ТАРИХИ ШӘХЕСЛӘРНЕ ГӘҮДӘЛӘНДЕРҮ ЮЛЫНДА

драмалары Россиядәге реформадай соц татар халкында булып үткән яңару, уяну дәверен, җәдитләшү чорын, демократик Фикерләрнең тамыр җәен, рус, егрөпа культурасына таба кечло борылыш ясалу ва- 102 Газ» Кэшшя кытлзрын күз алдьтпа бастыралар. Шушы өч әсәрнең әһәмияте, тарихи күзлектәй чыгын эш иткәндә, аеруча зур булып күренә. Алар татар халкының рус культурасы, рус халкы ярдәме белән алга омтылуын, үзенең МИЛЛИ культурасын чәчәк аттыру өчен ипчек көрәштән күрсәтә торган тарихи парчалар. Болар арасьпга ниндидер бер эчке бәйләнү бар шикелле. алар берсе икенчесенә тоташып тора кебек күренәләр. Чыннан да. Каюм Пасыйрп үзенең хезмәте бел әп Тукайларның килеп чыгуына һәм аның көчле үсешенә - ирлек хәзерләде түгелме соң? Каюм Пасыйрнларның хезмәте чынбарлыкны тизрәк һәм төгәлрәк аңлау өчен татар хезмәт пяләрснен. татар массасының 1905 ел революднсенэ хәзерләнүләрен куәтлерәк һә.ч үзл. - pen KbiE’viK итү өчен ярдәм итмәде.чепп? Тукайлар, үз чиратында. Волжскаяларныц күтәрелеп I леп чытуларына рух бнрмәделәр- менп? Ьәрб р фән яңалыгы, кеше акылы тудырган гыйльми байлыкларга нигезләнеп килеп чыкканы шикелле, әдәблят-сәпгать яңалыклары да иске мирасны үзләштерү нәтиҗәсендә мәйданга киләләр. Бер тарихи хәкыйкат: не истән чыгарырга ярамый. Без — Россия халкы. Каюч Иасыйри да «Киташыбыз — Рус ия, халкыбыз — татар» ди. Та.:.р халкының аарпхы Россиядән аерым карала алмый һәм аның тормышы да Россиядәге халыклар белән аралашып барган. Элекэлектән үп Ватапны саклауда булсын, сәүдә һәм экономик тормышта булсып, рус һәм татар халкы үзара аралашып яшәгәннәр. Ләкгш болариың тормыш һәм культура дәрәҗәләрендә зур аерма булган. Патша Россиясендә татар халкы изелеп яши, политик яктай читләтелә, экономик яктап кысыла. Ашың үз байлары, уз руханилары халы.чны көнчыгыш дини феодаллылык. пәрдәсе астында яшәтергә тырышалар, допья эшләре болэп түгел, илаһи тормыш-ахирәт белән шөгыльләнергә өндиләр. Шул рәвешчә алар артта калган татар халкын кирегә генә сөйриләр. Бу хәл уртак ватанда бер аяктап басып бару әчеп татар халкына бик- зур читенлекләр тудыра. Рус культурасын үзләштерми торып, тарихи читенлекләрне җиңеп чыгу модкпп түгеллеген күрсәтә. Россиядә «плоро’.ец» дип йөртелгән вак милләтләр рус культур HIT үзләштерүгә никадәр тизрәк керешсәләр, шул чаклы тпз вакыт эчендә үзләренең милли культураларын алга җибәрделәр, чәч-ч: аттырдылар. Меиә шушы тарихн хакыйкатьне аңлау чылар бездә күптәппәп күренә килде. Татар! халкы рус культурасына бик күптәннән ом-1 тылды һәм шушы тарихи җирлектә үз куль-.| тупасын да киңәйтә барды. 1 Татар халкы җитештергән культура энту-| знастлары шактый күп. Ләкин әле алар бездн күбесенчә өйрәнелмәгән килеш торалар. Фсо1 ла.тпзм дәверендә үк укымышлы татарлар стихия рәвешендә генә булса да рус культурасын татар халкы арасына кертә башлыйлар. Ләкин әле бу эш бер яклы була. Алар татарпыц үз культурасын үстерүгә йогыпты ясый aa-J мыйлар. Культурадай иҗади файдалану- ; .лары зәгынф, төстә бара,, массага сизелерлек дәрәҗәдә булмый. Ппһаять, Каюч Пасын- ри мәйданга килеп чыга һәм ул рус культхрасып татар халкы арасында популярлаш^ тынучы, җирләштерүче булып кына калмый. Ул шул нигездә Фәи тудыра, татарның милли телеп үстерә, фольклорын өйрәнә, үзенең гыйльми йөзеп, язучылык сыйфатын күрсәтә. ! Ьә.ч ул көнчыгыш культурасыннан да оста р вештә файдалана белә. 2 Каюм Басыприга карата безнең әдәбият бик үк фәкьшрь түгел. Апыц тууына 120 ел тулу уңае белән, быел гына да бпк күп тикшер шүләр ясалды, монографияләр, мәкаләләр чыкты. Ләкпп Каюм Пасыйрппың әдәби портреты, апыц сөйкемле образы матур әдәбиятта чагылгапы ток иде әле. Бу — беренче әсәр. Алдан ук әйтпк, Каюм Пасыйрп кебек энциклопедист галим турында драма язу гаять азып эш 11эм бнк күн эзләнүне, иҗат гыюлыгыи сорый торгап нәрсә. Гаять тыйнак һәм сабыр табигатьле, артык гадп тормыш алып баргап Каюмның эчке дөньясындагы байлыкпьт, эмоциональ нечкәлекләрен гәүдәләндерергә кирәк. Аның мораль сыйфатларын ачып салырга кирәк. 