ТОЛСТОЙ ҺӘМ ТАТАР ӘДӘБИЯТЫ

XIX нчы йөздә дөнья күләмендә бик нык үсен алга китә барган рус культурасы һәм рус җәмәгатьчелек фикере кип Россиядә яшәү чс халыкларга, шул җөмләдән татар җәмәгатьчелек Фикере үсешемә, уңай йогынты ясый. Тормышка реаль к уз белән карый башлаган галимнәр һәм язучылар татарларның үз эчләреннән дә җптешә башлый. Каюм Пасый- ри һәм Хөсәен Фәезханов кебек галимнәр, мәгърифәтчеләр татар халкын ац-белсм ягыннан үстерү, агарту эшенә практик керешәләр. Алар бу тарихи хезмәтләрендә үрнәкне бөек рус халкының алдынгы улларыннан алалар, гыйльми һәм педагогик хезмәтләрендә алариың иҗатларына, фикерләренә таяналар. Татар җәмәгатьчелек фикере үсешенә һәм әдәбиятының реализм сызыгына басуына уңай йогынты ясаган рус классик язучылары эчендә иң күренекле урынны Лев Николаевич Толстой алып тора. I Тилстойныц педагогик карашларыннан һәм тәрбия өлкәсендәге хезмәтләреннән файдалана башлап, татар телендә беренче буларак тәрбия китаплары һәм дәреслекләр язучы, татарларның үзләреннән җитешкән беренче галим Каюм Пасыйрп була. Ул, үзенең замандашы Толстой шикелле үк, үз гомерен халкына культура хезмәте күрсәтүгә багышлый. Татар демократик культурасының киңәя, үсә башлавы тик 1905 ел революциясе тудырган шартларда гына була. Чопкп шул беренче рус революциясенең уңай йогынтысы астында татарларда вакытлы матбугат — газета, журналлар һәм театр барлыкка килә. Шуның белән үзара аралашырга, фикерләр алышырга аз булса да мөмкинлекләр ачыла. Пәкъ менә шушы вакытларда әдәбият мәйданына чыккан, чын халык интересы белән янучы язучыларның иц зур күпчелеге рус культурасын һәм әдәбиятын өйрәнү өстендә ныклан эшкә башлыйлар. Татар театрын нигезләүче Г. Камал рус классикларын Һәм аның * С - Ә,- Ду п драматургиясен өйрәнү, яшьтән үк рус спектакльләрен карау, аларны иҗади үзләштерү аркасында, яңа туын килгән татар театрына реалистик формада язылган сәхнә әсәрләре бирә башлый. Антон Чехов, Лев Николаевич Толстой һәм Максим Горький әсәрләрен уку, чыраен сытып, салкынлык бп- г . I.» ашыкмый. Бу ел ноябрь ас керде. Россиянең агар сулары бозланмый, һаман ага да ага. Бу ел ноябрь ае керде. Ләкин Россиядә коз к иснә махсус ачы вә үзәк озгеч җилләр исни. 2 а) «Лев Николаевич Толстой » «Идел», № 300, 2/XI—1910 ел. б) «Алла рухын рәхмәт әйдәсен» —”— № 302, 9X1—1910 ел. в) «Лев Николаевич Толстой измена» —”—• А- 400, 9/XI—1911 ел. . 2 Толстой хатирәсенә (Ул үлде) — № 315, 31/XII—1910 сл 4 Зол кпбрпя — зур, бөек. Бу ел ноябрь керде. Ләкин кыйбла якның кошлары китми. Бу сл бөтеп табигатькә ят бер хәл вакыйг Сулган. Бер олуг һәлакәт булачагын алдан сизгән җанварлар ксби, галәме табигать тирги бер хәвеф вә дәһшәт эчендә. Бу тугрыда халык уйлый, аптырый. Ләкин бу хәлмен еәбәбеп белә алмый. Бөтен җанпарның җаны вә ботел инсаннар вөҗданы кадерле вә бәһалы Толстой җәнаплары түшәктә! Үләрме бу мөхтәрәм шәех! Әллә терелерме! Тагы берничә гепә ел артык дөнья халкы күңеленә кодсият нуры чәчүендә дәвам итәрме! Мспә галәме табигать хәвеф вә изтыйрап тулган бер сокүпәт эчендә шушы пке сөальгә • ;гпабе хода тарафыннан ничек җавап киләчәген көтә. Бөтен табигать мөхтәрәм шәех гафйяг тапса, дип нәзерләр әйтә, кояш: «Толстой терелсә, .