СУГЫШЧЫ КӨНДӘЛЕГЕ

(Бөек Ватан сугышы нстәлекләргннәп L ХУШ, КАЗАН! 18 иче ноябрь. 1912 ел. Станциядә ыгы-зыгы. Фронт полосаларыннан күчерелгән хатын-кыз, бала-чага, карт- коры, зур-зур төеннәр, сандык һәм чемоданнар күтәрен, платформа буйлап ашык-пошык йөгерәләр. Аналарының итәкләренә тагылган яшь балалар, калышмаска тырышын, вак адымнарын кызулаталар. Ал арның берничә көннәр буена су тимәгән битләрендә, юл-юл булып, яшь эзләре сызылган. Алар кысан вагоннарда килен йончыганнар, бик еш кына әниләрен борчып, шыңшыйлар. Оле генә бушаган вагоннарны себереп чыгарга да өлгермиләр, аркаларына сухари капчыклары аскан чуар киемле халык вагоннарга керен тула бара. Болары — Хәрби Комиссариат аркылы запас полкларга озатылучылар, Туганнарын, улларын һәм ирләрен оза тырга килүчеләр кочаклашын үбешәләр. — Исән кайтыгыз, бәгърем! — Немецларны җиңеп кайтыгыз, дуслар’.’. — Сынатмагыз, туганнар!!! Озатучыларның күз яп1Ь.г лск, тәртип күзгә чагыла. Яртылаш җиргә казып эшләнгән шуиды^ ] баракларның берсенә урнашабыз. Барак ? электр лампалары белән яктыртылган. ЖыВ- иак кына җыештырылган койкалар тезелгән, түрдә — Ленин бүлмәсе. Анда төрле лозунглар. рәсемнәр һәм степа газеталары бел-= бергә, сугыш коралларының төрле схемалар’ күренә. Бу барак — сугыш мәктәбе. Монп илебезнең батыр уллары тәрбияләнәләр. Мони совет сугышчылары, кичәге тыпыч хезмәт геройлары, бүген дошманлап пичек үч алырп дошманны пичек тизрәк җиңәргә өйрәнәләр. Политрук яңа килүчеләр белән беседа үткәргәндә, мин илебезнең дәһшәтле коралла- рыннап берсе булган минометны өйрәпергг теләгем барлыгын белдерәм. Шул көштән башлап төрле калпбрадагы минометларны өйрәнү башлана. Баракларташ режим безпе чын сугышчы итеп тәрбияле. I Бөтен запятиеләр билгеле бер расппсанге I буенча бара. Иртән тору беләп такыр ипд ' себерелгән, ком сибелгән мәйданда физзарядка үткәрелә. Аштан соң юыну, иртәнге кайна; аш. Аштан соң Ленин бүлмәсендә соңгы бәрләр турында политинформация ясала. Сталинград тирәсендә каты сугышлар бара Сталинградның көньягыннан һөҗүм итүче гаскәрләребез төньяктан кысып килгән гаскәрләребез белән тоташа. Дошман Сталинград], чолгапышта кала. Бу хәбәр безне капатлад- дыра-. Политрук һәр көн яңада п-яңа шатлыклы хәбәрләр китерә. Без аны түземсезлек белән көтеп алабыз. Информациядән соң, йомшак кар беләп капланган урман эчендә тактик запятиеләр үткәрәбез. Төшке аштай соң миномет һәм башп сугыш коралларының материаль частьлары өйрәнәбез. Фронтлардагы уңышлардай канатланган иптәшләр тизрәк өйрәнергә, белергә, сугыш белемен яхшырак үзләштерергә омтыла. Чөнки Фронт яца көчләр, яна кадр.и- сорьгй. Сугыш белемен тизрәк үзлэштерең яңа коч булып дөпгмап остенэ ташланасы, ам тизрәк илебездәй куып чыгарасы килә. Бер-берсслә ошаган, ләкин чынлыкта һәр. бергә үзенчәлекле вакыйга дар беләп тулгг. һәм безне әкренлән чын сугышчылар итә бар. ran коппәр бер-бер артлы үтәләр. Лагерь тор- Сугышчы көндәлеге 23 мишы, сугыш мәктәбе безне тулысьжча үзеңә тартып ала. Без иөргәп урман сукмаклары, гаскәр кебек тезелеп торган нарат ботаклары калын кар катлавы белән капланган көннәрнең берсендә, көчле музыка, астында станциягә килеп, тагып вагоннарга төяләбез. Өр яңа җылы киемнәр, кпез итекләр кпгәц солдатлар, ике кат сәке түшәлгән вагоннарда тын гына гәпләшә-гәп- |лгшә, озын, авыр һәм хәл иткеч юлга — сугыш юлына чыгалар. 3. ФРОНТКА 1943 ел. 6 пчы январь. — Фронтка.! Никадәр җаваплы, зур сүз бу! Моның зчепдә Ватаныбызның ышанычы, өмете бар. Анып эчендә дошманга каршы ачу, нәфрәт бар, бу сүз эчендә халкыбызның көче, намусы бар. Ниһаять, аның эчендә Ватаныбызга тирән мәхәббәт, бөек илебез өчен горурлык бар. Без, машиналарга төял!у белән, бу бөек сәфәрнең ботен эчтәлеген, аның җитдилеген бик тпрәнтеп сиздек. Юллар — озын, авыр һәм куркыныч, шуның белән бергә данлы, хөрмәтле... Баштан зур эшләр кичәр, авыр минутлар үткәрербез, ә кайберәүләрсбезгә бэ.т- I ки. бик ихтимал, мәңгегә сугыш кырын та атып калырга да туры килер... Машина көпчәкләренең гөрелдәвенә оеп. чип туларны уйлап барам. Өнә. тәрәзә янында чуваиг егете утыра. Ул тәрәзәдәп күзен ала алмый. Ул чиккән якалы киндер күлмәген киеп, киез шләпәдәп урман тирәсендә җырлый- җырлый печән чапкан вакытларың уйлап барамы. әллә каеп тузыннан ясалган савытлар ' тотып, кызлар белой җиләк җыйган чакларын хәтерлиме, — апысы билгесез. Кем белә, бәлкл хәзергә кадәр берәүгә дә мәгълүм булмаган, бер карауда юаш кына күренгән бу егет сугыш кырларында зур батырлыклар күрсәтер, үзен дан белән күмәр, исеме бөтен илгә таралыр!.. Кысып куелган вагон ишегеннән ап-ак кар белән капланган киң кырлар, болыннар, кар астында посып кына утырган авыллар күренеп , калалар. * • Станцияләрдә зур җанлылык хөкем сөрә. Танклар, машиналар, туплар төялгән эшелоннар фронтка таба туктаусыз агылалар. Солдатлар белән тулы вагоннарда көчле ;кыо табышлары яңгырый. Күкләрне дерелдәткән Паровоз тавышлары станциядәге шау-шуны [ эшп да көчәйтә. Сталинградка якынлашып киләбез. Ләкин безнең поезд кыр уртасында сш-еш кына туктап, сугыш вакытында җимерелгән юлларны рәтләгәнне көтеп тора. Монда сугышның яңа эзләре әле.дәп-әло күзгә чалына. Юл буйларында тпчер өемнәренә әйләнгән машиналар, танклар аунап ята. Бу сугыш харәбәләре— безнең өч он әле беренче күренешләр. Шуңа күрә бик кызыксынып, алар тирәсендә «шләпгәлибез. Менә, янып, тимер өеменә әйләнтәп немец танклары, аларпың кайсылары йөз түбәз килгән, кайсылары бпрны белән җиргә кадалып кергән. Әнә, чокырларда дошман солдатларының үләксәләре аунап яталар. Аларпың кайберләре одеялларга, торле чүпрәкләргә төренгән хәлдә елга буйларына сибелгәннәр. Жпрле халыкның свиләвепә караганда, бу — Сталинградта чолганышта калган немец солдатларының үләксәләре. Алар пленга бирелергә теләмичә, ачы бураннарда, кар диңгезендә каптырын йөреп, салкыннан, ачлыктан дөмеккәннәр. Әнә, бер урында одеяллар белой ватанга и чокыр күренә, анда да шундый ук кара язмышка очраган немец үләксәләре. Боларпы күргәч, бездә горурлык туа. Бөек Ватаныбызның тарих сәхифәләре бер-бер артлы күз алдыппзп кичәләр. Россияне яулап алырга хыялланган Наполеон гаскәрләренең язмышы, Чуд күлендә немец гаскәрләренең тар-мап ителүе, бу сугышларда Хлек^апдр Невский. Кутузов, Суворов