01 әр дә без бу әсәрне язарга кереншән авторларпьтң моца])чы драма язудан читтә 1 торгапльпгларып да күз алдына китерсәк, 1 мәсьәлә таили да ачыла төшәр. Шулап бу- ' 1стан, М. Га 11 ' ■ н X. Ура- 1 зипов тарафыннан язылган драма- төбендә | җәмәтатьче.тск i.-откәц Каюм Пасыйрп обра- зыи, тынгысыз йөрәкле агартучыны, эпцнк- I лоисдист г* inn сүтәрси, аның патриотлык . һәм эшчәнлек сыйфатларын бнрә һәм аларны j гади гспә сюжот тирәсенә оештыра. Сюжет гади. Казанга мөселманнарның башлыклары — мофти килә. Казанның рухакп Тарихи шәхесләрне гәүдәләндерү юлында 103 Һәм сәүдәгәр халкы аны таптана беләп карты алалар. Бу тантанадан бары Каюм Иа- сыйри белән Шпһаб хәзрәт Мәрҗани генә чпттә торалар. Аның беренчесе мөфти r«j күренергә үзен бурычлы итеп санамый. Мәрҗани исә авторитетлар каршында сукырларча баш июгә каршы кеше. Ул мөфти каршына барудан Каюм Пасыйри докладын тыңларга j баруны өстен күрә, һәм ул шулай эшли дә. Университетның археология җәмгыятендә Ключ Пасыйриның гыйльми доклады уздырылырга тиеш. Халык докладка җыела. Менә хәзер доклад башлана дин торганда, шәһәрнең эре байларыннан Ибраһим Юнусов университетка килен керә һәм җәмгыятьнең җыелышын җимерә. Мөфти килгән көнне Каюмның доклады белән мондый җыелыш уздыруны губернатор да «мөселманнарның дини рух күтәренкелекләренә комачаулый торган бер Факт» итен карый. Патша хөкүмәтеннән таяныч тапкан фанатик муллалар, байлар Каюм Пасыйри белән Шпһаб Мәрҗаппнс мыскыл итәләр, хурлыйлар. Каюм урамга чыгарып ташлана, Мәрҗанинең муллалык указы алына һәм мөдәррислек исеменнән мәхрүм ителә. Бөтен вакыйга бер тәүлек эчендә бара. Тарихи әсәрдә вакыт берлеген саклау һәм шул вакыт эчендә эпоха кешесенең тулы характерын гәүдәләндереп бирү, әлбәттә, читен эш. Шулай булуга карамастан, авторлар билгеле бер күләмдә җиңеп чыкканнар, тарихи образларны шактый тулы итен сурәтли алганнар. Гади сюжет эчендә без күп кенә тарихи Фигуралар күрәбез. Мөфти үз исеме белән килен керә. Ибраһим бай Казанның самодур I байларыннан берсе һәм лң зурысы. Габдел- I хәй — Каюмның бер туган абыйсы. Хәтта Җамалый «унтер» да XIX йөзнең соңында һәм XX йөз башларында татар халкы арасында популяр булган жандарм. Аның вакыты гына бераз алга килгән. Драмага катнашу - ' ч ы ларның кайберсе чудаклык, самодурлык белән, кайберсе наданлык, мөнафикълык белән дан казанганнар. Драмада алар сюжет ситуациясенә бәйләнеп килеп чыгалар һәм Каюмнар яшәгән чорның иҗтимагый, культура һавасын билгеләүчеләр булып күренәләр. Алар I тарих ясаучылар түгел, билгеле. Киресенчә, татар халкының тарихи үсешеп буарга тырышучы көчләр. Безне кызыксындырган һәм тамашачының игътибарын җәлеп иткән образлар болар түгел. Безне Каюмнар кызыксындыра һәм иң элек аңа күз салырга кирәк. ’ 3. Революциягә чаклы татар халкы җитештергән ип күренекле, пң популяр кешеләрнең берсе—Каюм Пасыйри. дисәк, ялгытп булмас. Ул беренче тапкыр киң масса арасында культура һәм фән популярлаштыру эшенә кереште. Ул кабинетка бикләнмәде, кәсьәләпө теоретик хәл итү беләп генә дә канәгатьләнеп калмады, практик эшче булып мәйданга чыкты. Аның хезмәтләре гражданлык төсе алып киттеләр. Каюм Пасыйри фән һәм культураның аерым социаль категорияләр өчен генә бирелә торган нәрсәләр түгеллеген, аларпың киң демократия өчен дә хас һәм үз булып әверелергә тиешле нәрсәләр икәнен аңлатып бирде. Ул караңгылык патшалыгында яшәгән халык өстепә гыйлем нурларын сипте, культура чишмәләренең татлы сулары беләп сугарды. Каюм Пасыйри тагар халкының иҗтимагый үсеше тарихында якты йолдыз булып тна икән, ул аны үзенең гыйльми көче, сәләте, эрудициясе беләп, үзенең актык тамчы канына хәтле халык өчен хезмәт итәргә хәзер торуы