә Тукай мескен вафат булган — Кләчкин больнисында. Ак келәтнең' келәсен — элә белми эләсең, Әҗәл сагай», син нишлисең — килә белми киләсең. Ак келәтнең алдында — калды бәпем җиләнем, Егерме алтыда үлеп китте — Тукай шагыйрь сөйгәнем. Гавыш йөри кырлатып — кызлар йөри җырлашып Безнең өчен җырлар язды — тырышып та J тырнашып. Йөгерә үрдәк, йөгерә каз — боты озынга күрә, Без Тукайны соябез — җыры матурга күрә. I Йөгереп кердем келәткә — кулым тнж беләккә, ■ Җылы аштай җырлары — чат ятадыр йөрәккә. Ькбэ артында алмагач кисеп җиргә салмагач, jҖырла, моңай, саргай, ул — матур Тукай L калмагач. [.Мәчет башы манпр-мапир — манир саен бер талир, | Безне ятим калдырып — китте безнең ш: п шагыйрь. Тухай абый, яшь чагыңда - ■ белә идек без сине. Онытыр дип уйлама — онытмабыз без сине. Алм.1 бирдем, алмадың — тәңкә бирдем, ' сайладың, 1 Безнең матур дөньябызда — ник ике-өч ел t калмадың. Гауга менсәм, тау биек түбән төшсәм, тамырлык? Г Тукаен җуйган яшьләргә — ходай бирсен сабырлык. •Чтыр җиләнем минем күктер җиләнем F L минем, | мберендә шаг йокла - җаным, шагыйрем мшн ы. [ 1 «Кояш» газетасы, 1913 ел, 11 апрель, ■ И сап. Габдулла Тукай халык җырчысы иде, татар халкының сөекле улы. бөек шагыйре булды. Ә «бөек шагыйрь, үзе турында, үзенең мине турында сөйләгәндә, томумилек турында, кешелек турында сөйли. Чөнки кешелек нн белән яшәсә, бөтенесе дә аның натурасында бар. Шуңа күрә дә аның моңын һәркем үз моңы дип таный. Аның җанын һәркем үз жаны дип танып, аны шагыйрь итеп кепә түгел, кеше итеп тә, кешелек туганы итеп тә күрә. Аны үзсинәң тиңсез югары бер зат дип таныганы хәлдә, һәркем шул ук вакытта1 аның белән кардәшлеген аңлый». Бөек Фикер иясе классик тәнкыйтьче Белинскпйпыц М. Лермонтов шигырьләрен тикшерү уңае белән әйткән бу сүзләре Тукайга карата да бик күп яклары белән туры килә. Озакламый, тагып дүрт айдан, 1946 нчы елның 26 пчы апрелендә Габдулла Тукайның туган көненә алтмыш ел тула. Шул ук апрель асның 15 ндә ул бөек кешенең үлгәненә дә инде 33 ел була. Бик күп талантларны буган, вакытсыз һәлак иткән капитализмның авыр шартлары Тукайны да бары 27 яшендә, туберкулез микробларының корбаны иткән. Аның иҗат гомере бары 7—8 ел белән ген.* чиклән! н. Аның да пц күп өлеше — дүрттән өч өлеше иң авыр шартларга, кар.т реакция суларына туры килгән. Ләкин беренче рус революциясе дулкыннары белән күтәрелеп чыккан, боек рус дс.чократик язучыларыннап үрнәк алган, халык иҗаты белән рухланган, аның киләчәгенә нык ышанган Г. Тукай шул кыска гына вакыт эчен to мәңге яшәрлем әсәрләр тудырыл калдыра алган. Аның иҗатыннан үз чорында өлеш алмаган бер кеше дә галмаган дисәк ялгышчабыз. Бишек г не сабыйлардан башлап хезмәт н лэренец аксакаллы бабайларына ка;.'р ти әи мәхәббәт һәм иң жылы хисләр бе.т>з лирик шигыр ләр бүләк пткән бу.,еа, халык җилкәсендә яшәүче барлык пара итлар: муллалҗ. ijiHiimaiK алдакчы байлар. ике йчз.г.'. и. л .-цдчгле.р. буржуаз килләтчеләр Ту: У пд : :с һәм ачы ирониясенә очрыплчр. Тукай шагыйрь һәм җ.г әгать эшчеге. Уз киләчәкнең якты булуына ышанып иҗат пгге. Үләреиә 15 көн калган бервакытта язган са- иокридик мәкаләсендә «Килер зачап һәр язучының үзен, сүзен вә шәхси тормышын внә- иеппәп җебенә кадәр тикшереп чыгарлар әле» дин язды. Хәзер әнә шул Тукай көткән заман килде. Бс нең бурыч — бөек язучының нҗатып фәипи тикшереп, халык Файдалануына куюдан гыйбарәт