ч яга кыш буласы айларда да колем, шатланып кына карармын, салкыннар ясамам», — дп. Агар сулар һамап көзгә карамыйча агарга, ачы җилләр дә исмәскә сүз биргәппәр.1 Кошлар да агач башларын чуарлап кунышканнар, гадәттәгечә шауламыйлар, алар да тын гына, фаҗпгъ бер вакыйга көтәләр. Толстой, хәзерәтләре терелсә, һаман Россиядә калып, кыйбла якларга канат селкемәскә гаһет итешкәннәр! Куркынычлы, үзәк өзгеч хәбәр фаш булды. Толстой вафат! Кояш йөзеп чытты, а глады. Ипде көлми. Агар сулар дөфгатоп бозландылар. Ачы җилләр исеп, котырып китеп, агач башындагы кошларны кыйблага сөрделәр. Караңгы. Күңелсез. Салкын. Андреев, Накопи Горький. Потапенко, Куц. рип... вә гаер, вә гаер ботсц Россиянең мөхтәрәм мох^ррпрләренпэц төзелгән мобарэк т?с- ию М. Гайпу лли! бпхның очындагы бнсмплласы. Мәрьям апасы яки имамы өзелде. Италиядә һушы китеп егылган Максим Горький шул мөбарәк тәсбихтән өзелеп төшкән бер төймә иде». Хөсәен Ямашевны җую — аның көтмәгәндә үлеп китүе Г. Тукайга ничек авыр тәэспр иткән булса, бөек рус халкының даһи язучысы Голстойның үлүе дә шундый ук тәэспр калдыра. Татар буржуа идеологларының бөек язучыга тел тидерергә маташуларын күрем, аларгз каршы «Ялт-йолт» журналында «Толстой! турында мәшһүр татарларның фикерләре4 дигән сатирасын язын чыга. Толстойны бозып күрсәтергә тырышучыларны Фаш итә. Икенче бер — Һади Максуди фәлсәфәсе» дигән эпиграммасында: Кара безнең Һади Толстойдап да зур икән!.*- дидертер өчен Һади Максуди «Полдыз» да Толстойга тел тидереп маташа >. дин буржуа журналистының нинди максат беләд мәкалә язып чыгуы серенең нәрсәдә икәнен күрсәтә. Г. Тукай үзенен бнтеп гумере буенча бнек язучының шәхсенә һәм иҗатына зур хөрмәт белән карый. Толстойныц дөреслеккә омтылуына. аның халыкка карата мәхәббәт һәм кай- гыртучаплык күрсәтүенә, барлык халыклар ьчен дә тигезлек теләвенә сокланып карый. Толстойныц ин югары идеяләрен ул үзенең ижади эшлеклелегендә чагылдыра. Хәтта үлэ- ренә берничә генә көн калганда да, больницада түшәктә яткап хәлендә, ул Толстойдан аерылмый, Толстой тәэсире астында үзенең соңгы шигырьләрен яза. Аларны больницадан редакциягә җибәргән вакытта аларның ту- лысынча басылып чыгарра тиеш.текләре турында кайгырта. Алың бу турыда «Аң» журналы секретарена язган хаты характерлы: «Мөхтәрәмә Зәйнәп ханым! 8 иче санга бар кадэремпс җибәрдем. Беренче корректурасын (үземә күрсәтсәгез >гкән. Аннан соң шушы язылган микъдар шигырьнең һәммәсе бер номерга кереп бетсә иде. Шулай булганда ул шактый көч булырлык. Хәер, Толстой сүзләре» пен бер-икесен цензура бозар кеби сизәм. Ул вакыт һәммәсенең басылуы мәҗбүри ук булыр. Г. Тукаев. 1913 ел 28 март». Шуннан дүрт көн узгач та Г. Тукай үлә-. Югарыда китерелгән хатта саналган шигырьләреннән «Толстой сүзләре», «Буш вакыг» һәм мәктән шигырьләре аиы күмгән көннәрдә басылып чыгалар. Аларда Тукай халыклар дуслыгын гәүдәләндерә. Башка телләрдәге һәм беренче нәүбәттә Толстой шикелле бөек көнгеләр язган югары идеяле фикерләрне уз халкына җитештерүне иң кирәк эшләрнең бер«ч итен санын: «Безгә ят, чит телдәге изге фикерне тәрҗеи; Биш вакытта биш намаз күк керде инде фарзыма. Бу «Толстой сүзләре»и дә хасладым буш вакытыча. Күп вакыт моңлы күңелнең саф, аяз, хуш вактына». «Толстой сүзләре» дигән шигырендә сыйв- Фый тигезсезлекне чагылдырган, эксплоата- тирларга нәфрәтне тәрбияләгән строфалары* бирә: «Һич вакыт булмый пәшиман, садә тордым диг кеше Кан елый күп чакта, «фәүкылгадә» тордым диг кеш? Җан тынычланды димә, булганга малда артыгын: .