белән ирешкән. Ул татар дөньясының күгеныге кояш нурларын каплап торучы пәрдәләрне алып ташлап, шул күк гөмбәзенә рус культурасының яктылыгы кереп торырлык тәрәзә, ишекләр ачкан кеше. Ул татар халкының культура үсеше юлындагы зур борылышта яктылык маягы булып күтәрелгән һәм шуңа күрә дә Каюм һәрвакыт тәкъдир ителәчәк. Драмада гәүдәләнгән Каюм әледән әле үзенең програм карашларын белдерә тора. Менә аның ватанчыл, халыкчан карашы: «Ватаныбыз — Русия. халкыбыз — татар. Татарга тел, әдәбият, сәнгать тудырырга кирәк. Татарны рус культурасына якынлаштырырга. ух культураны үзләштерергә кирәк». Каюм Пасыйриның рус культурасына, рус халкына ориентация ясавы билгеле нәрев һәм бу юл пң дөрес, юл иде. Шул юнәлештә ул татарның телен, әдәбиятын, сәнгатен тудыру эшенә керешә дә. Драмада күренгән яшь язучы Мостафа исә үзенә арка таянычы таба алмын йөргән бер интеллигент булып килеп чыга. Ул әле татарпып кемлеген дә билгеләргә өлгерә алмаган. Ул птәрекъка карап та, гарепкә карап та, төреккә карап та юл алырга әзер тора. Каюм Пасыйри Мостафаның арка сөяге сыгылмалы булганын күрә, аңардан ачы рәвештә көлеп, «ефәк 104 Газн Кашшар киемне кпидер белән ямап бозарга маташу» дип карый. Драма рус халкына, рус культурасына ихтирам белән сугарылган. Каюм рус галиме, университет профессоры Смирнов белән бик жылы мөнәсәбәттә. Ольга Лебедева аның әсәрен русчага, тәрҗемә нтә һәм бу факт Каюм белән рус галимнәре арасын тагын да якынайта. Рус галимнәре Каюм Пасыйри аша татарның милли сыйфатларын өйрәнгәннәр. Каюм Насыйриның гыйльми хезмәтләрендә оригиналлык күргәннәр. Шушы гыйльми дуслык. үзара ярдәм агартучыны иҗат эшенә канатландырган һәм ул ышаныч белән иҗат иткән. Драмада бу хәл Ольга ханымның кай- гыртучанлыгы, Смирновның тырышлыгы аша. Нзсыирпның аларга булган мөнәсәбәтләреннән туып чыга. «Әнә, минем изге туфрагым, менә сөйгән халкым, халкымның саф алтындай иҗаты, матур теле бар. Тик. ул җәүһәрләр чүпкә күмелгәннәр. Рус мәдәнияте нигезендә без ул чүпләрне тазартырга керешкәнбез икән, безне буып тота алмассыз, әфәпделәр» ди Каюм Пасыйри. Бу сүзләр реакцион байларга карата әйтелә. Әйе, ул байлар үзенеи изге туфрагында пҗат эше алын бар rail Каюмны буын тота алмаячаклар. Ул үзенең ныклы нигезгә басканын белә һәм үзебезнең кояш, йолдызлавыбызның яна башлавыннан хәбәр бирә: «Без Россиядә торабыз, гыйлем үзебездә дә дәръя дидем. Безнең үзебезнең күгебез, кояшыбыз һәм йолдызларыбыз да бар. Менә аларпың нурлары татар хөҗрәсен.-) дә керә башлады хәзер. Бары тик тәрәзәишеклэрпе кинрәк ачарга да, түшәмнәрне киңрәк күтәрергә кирәк». Бу сүзләрне ул эчке бер дулкынлану, ти- рәнтеи хисләнү белән әйтә. Ул апы иҗат кешесе буларак, фикергә чумып, үз юлыннан нык адымнар белән барачагына ышандырып сөйли, һәм без бу сүзләрнең коры декларация түгеллеген беләбез. Каюм Пасыйри һәм рус галимнәре арасында булган җылы мөнәсәбәт драмада берничә якты штрих белән бирелгән һәм тамашачы тпул җылылыкны бөтен әсәр буенча сизеп утыра. Ләкин авторлар бер үк фикерне, бәясен югалтуга китергәнче, кабатлар! а яраталар. Мәсәлән. Каюм Пасыйри енг-еш кына рус культурасын якларга керешә, ләкин аныц белая берәү дә бәхәсләшми. IV пәрдәдә Җәүдәт бәйгә Каюм үзенең татарлыгың әйтеи, рус әдәбиятын, рус культурасың яклый. Мондагы сүзләр Пасыйриның фикерләренә якалык өстәмиләр һәм әдәби яктан да уңышсыз күренәләр. Каюм Пасыйри безнең каршыда төрле яклан ачыла бара. Без ань! коры бер галим, дөпья рәхәтеннән кул селкегән академист итеп күрмибез. Киемнәрен саф татарча киенгән шул гади кешенең рухи байлыклар!»!, эчке дөньясының катлаулылыгы, карашының киңлеге, интересының төрлелеге сокландырырлык тәэсир калдыра. Менә ул сукыр Билал га музыка турында, музыканың кеше рухына нинди тәэсир ясавы турында сөйли. Менә ул үзе тәрбиялә!! үстерә торган Әпсәләмгә аталарча шәфкатьле мөнәсәбәт, кайгыртучаплык күрсәтә. Ул Опсә- ләмнең дәрес хәзерләве белән дә кызыксынырга онытмый, аңа үзенең улына караган шикелле ягымлы карый. Менә аца дәрвиш табигатьле Га.