командалыгында рус солдатының батырлыклары, а тарның даннары искә төшә. Поезд, күптән түгел генә давыллы сугышлар булып үткән кырларны, сугыш харәбг- лареп үтен, «алга бара. Бу урыннарда күперләр. тимер юллар да әле яңа гына төзәтелеп киләләр. Каты сугышлар кичергән станцияләр аркылы беренче мәртәбә безнеп поезд таулап үтз Фронтка якынрак күчәбез. Минометлар, минала р һәм азык-төлек төялгән олаулар, машиналар берничә километрларга сузылган бер таа- кын булып. Украинага якынлашын бара. Пи яклап агачлар утыртылган шоссе юл, чшхн күн авыллар аркылы, безне фронтка якынайта. Фронт ягыннан туп гөрселдәүләр ишетелә башлый. Караңгы төндә күк читен:; кы:;ыл ут ялкыннары күренә. Бу— немецла; яндырган авыллардан, игеннәрдән күтәрелг^ ут шәүләләре. Фронтка якынлаша барган саен һава куркынычы арта барганлыктан, без көндезея урманда яки куаклыклар төбендә ял итеп, төнлә белән бара башлыйбыз. Күккә күтәрелггз jpaкеталар яктылһяГы фронтка/ якынһашыа Унлүебезне күрсәтәләр. Походның дүртенче көнендә безнең коловвз шоссе юлдан чыгын, чокыр Һәм үзәин-р : ченнән генә бара башлый. Юллар авыр нычырак, баскан саен аяклар тездән сазга баталар. Минометлар һәм миналар төялгәч арбаларны атлар көч-хәл белән генә өстер* баралар. Таң алдыннан безнең миномет батарсясы Ворошиловградны 20 километр унда калдырып. тар гына бер балкага — үзәнгә туктый Озак юлда булып ару-талуга да карамастан көрәк һәм ломнар альш. минометларны урнаштыру өчен чокырлар, окоплар казы; башлыйбыз. Кон яктырганчы окоплар хәзсз була. Минометлар сугыш хәленә куела. [ 5. КЫЯ ТАШЛАР АРАСЫНДА Без урнашкан үзәннең бер ягында яак- тач ташлар очлаеп чыгып тора. Борынгылың үзләрендә сеңдергән бу ташлар, көчле яцгыз һәм ачы җилләргә бирешмичә, мәһабәт ториларын саклаганнар. Үзәннең каршы ягы га. ,/рәмәлск бсл-нг капланган. Көньякның ир кило торган язы ипде бу куаклыкка яо кертергә дә өлгергән. Тау битләре яшел пф Сугышчы кн н алл с re ү.ын белән канлаш ан. Берән-сәрән булга да уланнар арасында беренче чачаклар да күрен»- ,!.ф. Үзәннең пакь уртасында, камышлыкларга сыенып, салкын чишма суы че.кгсрәп ага. Кпч-нртә камышлыклар арасында көньякның f үзена генә хас булган бакалар тавышы ян- 1ырый. Бер нәрсәгә дә исләре китмәгән тургайлар, зәңгәр күккә күтәрелеп. язгы табигатьле мактан сайрыйлар. Җәй башлана. Сугышлар белән уткәң өченче. җәй башлана. Үткән ике жәй безнең өчен авыр булды. Дошман безнең, илебезнең үзәгенә. Иделгә килеп җитте. Кавказ тауларына үрмәләде. Бу елгы җәй. д< шмапның омтылышлы ударларын сындырып, алы илебездән куу белән башланды. Дошман узс басып алган совет җиренең һәрбер метрына ябышып ята. Озакка чыдамлы ныгытмалары артына яшеренеп, совет гаскәрләренең омтылышлы һөҗүмнәрен кире кайтарырга тырыша. Ләкин ул пичек кенә тырышмасын, тимер ташкындай алга омтылган гаскәрләребезне!! һөҗүмен туктата алмый. Безнең Фронт дошманга яңа көчле удао хәзерләү өчен оборонага урнаша. Без. ташлы ярларны чукын, землянкалар ясыйбыз. Сугы-ш коралларыбызны өйрәнәбез, хәрби осталык.ы- рыбьвны камилләштерәбез. Оборонада ятканда партия миңа яңа б\- рыч тапшыра: батареядә миң партия оештыручысы булып эшли башлыйм. Бу җаваплы Һәм җитди эшне батареядә ничек җәеп җибәрү турында сөйләшү өчен коммунистлар бел.ш беренче җыелышка җыелабыз. Унлап кеше генә сыярлык землянка. Анып стеналарына: «Хәлиткеч һөҗүмнәргә хәзер булыйк’», «Псмсц-срткычны көпнән-көн күбрәк гыр!». «Көнбатышка алга!» дип язылган лозунглар- эленеп, культуралы күренешкә кертелгән. Сугышларда чыныккан, минометлары! ханы кебек күреп сөйгән коммунист сугышчылар, командирлар шунда утырышалар. Мпл аларның йөзләрендә батареядә партия эшләре i Җәелдереп җибәрүдә үзеңә көч һәм терәк к\- Рәч. Алар — партия өчен. Ватаныбыз оче i Утка керергә дә хәзер торган егетләр. Алар батареянең политик тормышың юлга салу, зичиый составның пдея-нолитнк дәрәҗәсен к\- турында тиешле күрсәтмәләр алалар. Таш араларында чукын ягалган чокырларда да. т ар землянкаларда да партия сүзләр!. Сталин идеяләре балкыйлар. Алар сутышчыларга бет- чәс-төкәнмәс рух һәм дәрт кертәләр. Партия җыелышыннан соң коммун ис глав ‘^чсочолеңлар. тимер корәк 1мм ломнар алып. к ’*|я ташлар белән капланган тау битен чокырга, ашьпыч рәвештә Ленин почмагы ясар- 13 !.с|)”Ш.».! >р. Икенче ишнә җыйнак җыештырылган, гнрле лозунглар. портретлар биләп бизәлгән земляикз хәзер була. Мниомстчиклар аңа үз- .!■ рене.ч җан азыгы бирә торган тәрбия мәктәбе итеп карый зар. Дошман самолетлары өзлексез очып торалар. алар бизнең тылыбызны, оборона полосө- 1ар!Лб1»! Ч!1! күзәтәләр. Шуның н.Үгиҗәсснд » (рактан alWHi.ibi орудиедән безнен нгтебезн снарядлар яудыралар. Шуңа да карамастан, монда хәрби тормый» үз җае белән кайный бирә. .Миномстчиклар үзләренең сугыш белемнәрен камилләштерү өстендә эшлиләр. Агитаторлар землянкаларда беседалар үткәрәләр. САГЫШЧЫ.fap буш вакытларында Ленин почмагына җыелып, газета-ж у риаллар укыйлар. Туганнарына, якыннарына хатлар язалар. Беренче .Май к»ше якынлашып килә. Илебез май бәйрәмен икенче мәртәбә сучыш шартларында каршыларга хәзерләнә. Тау битендәге үләннәр яшәргәннән-яшәрә баралар. Еуак.;ыклдр яшел яфракларга төренә, сугыш полосасында җәелеп яткан кырлар, трактор һәм сабаннар бсләң эшкәртелү' өчен, үзләренең турылыклы хуҗаларын китәләр. Ърлекләр аяш басылмаган кырларда үскән үләннәр дә. җырлый-җырлый сабан сөргән шат ■. нелле. булдыыад егетләрен чакырганда::. вльчгь at tan утыралар. Тыныч елларu тпакт-р.lap гөрләвенә кушылып үзенен язгы шатлыгын уртаклашкан тургайлар да хәзер менсу сайрыйлар, язгы табигать күркенең чер .ге;/': :. Мпнга бөтен күренеш безнең б.-хәтле тормышыбызны борчыган каба \ I «юш маша ..-и ьнәт укый шикелле күрен » Шуннан у:: тойгылар ишләгән сугыш- Ч!;.!дч бик еш кына: — Канчан. !.аГ:чан сең һнҗумгл күчәйе*. кайчан соң дошманга нәләт, үч уты яудырып алга кузгалабыз пню!— дигән сорау куялар. Бу .iipay.iupia боек юлбашчыбыз иптәш Cia.inn \ ‘риең беренче май приказында җавап бчрде. Беренче май. Язгы кояш үзенең җылы нурлары беләң бөтен тирә-якны иркәли. Үзән эчендә вак ташларга бәрелә-е\гыла аккан инеш суы да. язгы табигать күренешен май- aiamaii. күңел.ie jeno чеятери. Бшк ы*:! таш итәген» берничә батарел мннөмеюиклары митингка җыелалар. 