Артык ул, алганга нәмәгълүм гарипләр актыгьн. Эстәмимсең буй бөгәргә? Ирпәсең эшләргә эш‘; Я телән син, я фәкыйрь кардәшне көчләргә кереш' Тәмле булганга гаҗәпләнмә бу байлар ашлары. Күп вакыт борчы, тозы мескен гидайлар яшьләре» Шул рәвешчә Тукай үз иҗатының соңгы сүзләрен Лев Николаевич Толстой фикерләрен шигырьгә салу бе.^ән тәмам итә. Аларнь» якынайткан, берләштергән сыйфатның нигезендә халыкчанлык, хезмәт ияләренең бәхте.ч җирдә күрүгә омтылу ята. Барлык халыкларга, барлык кешелек дөньясына мпллп аерымлык; ноктасыннан чыгын карамаган, барлык балыкларга чын кт- нелдәп чын бәхет теләгән Л. II. Толстой тигезсезлекнең барлык күренешләренә каршы көрәшеп килде. Аның иҗаты барлык халыкларның да вәкилләренә, шулар эчендә татар халкы вәкилләренә дә, иң җылы мөнәсәбәттә булу белән аерылып тора. Үзенең «Балдан соң» дигән әсәрендә Л. II. Толстой Казан шәһәренең крепостнойлык елларындагы тормышын чагылдыра һәм өстен сыйныф вәкилләренең ике йөзлслсгеп ача. Әгәр полковник балда, дворяиаристократ җәмгыяте вәкилләре арасында бер төрле йөз белән чыга икән, шуд ук полковник хезмәт ияләре вәкилләренә-сох- датларга карата бөтеа1ләй икенче йозеп — залим тиран йөзен г ачьш сала. Лев Николаевич Толстой Казанда вакытта булган бу вакыйга солдатлар белән рәхимсез рәвештә эш игү вакыйгасы Толстой тарафыннан картлык көппә- релдә дә оитылмагаи. Ул аны үзенең 1Ж иче ела басылып .чыккан — «Балдан со?Г дигән әсәрендә язган. Л. 11. Толстойныц чиктән тыш катлауда иҗади эшлеклелегеиә дөрес тарихи бәяне бөек Ленин бирде. J. II. ‘Толстой әсирләренең кян Т о л стой һәм татар әдәбияты 101 илебездә яшәүче барлык халыкларның телләренә тәрҗемә ителеп, халыкның уртак хәзинәсенә әйләиүе Бөек Октябрь тудырган совет ъласте шартларында гына мөмкин булды. Әгәр революциягә кадәр .1. II. Толстонның күләм ягыннан зур булмаган бик аз әсәрләре генә татарчага тәрҗемә ителгән булса, хәзер инде аларныц саны күп мәртәбә үсте. Аның «Хаҗи :Морат», «Алпавыт и*ртәсе», .< Балдан соң» дигән,әсәрләре татар әдәбияты хрестоматияләренә кертелгәннәр. 1938 иче елда Татгосиздаг аның «Урман кисү», «Өч үлем», «Балдан соң», «Балачак» дигән хикәяләрен эченә алган җыентыгын бастырып чыгарды. Язучы А. Шамов «Воскресенье» романын татарчага тәрҗемә птсн, аның бс*р өлеше «Совет әдәбняты»»- да басылып чыккан. Хәзер безнең бурыч Л. II. Толстонның иң әһәмиятле әдәби әсәрләрен якын көннәрдә татар теленә тәрҗемә ител басып чыгарудан гыйбарәт. Л. II. Толстой иҗатының бөтеп дөнья әдәбиятындагы әһәмияте беек рус халкының барлык кешелек дөньясының азатлыгы өчен көрәшүдән гыйбарәт булган тарихи роле белән өзлексез бәйләнгән. Лев Николаевич Толстойга барлык милләтләр вәкилләре тарафыннан, шулар эчендә татар халкы вәкилләре тарафыннан да мондый тирән пхтпрам белдерелү анын иҗатының халыкчаплыгы белән бәйләнгән. Толстой уз ватанының бөек улы пдс. Ул үзенең әсәрләрендә патша Россиясендә сибелгән бик күп халык һәм милләтләрнең барысының да ихтыяҗларын чагылдырып килде. Аның иҗатында рус халкының һәм прогрессив интеллигенциянең бөеклеге, гуманизмы чагылды- рылгап. Менә шуңа күрә дә бөек рус халкының иң алдынгы вәкилләренең исемнәре арасында Толстонның исеме, Ленин — Сталин партиясенең дөрес милли политикасы нәтиҗәсендә милли һәм иҗтимагый азатлык тапкан барлык милләтләрнең хезмәт ияләре тарафыннан тирән ихтирам белән искә алына һәм искә алыначак.