тп Мокрый килеп керә. Халыкка аңлашылып бетми торган бу шагыирыи дә Каюм Пасыйри дуслык сүзләре таба,' аны үз компаниясенә ала. Чокрыйиы ул университет галимнәренә дә яхшы яктай тәкъдим итә, аның шагыйрьлегенә басым ясый. Менә Каюм агасы белән очраша һәм без сагыну тойгылары, туганлык хисләренең ташыган моментын күрәбез. Ниһаять, Каюмны Мәржа- ни һәм галимнәр арасында күрергә була. Сел аның этлеклеген, зирәклеген, гыйльми эшчеләргә хас булган тыйнаклыгын, ачык Фикерле булуын билгели аласыз. Яшьләрчә җитез, энергияле, эшлекле, тапкыр сүзле сөйкемле бер картның эчке халәте һәрвакыт үзгәрен торучан. «Динне калкан итеп, кояш нурларын каплан» торучы байларның дорфа адымнары аныц рухи хәлен чыгырыннан чыгарып җибәрәләр, Ольга, ханымның тәрҗемә эшләре, киресенчә, аны яца бер кеше итен үстерә. Шунда ул яшәү, көрәшү тәмен татый кебек күренә, аныц рухы канатлана. Көрәш нәтиҗәсе апы шатлапQ дыра. «Ул үзенең тормышын илаһи коч ихтыярына тапшырган борынгы дәрвишлектән ерак тора, аскетизм аңа чит нәрсә, һәркемгә хас булган күңел ачу, шаяру гадәтләре айда да бар. Ул музыка сөя, музыка коралларында үзе уйный, башкаларны өйрәт,) һәм димли. Аныц шигыри табигате җыр-музыкадаи тыш яши алмый. Бу сыйфатлар р» ачың катлау- лы„ нечкә табигатен,» ятышып торалар. Зн- ңиклонсдист галимнең эчке дөньясы, чыннан да, үзенә тиң рәвештә күркәмлек бсләц ГдүдЭ. ләңә. Тарихи шәхесләрне гәүдәләндерү юлында 105 Без Каюмны университеттан тыш, үзенең портыннан тыш та күрәбез. Без аны дуслар белән түгел, фикери дошманнары арасында, 1зен мәсхәрәлән йөрүчеләр арасында очратабыз. Монда Каюм Пасыйри бөтенләй башка кеше. Бер яктан ул горур, баш имәүчән һәм югарыдан түбәнгә караучы булып гәүдәләнә. Икенчедәй, ул дошманнарына нәфрәт белән карый белә, аларга каршы үткен, утлы сүзләр җибәрә, үзенец өстенлеген сиздерә ала. Биредә ул искиткеч ихтыярын көчкә ия булып, ныклы, какшамас характерлы булып сурәтләнә. Коры, кискен, мәрхәмәтсез була алуына ышандыра. Мөфти амы тәүбәгә чакыра. Ул, рухани ата булып, Каюмныц тәүба итүен, моннан сон китаплар язмаска сүз бирүен көтә. Ләкин Каюмныц ныклыгын сындырып булмый. Мөфти чапанын салын ташлый, чапан астыннан генерал формасындагы мирза, килен чыга. Үзенец отставший генерал булуын әйтеп, мөфти патша исеме белән, дә Каюмны селкетеп карый. Шул ук вакытта Ибраһим бай белән мәзин мөфтипец сүзен куәтләп торалар. О Каюм аныц саен көчәя, ныгый бара. Ул акыртын гына гарәп шагыйре сүзләре белән ачык җавап бирә һәм: «мин камырдан ясалмаган» дин, горур рәвештә дошманнарын таш- лап чыгып китә. Бу көчле бәрелешү. Каюм Пасыйри аннан җиңүче булып чыга. Ләкин ул. власть шул ук Ибраһим байлар, мөфтиләр кулында икәнен яхшы аңлый. Аларныц мәсхәрә итүләрен Каюм алдан ук сизеп тора, һәм шулай булын чыга да. Аны фатирдан кудыралар, ни I «чендер нолицейместер канцеляриясенә алын китәләр. Без Каюм Пасыйрины төрмәгә ябып куймагаилыкларын беләбез. Ул революционер түгел һәм яшерен эшләр дә алып бармаган, ләкин аныц тынгысыз җаны татар халкын агарту өчен туктаусыз янып тора. Якты акылы яцадан-яца Формалар эзли. Ул газета чыгарырга тырышын йөргән галим. Тик аца бу эш өчен рөхсәт бирелми. Монда да. билгеле, шул ук Ибраһим байларның аяк чалуын хәтердә тотарга кирәк. Каюм Пасыйри образының характеры ту- ' лыланыи гәүдәләнсен өчен постановщик һәм артистлар күн көч куйганнар. Республиканың атказанган артистлары II. Гайнуллин һәм Ф. Халитовныц тырышлыгы, иҗади эшләре аркасында, без югарыда характерланган Каюм Насыйринь1 ,;V3 алдына бастырабыз. Алар хөрмәт ителерлек, һәртөрле ихтирамга лаеклы галим образын, эш соючән, олы җанлы агартучыны, үткен сүзле, матур идеяләр белән янып йөрүче халык*, язучысы сурәтен