2 ңче батальон командиры у рынбасары политрук lopy ч1нк«»1:. юлбашчыбызның Беренче Май !1;>;5к:, ..:ын укый. ii»o‘K илебешең гнр.ң* иочмак- ; ipi.iHHan ;ы< .нан меңнәрчә бадыр егегләр. Госман Бакиров «трои;а тезелгән хәлдә, тын да алмый, даһж С та л ин п ы ң приказын т ы цл ы й л ар. Бгтен тирә-юньдә тирән тынлык. Кыя ташлар да. яр буендагы куаклар да тыңлыйлар кебек. Бу минутта миллионнарча совет халкы, бөтен фронт Ста.тпнпы тыңлый. Бөтен хисләр. б*теп йөрәкләр Сталинга барып тоташалар. \ның сүзләре йөрәкләрдә сүнмәс ут кабызалар. Аның һәрбер сүзе яца көрәшләргә рухландыра. халкыбызда өмет балкыта, сугышчыларда батырлык һәм дәрт тудыра. Сугышчылар митингда үзләренең ялкынлы сүзләре белән чыгалар. — Хәлиткеч сугышларга әзер булыйк! — Дошманга тын алырга да бирмәбез! '— Бөек юлбашчыбызның һәрбер сүзе — безнен өчен закон! — диләр алар. Сталинның бу приказыннан соң мппомет- чиклар тагып да рухланып, зур күтәренкелек белән дошманга җимергеч удар бирергә хәзер* ләнә башлыйлар. Сугышчыларда булган бу рух күтәренкелеген күргәч: — Мондый армия бер вакытта да. бер ком алдында да җиңелмәс,—дигән ныклы ышаныч туа. Беренче майдан башлап 120 миллиметрлы минометта — полк мпнометыпда орудие командиры булып эшли башлыйм. Ватаным ышанып тапшырган бу бхрычны намус беләп үтәргә тырышам. Дошман өчен дәһшәтле булгап бу совет коралы белән чиксез горурланам мин. 6. УТ ПОЗИЦИЯСЕНДӘ 25 пче май. Җәйге кояш күк читендә очлаеп күренгән террикон өемнәре артына күмелергә дә өлгерми, тын үзән эчендә батарея командирының тавышы яңгырый: — Отбой! Кичке салкынлык кочагына чумган үзән эчендә кызу хәрәкәт башлана. Кояш баю беләп тау итәгендәге яшел үләннәрне кимерергә өйрәнгән атлар, бер минут эчендә миномет арбаларына җигеләләр. Авыр минометлар сүтелеп. арбаларга төяләләр. Минометчылар айлар буе яткан чокырларыннан, землянкаларыннан бөтен әйберләрен чыгарып, мина ящик- лары өстенә урнаштыралар. Көнгә караңгы төшкәндә колонна көнбатышка таба кузгала. Төи караңгылыгын ерып, колонна алга бара. Күк читендәге кызыл ут ялкыны эчендә Донбасс күмер шахталары, террикон өемнәре очлаеп күренәләр. Бер-бер артлы күккә чөелгән ракеталар, утлы дугалар ясап, кире тлргь төшен Ю1 алалар. Бея Фронт буйлап унга таба барабыз. Дошман пулеметлары безнен юлга аркылы аталар. Пулялар чыжылдап гл- лак төбеннән үтәләр. Бу үлем кпгәвепеп ся- зенгән атлар, спскәнеп, юл читспә тайпылалар. Канау буйлап, ышыклапа-ышыклапа алга чабабыз. Ерак та түгел, күк читендә йортлар, агачлар шәүләсе күренә. Бу — авыл. Юл читезв утыртылгап баганага «Красная Поляна» дигән язулы такта кадакланган. Кайчандыр тормыш кайнап торган 6- авылның урамында гына түгел, йортларында да җан әсәре күренми. Храмнар, сукмаклар чүп үләннәре беләп каплапгап. Җәй башыннан бирле ачылмаган капка төпләрепдә, кеше аягы таптамаган ишек алларында, чибәр кызлар су ташыган чишмә юлларында билдә* үлән үскән. Алма, чпя бакчалары, хуҗалары юклыктан ташландык долго төшеп, мицаеп утыралар. Авылның бу күрепеше иорэклэрп ачы сызлану тойгылары уята. Безпец батарея чия агачлары арасына кереп урпаша. Минометларны кую өчен пшех алларында зур чокырлар казыла. Порт шша- рыпда землянкалар ясала. Матур, җыйнак ишек аллары, чия бакчалары, тирән чокырлар, канаулар белән каплана. Биредә һәр йорт янында тпрәп птеп казылган. таш белой кьгсалапгап подваллар бар. Ул подвалларның түбәләре кирпеч яки таш белән көймәләп каплапган, өстенә калып гына туфрак салынган. Тар гына таш баскычлар бик тирәнгә алып төшәләр. Без аларның берсенә телефон куеп, аны күзәтү пункты беләл тоташтырабыз. Түбәләре чүлмәк кирпечләр беләп капланган, ак стеналы бу матур, җыйнак йортларда кайчандыр семья тормышы кайнагандыр, шат күңелле балалар гөрләшеп, чия агачлары арасында куышып уйнаганнардыр, чибәр кызлар тәрәзә янында утырып, җырлый-җырлый чигү чикәпнәрдер. Ләкин хәзер ипде бу йортлар ташланган, сугыш өермәсе алың хуҗаларын бу җылы почмакларыннан аерган, алар бөтенесен ташлап киткәннәр. Өнә, өй түрендә карт тирок агачлар шаулап утырган кызыл түбәле йорт. Капка төбенә җәелгән ташлар, яңгыр суында юшый, ялтырап яталар. Койма буендагы скамья тирәсе чүн үләннәре белән каплапган. Айлар буена ачылмаган капка сыкырап кыяа ачыла. Өйгә керәбез. Тәрәзә төбендәге матур голләр, су сибүчеләр булмаганлыктав. күптән ипде корып беткәннәр. Мич япыпдагы савыт-сабаларны тузан каплаган. Степадагы сәгатьнең герюре ЕГДӨНГӘ кадәр тошкон дв күтәрүче булмагач, шул хәлдә туктап калтая. Сугышчы көндәлеге Бер почмакта бәйләнә башлагач оА кмы. нәрсәдер, энәләрен тырпайтып, идәндә аупап ята. Аңа тоташкан җеп йомгагы ишеккә каюр тәгәрәп килгән дә, пшек бусагасында тукталып калган. Кем белә, бәлки төннәр буе балаларга кызыклы әкиятләр сөйлп-сөйли оек* бәйләгән әби, ашыгып, аны шул хәлдә ярты юлда ка лды р га и i ыр! Бу өйне Ленин бүлмәсе птәрго булабыз. Икенче көнне мпп, дулкынланып торган арыш басуы эченнән, яшеренеп КРИЗ. күзәтү пунктына барам. Күзәтү пункты кечрәк кенә бор калкулыкта, куаклык арасында урнашкан. Бу урыннан немецларның алдыпгы позицияләре бик ачык күренеп тора. Стереотруба аркылы аларныц бөтен хәрәкәтләрен күрен була. Алар анда тар гына бер пнепг буенда урнашканнар. Яр буйларьпг чокып, тирән окоплар ясаганнар. Ара-тпрә аларныц инешкә чыгып, су алулары да күренә. Дошман окоплары бездән икс километр чамасы ераклыкта. Без' үзебезпец минометлардан алар өстспә бик рәхәтләнеп ут яудыра алабыз. Күзәтү пункты биргән мәгълүматлар буенча без минометлардан ут ачабыз. Көпе буе дәвам иткән атыш нәтиҗәсендә 20—25 цель билгеләнә. Аларпы фанера такталарга язып, окоп кырыепа кадап куябыз. .Бу билгеләнгән цельләр буепча без, теләгән вакытта, бер минут эчендә минометны сугыш хәленә куеп, ут ача алабыз. Дошман безпец ут позицияләребез урнашкан урынны сизде булырга кирәк, икенче конце без йортларның берсендә комсомоллар җыелышы алып барганда, дошман кинәт бе-зпең өскә артиллериядән ут ача. Без йөгереп минометлар яныпа чыгабыз. Сызгырып килгән авып снарядлар җир селкетеп безпец окоплар өстендә ярылалар. Әле генә исән утырган портлар, кирпеч, бүрәнә кисәкләренә әйләнеп, Һавага очалар. Без тешләрне кысып, чокыр эчендә ятабыз. Дошманга каты җавап бирү өчен команда көтәбез. Шул вакыт кемдер, лейтенант Нерчинский һәлак булды, дип кычкыра. Украиналы, урта яшьләрендәге бу командир безнең частька әле. күптән түгел генә кплгәи иде. Ләкин ул үзенең басынкы. сабыр табигате белән, эшлеклепеге белән сугыигчыЛаР арасында тиз танылган һәм мипомстчы- -1арпыц җылы мәхәббәтен казана алган иде. командирларыбызның берсе һәлак бул\ хәбәре бездә дошманга каршы ачу-нафрәт ял- кмпьпг тагып да көчәйтә. Атыш беркадәр баГ,ЛЛУ белән үк чокырлардан йөгереп чыгабыз. Командирыбызны ивән калган йортларның берсенә алып керәбез. Ул арала булмый, 3 иче взвод сугышчылары орудие командиры старшппа Хаджаевпы күтәреп китерәләр. Ул снаряд ярчыгы тиеп авыр яраланган пдс. Апа ашыгыч ярдәм күрсәтәбез, яраларын бәйлибез. У.т авыр сулый. Тиз генә ат китертеп, санитария частена озатабыз. Ул арада, кемдер «Мина ящикларына, ут капкан!» дпн кычкыра. Бу тавыш безпец барыбызны да аякка бастыра. Бер секупд та кичектерелмичә ут сүплерелсргә тиеш. Юкса, хәзер мина запасыбыз шартлап, бөтен батареянең астын- өскә китерәчәкләр. Рядовой Еусакпн һәм осетин хзлкыпың батыр улы кече ссржапт Савхалов, тимер көрәк алып, мина ящикларып сүндерә башлыйлар. Бнтен сугышчылар чокырларга яшеренеп, бу батыр егетләрнең, ут ялкыннары чолгап алгап мппа ящпклары тирәсендәге хәрәкәтләрен күзәтәләр. Тагып бер генә секупд! Я ут сүндереләчәк, яки, бу егетләрнең көлеп күккә очырып, мина яшиклары бер-бер артлы коточкыч тавыш белән шартлаячаклар!.. Үлем чакырып гөрләгән ут ялкыннары, батыр егетләрнең искиткеч кыю хәрәкәтләре аркасында, җиңелә бара. Ниһаять, соңгы көрәк балчык ыргытылу белән очкыннар басыла. Куркыныч секундлар үтә. Миналар сакланып кала. Көрәгенә таяпып, мацлаеплагы тирләрем сөртә-сортә, миналар өстепә карап торган Кусакнн: — Берничә генә секупд кичеккән булсак, бик күнелле булма-* иде. — дип гадәттәгечә үзенең шаян сүзләрен әйтеп куя. Ватаны өчен җанын да аямыйча үлем астына кергән бу егетләрне кочаклап үпми мөмкин түгел. Дошман уты басылгач, командирыбызны хөрмәтләп күмәбез. Мин иптәшләремне комай- • дирыбыз өчең дошманнан рәхггчсез үч алырга чакырам. Батыр егетләрне үрнәк итеп күрсәтә м. Күн тә \тми, ул сгстләрсбезпец күкрәкләрен «Батырлык өчен» медале бизи. Аларпың кыю хәрәкәтләре башкаларны да батырлап- дыра. Стена галеталары чыгарып, сугышчылар арасында агитатор булып эшләп килгән Куса- кин бер көн минем янга килеп: — Иптәш парторг, күптәннән бирле мин партиягә керү теләге болан хыялланам, — •пи үзенең теләген белдерә. Озак сөйләшеп утырабыз. Ватаны өчен җанын да аямый су- гышкәи Батыр егетләргә партия юлы һәрвакыт ачык, дим мин аңа. Ул тагын да күте- Госман Бакиров |H I.- кптл: Мпн Батаным алдында, партия үлемн сынатмам (и ул. Мин аны партия гл \ к'срлн башлыйм. Сталинградтан бирле сугышлар белән килька карт лдат Золотов, элемтә отделениесе •члн.вгры булып, каты сугышларда зур батырлыклар күрсәткән. Калмык далаларында, а чы. суык җилләр 1ә тәннәр буе дошман уты а тында элемтә чыбыклары ялгап йнргән, •чандирын үлемнән саклап калган. Кинәт ' -р группа дошман солдатлары чолгап алганда каушап калмыйча, алар кулыннан бик •та гына ычкына белгән, яралангач та сафг л кнтмиче. хезмәтен дәвам иттергән. Шулап «чеп ул күптән түгел генә I дәрәҗә Ватан сугышы ордены белән бүләкләнә. — Минем улым да хәзер армиядә, лейтенант ул. — ди Золотов. Куеныннан аның рәсемен чыгарып күрсәтә. — Менә, иптәш парторг. мин беренче днйья сугышында да катнаштым, гражданнар сугышында да булдым. 1917 иче елда революцион армиядә дә хезмәт иттем. Еаштаи күп хәлләр кичте. Менә тагып немеплар белән очраштык бит. Суккин сын, бу немгнларньг әйтәм. Үз башларына котыралар. Сталинградтан ук куып киләбез бит үзләрен. — ди. Буш вакытларда Золотов баштан үткәннәрне сөйләп утырырга ярата. Ул колхозда председатель булып эшләве, мул упыш- лар алуы, икмәк тапшыру буенча хөкүмәт ладаниеләреи вакытында үтәп барулары турында сипли. Мин аца: — Партиягә керергә уйламыйсыңмы?» дип сорау бирәм. Ул шунда ук ачылып китә. — Бик* керергә телим дә, минем белемем җитмәс шул. болай үзе минем улым да коммунист,— дип куя. Мин һәр яктан ярдәм к*, р|-.1Т булам. Батареядә танылган сугышчылар партия уставын өйрәнә башлыйлар. Шулай акрынлап безнең партия оешмасы үсә башлый. Алар батереяиең политик тормышында катнашалар, командещаниенец якын булышчысына әйләнәләр. Ж-лшеп матур вакытлары килеп җитә. Бакчада исән калган чия агачлары кып-кы- •ьгл чияләр белән капланалар. Узган ел чәчеп калдырган игеннәр дулкынланып утыралар. Ләкин ут астында булганлыктан, алар белән • ’ьгзыксыиучылар юк монда. Батарея җәйге һөҗүмнәргә хәзерләнә. Кайбер вакытларда Һәр икс яктан каты атышлар була. Безнең. 20 дәя арты;., билгеләнгән цельләребез бар. Күзәтү пункты хәбәр итү белән күрсәтелгән, цельләргә көчле ут ачабыз. Безнең утлардан ,юш чан окопларының асты өскә килә. I • нчг июньдә немецлар безпен өскә контратакага ташланалар. Без Красная Поля- надан алар өстенә көчле ут ачабыз. Ике яктан көчле артиллерия атышы сәгатьләр буеаа сузыла. Авыл янында уннарча «Катюша телгә килә. һәр ике яктан атыш нәтажэсеила авыл өсте кара төтен эчендә кала. — Менә сугыш нинди була икән ул! — диләр яңа иптәшләр. Подвалларга урнашкан телефон аша взвод командиры лейтенант Германов безгә команда биреп тора. Без шуның буенча минометны әле уңга, әле сулга борып, дошман өстенә берәр потлы миналарны яудырабыз, ләкин, шуңа да карамастан, прицел киметеп бара, өстәмә зарядлар да биштән өчкә када, бу хәл дошманның Һаман якынлаша баруыз күрсәтә. Димәк, хәл җитди. Ничек тә дошчанныч атакасын кире кайтарырга кирәк. Без тагын да ярсулырак эшкә башлыйбыз. Баш очында ярылган дошмап шрапнельләре дә, җир селкетеп ярылган авыр снарядлар да безне туктатмыйлар. Ящик артыннан ящик миналар килен тора. 15— 20 метр ара калдырып тезелгән минометлардан ут көлтәләре чәчеп, миналар оча торалар. Тузан, төтен эчендә чабышкан минометчыклар гаять житди һәм куркыныч минутлар кичерәләр. Шул вакыт телефон янында утырган комсомолка Лиданың тавышы яңгырый. Ул Украина телендә: — Нема лейтенант Германов, погиб командир! — дип кычкыра. * Эх, безпен нц якын дустыбыз, партий кандидаты лейтенант Германов шулай ук һәлак булдымыни! Ут тузаннары эчендә йөгереп, әле гевә снаряд төшеп ярылган подвал ишеге тәбеяо кнләм. Коточкыч күренеш! Таш, кирпеч ватыклары өсме астында безнең якын командирыбызның аяклары гына күренеп ята. Бер сугышчы белән миң аны актарын чыгарам. Ул авыр сулый. Бер-бер артлы өскә ОЧЫР, килгән снарядлардан командирыб/язгы коткарып калу өчен, тиз ге.