җанландыралар. Билгеле, һәр ике артист Каюм Пасыйрипы үзенчә бирә,- аца үзенчә басым ясый. Аларныц уеннарындагы нюансларда үзенчәлекләр бар. Каюм Пасыйри — Ф. Халитов — сак йөри. сак сөйләшә, эчке көрәшен тирән һәм ышанычлырак күрсәтү өчен тырыша. Аерым карашларда, үткен сүзләрне әйтү манерларында аныц йөрәк кичерешләре тулыланып килен чыгалар. Ул безгә үз фикеренә чумып, иҗат эше алын бара торган галим, язучыны күрсәтә. Аныц белән бергә көләсең, нәфрәтләнәсең. Каюм — Гайнуллин, шулай ук сөйкемле галимнең күркәм сыйфатларын тулы- гынча чагылдыра торган талантлы артист. Каюм — Гайнуллин, фаш итүче буларак, көчле күренә. Ләкин Гайнуллин Каюмныц хәрәкәтләренә һ«»м сөйләү формаларына- кискенлек төсе бирә, тавышын күтәрен җибәрә. Аерым моио.дрглариыц декламациягә тартым әйтелүләре дә шуннан килеп чыга. Тагып бер нәрсә күзгә чагыла: ул сөйләгәндә башны дә керә башлады хәзер. Бары тик тәрәзәишеклэрне киңрәк ачарга да, түшәмнәрне киңрәк күтәрергә кирәк». Бу сүзләрне ул эчке бер дулкынлану, тирәнлек хисләнү белән әйтә. Ул аны пҗат кешесе буларак’, фикергә чумын, үз юлыннан нык адымнар белән барачагына ышандырып сөйли, һәм без бу сүзләрнең коры декларация түгеллеген беләбез. Каюм Пасыйри һәм рус, галимнәре арасында булган җылы мөнәсәбәт драмада берничә якты штрих белән бирелгән һәм тамашачы шул җылылыкны бөтен әсәр буенча сизен утыра. Ләкин авторлар бер үк фикерне, бәясен югалтуга китергәнче. каоатларн! яраталар. Мәсәлән. Каюм Иаеыйри еш-сш кына руе культурасыи якларга керешә, ләкин анык белән берәү дә бәхәсләшми. IV пәрдәдә Яиүдәт бәйгә Каюм үзенең татарлыгын „ әйтеп, рус әдәбиятын, рус культурасын яклый. Иондагы сүзләр Пасыйрнныц фикерләренә якалык өстәмиләр һәм әдәби яктан да уңышсыз күренәләр. Каюм Пасыйри безнең каршыда төрле яклан ачыла бара. Без аны коры бер галим, дөнья рәхәтеннән кул селкегән академист итен күрмпбех Киемнәрен саф татарча киенгән шул гадп кешенең рухи байлыклары, эчке дөньясының катлаулылыгы, карашының киңлеге, иптере- сынын төрлелеге сокландырырлык тәэсир калдыра. Менә ул сукыр Билал га музыка т урып да, музыканың кеше рухына нинди тәэсир ясавы турында сөйли. Менә ул үзе тәрбиялән үстерә торган Әпсәләмгә аталарча шәфкатьле мөнәсәбәт, каигыртучанлык күрсәтә. Ул Әпсәләмнең дәрес хәзерләве белән дә кызыксынырга онытмый, аңа үзенең улына караган шикелле ягымлы карый. Менә аца дәрвиш табигатьле Гали Мокрый килеп керә. Халыкка аңлашылып бетми торган бу шагыйрьгә дә Каюм Насыйри дуслык, сүзләре таба/ аны уз компаниясенә ала. Чокрыйны ул университет галимнәренә дә яхшы яктан тәкъдим итә, аның шагыйрьлегенә басым ясый. Мепә Каюм агасы белән очраша һәм без сагыну тойгылары, туганлык хисләренең ташыган моментын күрәбез. Ниһаять, Каюмны Мәржа- ни һәм галимнәр арасында күрергә була. Сез аның эш.теклегси, зирәклеген, гыйльми эшчеләргә хас булган тыйнаклыгын, ачык Фикерле булуын билгели аласыз. Яшьләрчә җитез, энергияле, эшлекле, тапкыр сүзле сөйкемле бер картның эчке халәте һәрвакыт үзгәреп торучан. «Динне калкан итеп, КӨЯНЕ нурларын каплап» торучы байларның дорфа адымнары аның рухи хәлен чыгырыннан чыгарып җибәрәләр, Ольга ханымның тәрҗемә эшләре, киресенчә, аны яңа бор кеше итен үстерә. Шунда ул яшәү, көрәшү тәмен татый кебек күренә, аның рухы канатлана. Көрәш нәтиҗәсе аны шатлап- ° дыра. Ул үзенең тормышын илаһи көч ихтыярына тапшырган борынгы дәрвишлектән ерак тора, аскетизм аца чит нәрсә, һәркемгә хас булган күңел ачу, шаяру гадәтләре анда да бар. Ул музыка сөя, музыка коралларында үзе уйный, башкаларны өйрәт^ Һәм димли. Аиыц шигыри табигате җыр-музыкадан тыш яши алмый. Бу сыйфатлар р» ачың катлаулы. нечкә табигатенә ятышын торалар. эн. циклоисднст галимнең эчке» дөньясы, чыннан да, үзенә тиң рәвештә күркәмлек белән гәү.^. ләцә. Гарнхи шәхесләрне гәүдәләндерү юлында 107 тәбспд.ә байтак кына буржуа укымьгшлылары хәзерләнде. Марҗаии дни галпче, ул богослов. Ул динне тормышта рациональ файдалану өчен кө! рәшә. диние донья тормышына яраштыру өчен тырыша. Фанатик муллалар белән конфликтка керүе дә шуннан килеп чыга. Дөньяда яшәү — ул алла каршына барырга хәзерләнү I генә, дин караучы муллалар, халыкның фикерен мөмкин чакмы ахирәт эшләре белән томаларга. донья эшләреннән сүндерергә азапланалар. Мәрҗаии моңа каршы чыга. Ул. гуманист буларак, халыкның тормышына күз сала. тик. үзе халыкның йөрәген, аның рухын. чын омтылышып аңлаудан бпк-бик ерак тора. Байлар, муллалар аны эзәрлекләүдән туктамыйлар. Мәрҗанипец буржуаз прогрессив карашлары реакцион муллаларны һәрвакыт тынычсызлап тора. Аны үгетләп тә, куркытып та караганнар, ике тапкыр муллалыктан мәхрүм иткәннәр... Ләкин Мәрҗаии үз юлыннан читләшмәгән. Онә шул ныклы характер иясен Татарстанның халык артисты М. Пльдар һәм атказанган сәнгать эшлсклссе Ш. Сарымсаков башкаралар. Мәрҗанине сурәтләгәндә бик нык ••уйланып җитди иҗади коч салу нәтиҗәсендә югарыда әйтелгән төгәллекне тәэмин итәргә мөмкин. М. Пльдар белән Ш. Сарымсаков шул төгәллеккә омтылалар. Постановка һәм артистларның иҗат эш- чәилекләрс безнең каршыга галимлек сыйфатлары муллалык сыйфатларыннан өстен торган прогрессив кешенең горур табигатен, принципиаль характерын китереп бастыралар, аның кешелекле булуын, тирән Фикер иясе икәнлеген сурәтлиләр. Менә .Мәрҗаии Ольга ханым белән сөйләшә. Аның инсафлы мөгамәләсе, ягымлы сүзләре югары культура иясен күз алдына бастыралар. Ул зирәк, тапкыр акыллы булып тамашачы каршында үсә бара. Университет кабинетында аның галимлек, сыйфатлары кочло биреләләр. Ул муллалыгын җиңеп, мөфти чакырган җиргә килмичә, монда килә. .Монда аны фән тарта, гыйльми эшчеләр тарта. Каюм Пагыйрн тарта. Аны Каюм Паеын- рига якынайткан юл да — шриы \ ннверсит юлы. гыйлем йорты, археология, тарих җәмгыяте. Моща алар җ>а персонажлар турында да бер-ике сүз әйтергә кирәк. Габделхәй килеп керә. Ул Каюмның абый- <’Ы һәм шат күңелле, уен-көлкене ярата торган. эпесенә хөрмәт күрсәтә торган бер кеш-'. Бу образ икенче пәрдәдә күренә һәм берен :»* сүзләрдән соц ук тамашачыларның игътибарларын казапа. Ә Яһудин башкаруында бу образ бигрәк тә сөйкемле булып сурәтләнә. Ул акыллы, энесенең кинаяләрен җиңел аңлый, апың китаплар язып утыруына да үзенчә бәя бирә. Дөрес, ул энесенең язучылык эшенең әһәмиятен аңлау дәрәҗәсенә күтәрелмәгән, шулай да ул бу эшле хурлау өчен эпесенә «сукыр Каюм» исеме тагылуга тирән ген борчыла. Габделхәй буржуазлапу нропессын кичерүче сәүдәгәр һәм ул энесенең яңару фпкер- ләрепә каршы килми. Шул ук вакытта, анда борынгылык, феодаллык йогынтысы да бик көчле. Аның кадимлек сыйфатлары әсәрдә күренеп китә. Шушы катлаулы, энесе кебек үк. кешелекле характер иясе булган Габделхәйгә күнегеп беткәч һәм апы инде төгәлләнгән образ итеп кабул итәргә торганда, ул әсәрдән югала. Э тамашачы көтә. Шул рәвешчә Габделхәй образы тамашачыларның кызыксынуларын кытыклап кына калдыра торган персонаж булып кала. Билал образы да әдәби яктан эшләнеп бетмәгән. Ул беренче пәрдә белән соңгы пәрдә арасын сикереп уза торган бер кеше. Уртадагы өч картинада ул бөтенләй күренми. Мен» бу да әсәрнең композициясендәге бер җөй булып тора. Дөрес, халык артисты Касыйм Шамиль апы соклангыч осталык белән башкара. Левиж, образ буларак, ул ало безле канәгатьләндерә алмый. Сүзенең аз булуы өчен гепә дә түгел. Билал — Каюч Насыирипың иярчене, аның эзеннән атлаучы итеп бирелә. Каюмның тәэсире белән ул иске карашларыннан аерыла һәм күптән күңелен борчып йөргән бер мәсьәләгә җавап таба: музыка уйнау гөнаһ түгел икән! Билал гармонь сатып ала һәм җырмузыка өйрәнә. Бу кадәрссе яхшы, ләкин Бплал сукыр суфый булганы өчен түгел, бәлки . Каюмның агартучылык идеясен бер яклы, зәгыйфь аңлаучы символик образ буларак, уңышлы килен чыкмаган. Аның