нә икенче чокырга кучерәм. Тиз генә ат китертеп, аны озатабыз. Ләкин ул, санитария частена барын җип алмый, бездән мәңгегә аерыла. Йөгереп минометым янына кнләм. «Командирыбыз өчен үч алырга, дошманга утны көчәйтергә!*' ~ дим. Минометчылар ярсый-яр- сый атарга керешәләр. Комсомолец Отлетов бернәрсәгә дә исе кит- ин. өзелгән телефон чыбыкларын ялгап йөри Сггышчы көндәлеге күзәтү пункты белән икс арада элемтгн»* рәтли. Яратам мин аз сүзле шул тын егетне! Ьер караганда юаш кына булып күренгән бу егет ут эченә керер, ә өстен ә йөкләнгән бурычны үтәми чыкмас! Зарядны өстәргә команда бирелә. Бу безне рухландырып җибәрә. Димәк, дошман чигенә! Атуда дәвам итәбез. Дошман атудан туктый. Башларын, кулларын ак бинтлар белән ураган яралылар урамнан үтәләр. Кулын б1гпт белән бәйлән .муйпына аскан бер лейтенант. безнең янда туктап, су эчә. — Я, сөйлә, иптәш лейтенант, безнең эшләр ничек анда? — дибез. Ул безнең кайнар сугыштан суынып өлгермәгән минометларыбызга каран ала да: — Молодцы, егетләр!—ди. — сезнең коралларыгыз бик туры суктылар. Дошман кыр тутырып үле гәүдәләрен калдырды, ул чигенә, хәзер безнең пехота аларның калдыкларын куа китте, — ди. * Минометчыларның йөзләрендә шатлык балкый. аларда дошман өсте.нә тагын да ярсулы- рак ташланырга дәрт туа. Берничә сәгатьләргә сузылган көчле артиллерия тавышы акрынлап тына башлый. Мнн. дулкынланып торган арыш басуы эченнән күзәтү пунктына йөгерәм. Хәзер генә булып үткән сугыш кырына күз йөртеп чыгам. Олп таралып бетмәгән сыек кына төтен арасында төрле урында дошман солдатларының үле гәүдәләре аунан яталар. Дошман гаскәренең безнең өскә атака ясарга маташуы аның өчен кыйбатка төшүен күреп мнн куанам. А та кан ы н у i1 ы ш с ыз ч ы г у ы п н а н ярсы га п дошман, яңа көчләр китереп, төштән соң тагын ут ача. Минем миномет сафтан чыга. Наводчик кыргыз егете комсомолец Габдерәимов һәм берничә иптәшебез яралана. Мин аның ярасын бәйлән санитария частена җибәрәм. Ләкин тиешле ярдәм күрсәтелү белән үк ул гагын үз частена борыл ы н кайта. — Зарар юк, болан да үтәр әле. — ди батыр егет. Ул тимер кисәкләренә әйләнгәч минометына карап тора да: — Сталинградтан ук. килгән миномет! Моның белән бел күп кенә немецларны кырган ндек. зарар юк. дошман моның өчен кыйбат түләр, — ди. 7. ЯҢА УТ ПОЗИЦИЯЛӘРЕНӘ G нчы август. Газеталар бөтен фронтларда җанлану башлануы турында хәбәрләр китерәләр. Җыелышым иптәш Сталин приказын укыйбыз. Курск юнәлешендә безнең Фронтның уңышлы һөҗүм башлап җибәрүе безне дәртләндерә, без дә тиздән кузгалырбыз, дигән өметләр белән яши башлыйбыз. Күп тә үтми, без ут позициясен урман янындагы бер үзәнгә күчерәбез. Юлда Белгород һәм Орел шәһәрләре азат ителүе турын иптәш Сталин приказын укыноыз. А рмап читендә яшел чирәм өстендә .митинг үткәрәбез. Минометчылар бер-бер артлы чыгын, ялкынлы сүзләр сөйлиләр. Күш-лләр күтәренке. ■ Менә башланды!)/ дибез. Менә тиздән бе.; кузгалырбыз. Корыч ташкыннар булып дошман өстенә ташланырбыз, дибез. Хәзерлек бара. Батареябыз яңа минометлар белән кораллана. Атлар, машиналар төне буе мина ташыйлар. Дошман, шуны сизенгән кебек, әледәп-әле безнең өскә артиллериядән ут яудырып тора. Безнең минометлар, залп уты ачып, аларның тыннарын инк тиз баса. Разведчиклар китергән мәгълүматлар безнең утларыбызныц бик урынлы төшүләремә ярдәм итәләр. Безнең частьны Фронтның көньяк чптснәрок күчерәләр. Без мнцометларпы төяп юлга чыгабыз. Туп тавышлары ераклаша бара. Бер-бер артлы авыллар үтәбез. Җимеш агачларына күмелеп утырган ак балчык йортлар янында чи- гүле ак күлмәк кигән Украина хатынкызлары, еракларга киткәнче каран, безне озатып калалар. Вч көнлек поход сонында ялангач ташлар белән капланган бер тау итәгендә туктыйбыз. Бу инде Донбасс туфрагы, диләр иптәшләр. Тимер көрәкләр, киркалар Э1цкә башлыйлар. Суккан саен катлам ташларга бәр леи, киркалар, ломнар чыңныйлар. Вак-вак очкыннар очын, карангы төндә окоп читләрен яктыртып җибәрәләр. Төрле җайга кысылып яткан кантар ташларның берсен куптарып аласың, икенч е аннан да ныграк кысылып ята... — Эх. кайда соң моның төбе!—ди бер иптәш. Күп еллар Донбасс күмер шахталарында эшләгән карт солдат Яковлев, бер генә минутка эштән туктап тора һәм озын кара мыегын сыпыра-сыныра: — Келәмсез. егетләр, .ЧОРЫН астында нәргә ята?! Монда кара алтын —таш күмер ята. Биредә җир асты байлыгының чиге юк. Исмен килмешәкләренең күзләре нәрс »гә кызган :II:I беләсез? Аларга Украинаның икмәге кнрәк булса, Донбассның күмере кирәк булган. Тотсыннар капчыкларын! —дни куя. Ташлы ярны чокын, минометларны урнаштырабыз. Баш очында дошман * самолетлары очып йөри, бомбалар ташлый. Ләкин без атмыйбыз. Караңгы төшү белән ике минометны JQ _ _ Госман Еакнрев 3 .С. Ә.‘ Л- 12. акын. дошман ц«зициясенә якынрак квлү ечоа, алга китәбез. Хәзергә тынлык. Ат күмелерлек булып үскән чүп үләннәр арасында чокыр казыл минометларны сугыш хәленә куябыз. Якында гына, ташлар арасында челтерәп чишмә ага. Аның ярларында тирән птеп казылган окоплар, дошман ташлап киткән блиндажлар ята. Аның тирәсендәге чия. кара җимеш бакчалары тәмам эштән чыгарылып актарылган. Дошман ул позицияне ташлап, еракта түгел, икенче бер калкулыкка урнашкан. Без ике минометтан шунда ут ачарга, калкулыклы алуда пехотабызга булышырга тиешбез. Башка минометлар флангда сакта торалар* Безнең позиция үләнгә генә яшеренгән, артык ышыкланырлык урын юк. Күп тә үтми, безнең пехота атакага күчә. Без ут ачабыз. Дошман безнең миномет утларын шәйләп, тпрәюньгз снарядлар яудыра башлый. Беснец алып килгән миналавыбыз бетә. Миналар төялгән машиналар бета якын килә алмый. Шу на күрә, үлән арасыннан шуышып, миналар ташып башлыйбыз. Партия кандидаты Пораико һәм комсомолец Щитов аеруча сокланырлык батырлыклар күрсәтәләр. Алар дошман уты астында, үлән арасыннан шуышып, мила ташыйлар. Төрле яктан кыерыклангая дошман каршы тора алмый, калкулыкны калдырып чигенә. Карангы төшү белән үк бетен батарея белән алга кузгалабыз. Тыныч кына аккан Кальмиус суын кичәбез. Жичерелгип авыллар, күперләр артта калалар. Чокырлар елгалар буенда туктап, дошман өстенә ут яудырабыз, һәрбер калкулыкта немецлар теше-тырнагы белән ябышын яталар. Ләкин алар көчле' артиллерия утына каршы тора алмый, бер-бер арглы позицияләрен калдырып чигенәләр. Ялган авыллардан, игеннәрдән төшкән яктылык белән бөтен кырлар яктырган. Шул кызыл яктылык эчендә совет гаскәрләре корыч стена булып алга баралар. Алга таба атлаган һәрбер адым шатлык тудыра. Совет җиребезнең дошманнан тазартыла баруы, шул бөек тарихи көрәштә катнашу һәркемдә горурлык хисләрен кузгата. Тар гына, тирән генә бер балкада туктан минометтан ата башлыйбыз. Арбаларга, машиналарга төян китерелгән мииа яшиклары текә яр буйлап, чирәм өстеннән шуып төшәләр, без алариы миномет кәлшәләренә сала торабьв. Бер-бер артлы миналар, ут көлтәләре чәчен, Һавага очалар. Миномет көпшәләреннән чыккан ут ялкыны белән тар елга яктырып китә. Немецлар безнең ут иозипиясе өстенә снаряд һәм миналар яудыра башлыйлар, Кинәт яр өс генда, тед караңгылыгын ярып, ут ялкыны һаэш күтәрелә. Бу, дошман өчен бпк яхшыориезҗ булачак. 5 нче орудие командиры Волков бела икебез, тимер көрәкләр алып, утка таба йөгерәбез. Чигенгән вакытта немецлар оем-оем сварят лар, миналар һәм ягулык тутырылган шешәләр ташлап калдырганнар. Снаряд ярчыклары шешәләрне ваткан, шуннан ящпкларга ут кабынган икән. Ут ялкыны көчәйгәннән көчәя барз. Без ашыга-ашыга сүндерергә керешәбез. Ләкин без ике яктан куркыныч астында идек: дошман шушы ут юнәлешеп прицельгә алын снаряд яудырачак, яки ут ялкыннары мина, снаряд ящикларыц чолган алып, коточкыч шартлау булачак! Ләкин бу утпы вакытында җиңеп өлгерәбез. Шартлау булмый кала. Дошман снарядлары безне узып китеп ярыла, яки безгә килеп җлтә алмый, алда җирне актарып ташлыйлар. 8. ДОШМАН АРТЫННАН ЭЗӘРЛЕКЛӘП Таң алдыппан тагын да сулгарак күчәбез. Тузанлы, ялангач кырларны үтен барабыз. Авыллар да юк, урман һәм үсемлекләр дә очрамый монда. 35 километрлык юл безне бөтенләй тузанга батыра. Атлар, кешеләр сусыйлар. Хәлдән таябыз. Бу урында немецлар да очрамый, атыш юк. Кичкә таба бер камышлыкка туктыйбыз. Камышлык төбендә җыелып яткан суда юынабыз, өс-башларны салын селкәбез. Юл тузаннарыннан арчылабыз. Бер урында камышлык арасында сыек кына төтен күтәрелә. Бу—безнең күчмә кухня. Ул озак юлда арып-тальш килгән сугышчыларга кайнар аш хәзерләргә тырыша. Без, ерак юлда талган аякларыбызны чишенеп, ял итәбез. Төнлә тагын ерак поход булачак. Немецлар бу тирәдән киткәннәр. Алар- пы куарга кирәк. Алар белән без тагып очраячакбыз. Кухня ашны өлгертә алмый. Безгә тагын кузгалырга команда, була. Ашыгыч рәвештә хәзерләнеп тагын алга китәбез. Кар&цгы төп. Еракта ут шәүләләре. Димәк, немецлар чигенә. Алар алдан хәзерләнгән ныгытмаларына яшеренергә ашыгалар. Без алариы куабыз. .Монда су бик кадерле. Немецлар авыллардагы барлык коеларны җимереп чигенәләр, Коры тузанлы һава күзләргә, борыннарга туда. Юл буйларында аунап яткан үле атлардай, үл гәүдәләрдән күтәрелгән начар ислор тыжалувы тагып да авырлаштыраләр. СУГЫШЧЫ көндәлеге Өле яңа гына жемецлар ташлан мнтквн окоп янында туктап, ата башлыйбыз. Пемеплар бик ашыккан булсалар кирәк, бөтен әйберләрен ташлан качканнар. Монда күп атарга туры кплми, тагын алга кузгалабыз. Ат дугасы күмелерлек кукуруза сабакларын ерып, һаман бара бирәбез. Кырларда арыш, бодай урып алынган. Немецлар, алып китәргә өлгермәгән игеп кибәннәренә ут төртеп киткәннәр. Бөтен кырлар ялкынлы ут һәм сөрем эчендә. Немецлар ата-ата чигенәләр. Авылларны ут ялкыннары чолгап алган. Немецлардан качкан хатынкыз, бала-чага, лц кирәк йорт җиһазларын алып, чокырларда яталар. Алар безне күргәч, Шатлыкларыннан пи эшләргә белмиләр, күзләренә тулган яшьләрен сөртеп, безне кочаклыйлар, үбәләр. Немецларны каргын-каргый. аларпың кан якка китүләрен күрсәтәләр. Бу күренеш безнең патриотлык хисләребезне соц дәрәҗәдә дулкынландыра. Без, ару-талуны белми, алга ашыгабыз. Юлда артиллерия командиры майор Гончаров яралана, ләкин ул, ярасын бәйләтә дә, таякка таянып, аксый-ак- сый бездәп калышмыйча бара бирә. — Әнә, шул чокырдан тагын бер тылын атыйк әле, егетләр, — ди ул. Сугышчыларда рух күтәренке, һава ярып, сызгырып очкан миналар артыннан алар: — Мәгез, килмешәкләр, сезгә бездәп күчтәнәч булсын!—диләр. Шуңа җавап иткәндәй, 1 безнең миналар чигелеп баручы немец солдатлары өстепдә шаулап ярылалар. 30 ггчы август. Яшел куаклык төбепдә хәл җыеп утырганда почтальон килеп җитә, ул, һәрбер төр- | кем алдында туктап, сумкасыннан яңа газеталар чыгара. Сугышчылар «Башка Фронтларда ниләр бар?» дип почтальонны чолган алалар. Ул. газеталарын актара-актара, «Таганрог азат ителде!» дип кычкыра. Безнең шатлык чиктән аша. 23 иче августта Харьков азат ителгән иде, ә менә бүген ипде. Таганрог та азат. Димәк, Фронт кузгалды. Үч алу сәгатьләре якынлаша! Тагын алга ашыгабыз. Немецлар тыиып-тынып аталар ла, тагын чигенәләр. Чакырылмый килгән бу «кунакларны» без артиллерия һәм миномет уты I белән озатып барабыз. Мактанычыбыз булган авиациябез дошманга тын алырга да ирек бирми. Чигенү юлында алар өстенә үлем яц- гыры яудырып дошманны тәмам хәлсезлән,де- икенче яктан танк частьларыбыз алар катчәгәп яклардан кинәт кенә килеп чыгыл, ^ярыи кисә Дошман үзенең сугыш техникасын ташлап, арттЯгй запас позицияләргә урнашырга ашыга. Урман читендә юл буена туктап, чягөяеи баручы немецларның колоннасы өстенә бөтен батареядән ут яудыра башлыйбыз. Дошмая тына. Шул вакыт үгезләр, атлар җигелгән озын арбаларга түшәк, сапдык һәм башкл әйберләрен төяп, авыл халкы урманнардай чыгалар. Болар — немецлардан качып яшеренгән халыклар. Алар арба артларына сыерлар, кәҗәләр такканнар. Яшь балалы хатывпар арбага төялгән әйберләре өстендә утыралар. Кулларына чыбык тоткан балалар арба артына тагылган сыерларны куып баралар. Чиксез күп жафалар, мәшәкатьләр, төрлечә хурланулар күргән бу совет кешеләренең йөзләрендә бүген шатлык балкый. Кечкенә гепә тәппләре белән юл тузанын 'ерып килгән бер кыз бала әппсепә тагылган. Мин апы күтәреп алам да, тузанлы битеннән үбәм. — Сез мәңгегә азат ителдегез, җан кисәгем!