иярченлеге Каюм Иасый- рпныц энциклопедистлык колачын төсмерли алмый. Мостафа образы (аны артист 3. Закиров башкара) яшь, тәрәккый-нәрвәр язучыларның вәкиле буларак килеп чыга. Ләкин аның карашлары ачык түгел һәм авторлар әсәрдә тотарга тиешле урын да сайлап бетермәгәннәр булса кирәк. Ул ничектер үзенә башкарак бер рольдә күренә. Иҗтимагый йозе һәм юнәлеше билгесез булган бу язучы гарептан—шәрыкъ- ка, төректән— руска сугылып, кая барыр юл тапмаган 110 Гази Кашшз< кешегә ошый, һәм үзенең капма- каршышылыклы булуымнан канәгать кыяфәттә күренә. Аңа ниндидер кешелек җылылыгы, җан бирәсе калган. Әсәрдә зур урын тотмый торган эпизодик рольләр күп. Ләкин постановка аларпыц һәр- кайсына тиешле әһәмият белән килгән. Борпыи чөйгән, кыска акыллы Байбикә (РСФСР пыц атказанган артисты Г. Болгарская һәм атказанган артистка Г. Камская), апың белән -бер үк баскычта торучы Рабига (атказанган артисткалар М. Сульва һәм Ф. Камалова), мәзин (К. Барыйев), Смирнов (атказанган артист I. Сәлпмҗанов), Ольга (М. Миңлебаева һәм М. Шәрипова) тамашачыларның исләрендә калалар. Болар арасында әсәрдә иң куп сүзлесе мәзин. Ул үзенең кешелек горурльпып югалткан, Ибраһим бай каршында колларча сикергәлән йөри торган бер мәзәкче. Аны күргән тамашачылар елмаялар, тип нәфрәтләнмиләр. Аның ролендә сатирик ук кирәклек сизелә. Лпы ачы көлү астына аласы килә. Шуны да әйтергә кирәк, К. Барыйев шаржга бирелеп ки. туе белән образның чын йөзен тоиыклаиды- ра төшә. Шарж һәркайда да ярдәм итми бит! Смирнов белән Ольга ханымның чагылуы бик матур тәэсир калдыра. Аларда җылылык бар, киң мәйданга чыгарга талпынган татар галименә ярдәм мтәрг* омтылу, аньш эшен, язмышын кайгыртып тору бар. Ләкин Смирновның икенче пәрдәдә Каюм йортына килүе эчтәлекле, тирән мәгънәле, диапазонлы түгел. Авторлар апың визитын максатлырак жь алырлар иде. Байбикәнең Каюмга записи язын җибәрүенә дә ышанасы килми. Шу дәрәҗәдә үскән кеше түгел ич ул. Художник М. Сутюшевныц оформлением, атказанган сәнгать эшлсклссе Җәүдәт Фәйзппед музыкасы спектакльне тулыландыру өчен хезмәт итәләр. Шуның аркасында без Пасыйрк яшәгән чорпыц реаль буяуларын күрәбез, реаль авазларын ишетәбез. Җәүдәт Фәйзи борышы халык мотивларын, ппде онытылып бсткәп мөпәҗәт көйләрен упышлы файдалан- гаң һәм Иасыйри яшәгән шартларга ятышлы моң биргән. Әсәрдәге ыпбагый әйтүләр, Каюч иасыирпныц һәм абзасыныц җыр, биюләр»* мона ачык мисал бульш торалар. «Каюм Иасыйри» драмасының сюжег гадилеге турында без сойлән узган идек. Шушы гади сюжетка җилемсез генә ябыштырылган күренешләре дә юк түгел икән. Сирәк тешле таракка эләгеп төшә торгап чит мотивлар күренә. Uи әйтсәң дә, әсәрисц төп язучысы хикәяче булганга, новеллага хас булган моментлар әсәрдә урьш а.тгапнар. Авторларның икенчесе әсәрне сәхпәгә куючы булганга, сюжетлы таркаулый торган нәрсәләр төшерелмәгән. Шуңа күрә әсәрдәге җитешсезлек пое- таповканыц да кимчелеге булып чыккан. Драмада Каюм Иасыйри: « — үз татарым өчен язам, әмма татарым мппо һаман үз итә алмый әле» — ди. Бу фикер әсәрдә берничә кат кабатлана. Каюм Иасыйри, чыннан да, мондый фикерле әйткән. Ләкин бу сүзләрне ничек аңларга кирәк, хәрефкә хәреф мәгънә чьпарыргамы яки ул сүзләрлсц пи өчен әйтелүләренең социаль функциясенә төшенергәме? һәр хәлдә һәрбер сүзне үзелец тулы мәгънәсендә генә аңларга ярамый. Халыкпыц дини җолаларга бик пык ышанып яшәгән чорында Каюм Иасыирпныц әсәрләре халык арасына бик кыенлык белой кергән булуы бик табигый. Җитмәсә кадимче' .мулла-байлар халык каршында Каюмның авторитетын юкка чыгарырга тырышып йөри.ыр, Каюмны өзлексез эзәрлеклиләр. Шул вакытта Каюм Иасыирпныц халыкка бер үпкә сүзе ташлавы булырга мөмкин, ләкип бу хәл аныц белән халык арасында бушлык, ятуын күрсәтми. Киресенчә, Каюмның халык очси, аныц караңгыда яшәве очси ачынуы, халыкны өзо- леи сөюе, патриотлыгы ачык ич. Надан мулла һәм байлар Каюмның әсәрләрен халыкка җиткермәс очси бик күн тырц- Тарихи шәхесләрне гәүдәләндерү юлында шып йөргәннәр. Ләкип ул, аца карамастан, гыйльми хезмәтен, әдәби эшен дәвам иттергән. 