— диясем килә аңа. Ләкин мин апа алай әйтмәсәм дә, ул минем иркәләвемнән шуны сизә инде. Ул, минем кулымнан төшү беләк, әнисенең итәгенә ябыша, очкынлы күзләре белән безгә карап тора. Әнпсе аның колагына нәрсәдер пышылтып. Баланың йөзе тагын да ачылып кптә. Алар, узып киткән арбалары артыннан ашыгып, күздән югалалар. Без та- 1ып алга кптәбез. Төнлә, сак кыпд хәрәкәт итеп, мппомет- ларны бер авыл читенә куябыз. Авыл тын. Jрамнарда бер кем дә күренми. Атьпп та юк. Разведчиклар, авылны эшиеннәпҗебепә күзәтеп чыкканнан соц. немецларның авылдан бөтенләйгә китүләрен хәбәр итәләр. Таң аткач, портлардан берәм-берәм чыгын, ирләр, хатыннар безнең яныбызга киләләр. Алар башта куркынып карыйлар. Соңыннан, үзебезнекеләр икәнен белгәч, йөзләре ачылып китә: — Олс гепә монда немецлар иде. Сез кайчан килдегез?—дип шатлыклы сораулар бирәләр. Шунда ук немецлардан күргән жафа- лары турында сөйли башлыйлар. Хатыннар бакчаларыннан помидор, кыяр җыен, безгә тәкъдим итәләр. Бик зарыгып көттек без сезне! Менә килдегез.... Разведчиклар немецларның Чистякова шәһәрендә тукталулары турында хәбәр китерәләр. Чистякове моннаң еракмы? — дяи pay бирәбез авыл кешеләренә. — 12 киломөтр, — 1нлвр алар. Госман Бакиров БVген ан да б\л ырбыз’ Агыл халкы безне, яхшы теләкләр тени, озатып калалар. 9. ЧИСТЯКОВОГА! 2 нче >*еитябрь. Елгалар, үзәннәр эченнән шәһәргә якынлашабыз. Немецлар шәһәр читенлә ныгын урнашканнар. \лар. безнең якынлашуны күреп. һәртөрле орудпеъш ут ачалар. Шәһәр тирәсендә күп сапта шахталар, бер типта салынган эшчеләр йортлары тетелгән. Бу йортларның күбесе ялкын эчендә. Шәһир, азатлык соран, авыр сулый. Гөрселдәп снарядлар ярыла. Тсррпконнар артына урнашкан дошман пулеметлары тыкылдыйлар. Колак ю- бенда пулялар сызгыра. — Без киләбез, шәһәр азат булыр’ — дибез без. Авыр миналар, снарядлар дошман остенә яудырыла. Пехота төрле яктан шәһәргә якынлаша. Совет танклары, гөлг.ъш, дәһшәт белән шәһәргә бәреп керәләр. Артиллерия булышлыгында. пехотабыз немецларны кыса башлый. Без шәһәр читенә үк якынлашын, минометтан ата башлыйбыз. Немецлар, ерактан алышлы авыр орудиеләрдән бсзиец өскә ут ачын, чигешүче гаскәрләрен ышыкларга тырышалар. Дошман снарядлары шәһәр өстеннән сызгырып үтәләр дә, безнен окоила'р янында гөрселдәп ярылалар. Шул вакыт, зәңгәр күкне канлап, безнең самолетлар килеп чыгалар. Алар дәһшәтле гөрелдәү белән, сугышчан тәртиптә тезелеп, шәһәр нстенн-ш у юләр һәч шәһәр артында чигенеп баручы дошман гаскәрләре нетепл бомбалар яудыра башлыйлар. Коточкыч гөрселдәп яуган бомба .әр эченә керәбез. Урамнар тын. Шәһәр халкы подвалларга яшеренгән. Алар аннан башларын чыгарыр!a ' да куркалар. Чөнки дршман самолетлары .»л. Без тагып кузгалабыз. пода өзлексез шартлаулар ишетелә. Немецлар йортларны, күперләрне. алын кптә алмаган сугыш запасларын шартлаталар. Портларга ут төртәләр. Донбассның үзәк каласы Сталппо яна. Гаять матур һәм күп этажлы йортларның тәрәзәләреннән көлтә-көлтә ут ялкыннары бөркелеп чыга. Никадәр көч салып төзелгән йортлар, халык байлыгы көлгә әйләнә, төтен булып күккә күтәрелә. Боларпы күрен йөрәкләребез әрни, телгәләнә. Фашист юлбасарларга карата бездә ачы нәфрәт хисләре кайный. Шәһәрне үтеп чыкканда инде көн яктыра. кызарын кояш күтәрелә. Ләкин шәһәр өстен каплаган тетеп аша апыд нурлары тонык һәм сәер күренәләр. Шәһәр чптендәге күпергә җиткәндә дош- мап безнең өскә көчле ут ача. «Үл, террикон өемнәре өстенә куелган пулеметтан ут ачып, безпец юлны кисәргә уйлый. Атларны, машиналарны таш йортлар артына яшереп, урам уртасына минометларны куябыз. Бер минут та үтми, безпец мшюметлар телгә киләләр. Авыр миналар һава ярып сызгырып, дошман өстенә очалар. Ләкин дошман да безнең орудиелар куйган урынны чамалый 1ь»ч авыр артиллериядән безпец өскә ут ача. Эшчеләр урнашкан бер катлы йортлар җпмертеләләр. Безнең атлар үлә, машиналар зарарлана. 3 пче миномет командиры партия каптпдаты Пораико һәлак була. Атуда дәвам итәбез. Безнең утлар дошманның пулемет ут ноктасын тегеп ташлый. Дошман чигенергә мәҗбүр була. Безгә дә алга кузгалырга мөмкинлек, ачыла. Атыш басылу белән үк иптәшебез Норай- коныц күкрәгеннән Ватан сугышы орденын һәм куен кесәсеннән пари i кандидатлыгы карточкасын алып, күмәргә хәзерлим. Эшчеләр көрәкләр «алып килен, йорт янында, «акация агачлары «арасында кабер казыйлар. Иптәшебез Пораико Житомир өлкәсеннән иде. «Үл Житомирның азат ителәчәгенә бик нык ышана, үз авылларына туктап, безне кунак итәргә хәзерлән.) иде. Ләкин ул Житомирның азат птелү көнен күрә алмады. Ватанына. партиягә чын күңеленнән бирелгән иптәшемнең кесәсеннән партия уставы чыга. Порайко аны куеп кесәсенә пөхтәлән төреп салган. Ул буш вакытта аны алып укый, партиягә хәзерлекле член булып уставны төгәл үтәргә омтыла иде. Якын дустыбызны, тагып берппчә иптәш белән бергә күмеп, каберенә язуны такта кадап куябыз. Апыц кабере өстендә бөтен иптәшләр җыелышып: дип сорашалар. Алар бөек < юлбашчыбыз ту аны йөрәкнең пц түреннән чыккан җылы ‘Үзләр белән искә төшерәләр. Кыр сумкамнан алың, Сталин приказын һәм рәсемнәрен би- Алар аны миннән иң кадерле бүләк итеп алалар кыалар котка- * К°нгә караңгы төшеп килә. Күк читләре *,,Лл ут шәүләләре белән капланган. Ста.ти- 34 Госман Бакнро» — Хуш, кадерле дустыбыз! Без синең г'Чси Дошманнан үчебезне алырбыз, туган шәһәрең Житомирны азат итәрбез! — дин соңгы сүзләребезне әйтәбез. Сталинодап чыкканда эшче бистәләреннән җыелып килгән эшчеләр, эшче хатын-кьгзлар юл буенда безне сәламләп озаталар. Без, беренче колонна булып, алдан барабыз. Эшчеләр безгә папирослар, алмалар һәм башка ашамлык нәрсәләре чыгарып, хөрмәт күрсәтәләр. Ватаныбыз немец кабахәтләрдән азат ителгән вакытта халыкның бу шатлыклы каршылаулары мәңгегә онытылмаслар! Сталннодан чыккач, немецлар Ипче шахта бистәсендә безне тагын туктаттылар. Җимертелгән бер шахта янындагы таш йортларга ышыкланып, тагып ут ачабыз. Эшчеләр безгә булышалар, ящпклар белән миналар кп- преп тиралар. немецлар ташлап киткән коралларны храмнардан җыеп, безгә тапшыралар. Яшьләр коралланып, безнең частьларга кушылалар. Бу күренеш немецларга каршы чын халык хәрәкәтенә әйләнә. Эшчеләр, үзләрен.i таныш булган юллар, чокырлар буйлап барып. немепларпың кайда урнашулары турында бик әһәмиятле мәгълүматлар китерәләр. Алар күрсәткән якларга минометларны борып, тагын да көчлерәк һәм уңышлырак ут ачабыз. Немеплар да авыр артиллериядән безнең өскә ут яудыралар, һәр ике яктан көчле атышлар дәвам итә. Кызу атыш вакытында безнең янга карт бер эшче килеп туктый. Көмеш чәчле бу картның кулында немецлар ташлап киткән бер кул пулеметы. Ул аны үзенең калтыранган куллары белән кысып тоткан, пулялар тезелгән лептаны муенына элгән. Карт бу күренеше белән курку белмә»: бер партизанны күз алдына китерә. Ул безнең янга килеп туктый да: Хлопцы. —ди. яшьле күзләрен сөртен.— менә СР.ЯӘ дошман пулеметы. Дошман- гш үз коралы белән кырыгыз, кабахәтләрне! Безнец җиребезгә икенче, аяк басмасын. Улым өчен, бөтенесе өчен дә уч алыгыз шул шакшылардан! Немец ерткычлар аның бердәнбер улын, йөрәк нарасый җимерек шахтага тереләй ташлаганнар. Ул. безгә кушылгал яшьләрне күрсәтеп: — (Әгәр ул исәп булса, хәзер менә бу егетләр белән бергә булыр иде. бик кыю етет иде, — ди, җил очлары белән күзләрен сөртә. Бу күз яшьләре кемнең йөрәген телп- ләмәс, кемле дулкынландырмас! Ут көлтәләре чәчеп миномет көпшәләреннән очкан берәр потлы миналар халык ачуы булып һавада сызгыралар. Сызгырып очалар да, җанга рәхәтлек биреп, дошман өстендә ярылалар. Совет коралының халык күз яшенә манылган дәһшәтле уты дошман өстенә үлем яңгыры булып ява. һәрьяктан ут астында калган дошман, ашыгыч рәвештә күперләрне ваттырып, авылларны яндырып, көнбатышка таба һаман чигенә ба.ра. Шартлатылган күперләр тирэсещә дары исләре беткәнче үк безнец частьлар килеп җитәләр, шунда ук күперләрне рәтләп, дошман артыннан эзәрлекләүдә дәвам итәләр. 11. ЗАПОРОЖЬЕГА ТАБА 10 пчы сентябрь. Запорожьеның игенгә уңышлы матур кырлары, карбыз, кавын үскән бакчалары аша Совет гаскәрләре, бер-бер артлы авылларны, тимер юл станцияләрен азат итен, алга баралар. Таң алдыннан греклар яшәгән Старый Кременчуг дигән авылга туктыйбыз. Немецлар бу авылдан эле I—2 сәгать кегы элек киткәннәр. Портлар тоташ ут эчепдә. Авыл халкы, яшь бала-чагаларны алып, кыр-.< да, чокырларда яталар. Аларпың көч түгегД. барлыкка китерелгән хуҗалыклары, мал-туар-' лары, йорт җиһазлары барысы да ут эчендә калган. Авылны урталай булгән елгада күпер җимерелгән. Күпер төбендә немец танкларының, хәрби машиналарының тимер кисәкләренә әйләндерелгән өемпәрс ята. Бу — могшая бер сәгать кенә элек безнец лачыннарыбыз күрсәткән хезмәтләр. Тыныч кына аккан елга ярларында дошман үлекләре епбелгәя. Алар төрле кыяфәттә аунап яталар. Авылга һичбер югалтусыз килеп керәбез, квылга килеп кергәч, халык чокырлардан калкып, вәйран хәлдә калган йортлары тирәсен* җыелалар. .Ут эчендә калган сыерлар, сарыклар, каз, үрдәкләр, утлы кисәүләр арасында кызганыч хәлдә яталар. Бер хатын, чүпрәкләргә төренгән балаларын кочаклап, эче актарыл- ran сыеры тирәсендә утыра. Балалар, ана сөте кгбск тәмле сөт белән үзләрен тукландырган бу сыерга карап, телсез калганнар. Хуҗа карг утлы кисәүләр тирәсендә нәрсәдер казынаЛәкин барысы да юкка гына! Иорт эчендәге бөтен әйберләр янып көлгә әйләнгәннәр. Савыт- сабалар эреп бергә укмашканнар. Самоварлар- тиү машиналары белән бергә укмашып кат* канлар. Еллар буе тырыш хезмәт нәтиҗәсен!* барлыкка килгән, җан кебек кадерле нәрсәләр Зугышчы көндәлеге и __ _____ ** хәзер бер эшкә дә яраксыз чүп өеменә әйләп- гэнпәр. Карт белән карчыкның, үзара татарча сөйләшүләренә гаҗәпләнеп, мин алар яныпа барам. Аңлашулардан соң аларпың греклар икәнен. әле карт— корыда бу телнең саклануын белеп, таңга калам. — Бу терлекләрне куып, кырга чыгарырга мөмкин булмадымьпгый сон? — дим аларга "татарча. ?? — Ай, юк, дустым, алар безне кинәт кенә куып чыгардылар. Тсрлекләребезпе автоматтан атып үтерделәр дә йортларыбызга ут төрттеләр.—диләр алар. Явызлыкның чигенә җиткән немец кабахәтләр, үзләре талап алып китәргә өлгермәгәндә, шулай итәләр. Автомат, ут — бу бандитларның иң яратып куллана торган средство лар ы! Иң соңгы сугыш техникасы белән коралланган бу бандитлар. 20 иче гасыр вәхшиләре. халык йөрәгендә мәңге сүнмәс нәфрәт уты кабызып, үз өннәренә качалар. • Корыч ташкын булып күтәрелгән совет халкы, совет гаскәрләре, бу бандитларны эзәрлекләп, бер-бер артлы авыл һәм шәһәрләрне азат итә баралар. Ватаныбыз бөек тарихи минутлар кичерә. Безнең гаскәрләребез, дошмаппыц сугыш техникасын тимер өемнәренә әйләндереп, җанлы көчләрен таптап, сытып, төн-көп алга бара. Авыл уртасындагы күпер эшләпеп бетү беләп тагы алга кузгалабыз. Машиналар, ору- днеләр ташкыпы, көчле лава булып, көнбатышка таба агыла. Шоссе юлның пке чите куе куаклык. Шул куаклыкка яшеренеп безнең колонна алга. бара. Көн матур, кояшлы. Ләкип мондый матур, аяз көннең безнең өчен куркынычлы икәнен йөрәк сизеп бара. Шуңа күрә ат, машина араларын 50 метр калдырып, үзебез куаклык эчендәге тар сукмактан яшеренеп кспә барабыз. Дошман артиллериясе шоссе, юл- зи ут астына ала. Снарядлар, миналар өзлексез рәвештә безнең тирәдә гөрселдәп ярылалар. Шуның өстенә үләксә кошлары баш очында очып йөриләр. Атларны, машиналарны куак- аык арасына яшереп, юл буендагы чокыр- - мыш җаылылыгы. күзгә чагыла. Кирпеч өемнәре арасындагы землянкалардан күтәрелгән сыек кына тәтеп авылда җан барлыгын күрсәтә. Җимерелми калган йортларның түбәләре яңарган. Берпичәсс капланып, яктылык төшсен өчен кечкенә генә ачыклык, калдырылган тәрәзәләр алдында хатын-кызлар күренә. Авыл яшәргә тели, авыр ярадан соң бапшн күтәрә, тирә-юньгә өмет белән карың, яшәү дәрте. белән сулый. Тылга үткән саен мопдый авылларда тормыш җанлылыгы ныграк сизел» бара. Кырларда ара-тирә тракторлар күрепә. Алар снаряд, .мина чокырларын күмеп, пгез кырларына әйләндерәләр. Көзге чәчү бара. .Урамнарда мәктәпкә баручы балалар очрый. Бу нинди күңелле күренеш! Безнең шатлыклар эчкә сыймый. Туп тавышлары да шпе ишетелми, пулялар да колак төбендә сызгырмыйлар. Ләкин фронтта әле сугыш уты сүнмәгән. Газеталар яңадап-яңа уңышлар турыад шатлыклы хәбәрләр китерәләр. Юлда, ял араларында газеталар укып, Фронт хәлләре белав танышын барабыз. Ун көнлек походтан соң без тимер юл станциясенә килеп чыгабыз. Минометлар, арбалар, машппалар, атлар вантларга төялә. Без поезд белән Беренче Украина фронтына кптәбез. «Сугышчы көндәлегеднсн калган олеше «Җиңү юлы» («Беренче Украина фроншнда гатар сугышчылары ) дигән җыентыкта басыла. Редакция