40 тап артык китап бастырган һәм алар халык арасына таралганнар, рус галимнәре дә аны таныганнар. Шуның өстепә, Каюм Пасыйри үзе исән вакытта ук иярченнәрен күргән, шәкертләренең күнлеген белеп яшәгән. Менә шуның очен дә Каюм Пасыприпы татар халкы тәкъдир итмәгән, танымаган дигән Фикер күтәреп чыгу бик зур саташу булыр иде. Шуннан соц әсәрдә бирелгән Җәүдәт бәйнең (арт. Кулбарпсов) Казанда күргән маҗараларына гаҗәпләнми мөмкин түгел. Ул ни өчен кирәк? Авторлар нәрсә әйтергә телиләр? Әйе, Каюм Пасынрн үз пленной тыш та бик популяр кеше булган, ләкип, «пәйгамбәр үз илендә танылмый» дигән караш буенча, ул үз илендә түгел, пц элек Төркиядә танылды дисәк, бу ялган булыр. Җәүдәт бәй маҗараларын биреп, авторлар образны үзенең капмакаршылыгына үстерәләр. Аппан соц авторларга бер генә сорау бирәсо кала: аны халык танымаган булгач, Каюмның гомуми попуплярлыгы нәрсәдә соц һәм пи өчен аца каршы барлык байлар аякланалар? Юк, монда' ачыклык кпрәк! Читтән килгән сәяхәтчеләр, чыннан да. Каюм Пасыйрипы күрергә тырышканнар, ләкип аларпыц берсе адрес табалмый йөри пкәп, апыц «ай, милләт, нинди милләт бу?» дип ^ипсезләнергә һичбер нигезе юк. һәрбер чит шәһәрдә кирәкле кешеңне тиз генә таба алмый йөрү бик мөмкин, табигый эпг. Әгәр Җәүдәт бай образы драма өчен бик зарур икән, аны башкача бпрергә дә мөмкин булыр иде. Күктән атылып төшкән жокей кыяфәтле бер кешенең аптырап йөрүен, соңыннан, Каюмны күргәч, гаҗәпсенеп телсез калуын күңелгә теркәп тутыру урынына. Мостафа кебек рухы белән Җәүдәткә якын кешенең аны озатып йөрүен күрсәк, табн- шйһек күрер идек. Пичек кенә булса да «авторлар бу моментка игътибар итәрләр дни уйлыйм. Осәрпец беренче пәрдәсендә ике сукбай килен керәләр. Аларпыц берсе — Иван, икенчесе—Абдул. Болар исерекләр һәм псерек баштан бер-бсрсеп кочалар, мәхәббәт сүзләре ‘■'•илиләр. Боларныц башка картиналарда һичбер катнашы юк һәм, гомумән, сюжетка бәй- ләнмәгән очраклы персонажлар алар. Ләкин :,ш очраклы булуда гына түгел. Алар нәрсә бирәләр Һәм пигә кирәк? Огәр безпец автор- • 1аР, шушы исерекләр аша халыклар дуслыгын курсотергә уйлаган булсалар, бу — бпк вульгар һәм ямьсез күренеш. Әгәр инде бу хәл капитализмның капма-каршылыгына басым ясау өчен күрсәтелә икән, ул вакытта бу оригинал түгел, бик таушалган һәм үзенең максатына алып килми торган күренеш. Драманың пөхтәлеген җуя торган бу моментны да альт ташларга кирәк иде. Постановка җитди, ләкин ацарда уйланып бетмәгән моментлар юк түгел. Югарыда күрсәтелгән әсәр кимчелекләренең сәхнәдә урын алуыннан тыш спектакльнең гомумп стиле турында да берпичә сүз әйтергә туры килә. Бездә төгәлләнгән бер стильле ностановка- ларга күчәргә күптән вакыт инде. Татар театры үзенең 40 еллык бәйрәмен уздырырга җыена. Моңа чаклы бу мәсьәләдә бер фикер йөрп иде: имеш, бездә бер гепә театр, шуңа күрә анда барлык агымнар, барлык юнәлешләр чагылырга тиеш. Дөрес, театр төрле характердагы әсәрләрне гәүдәләндерергә тиеш. Ул бер гено юл беләп бара алмый. Анарда классиклар да, хәзерге язучылар да, драма да. комедия до, классик трагедияләр дә, рус. европа һәм башка халыкларның иң яхшы әсәрләре дә сәхнәдә урын алалар. Ләкип бу хәл комедиянең аерым күренешләрен җитди трагедиягә әйләндерер!о юл куймыйлар, җитдп драмага мелодрама элементлары кертүне мактамыйлар һ. б. Безнең театр еш кына җитди «әсәрне «җиңелләштереп» җибәрү юлы тота: урынсыз кергән җыр, биюләр, шарж һәм ясалма комизмнар постаповкаларда шактый очрый. Мондый «.җанландыруга» каршы бер нәрсә әйтәсе кплә: һәрбер даһилык гадилектә булганы шикелле, һәрбер кызыклы пәрсә дә дөреслектә ята. Уеп художество дөреслегенә никадәр күтәрелгән булса, ул шул чаклы кызык һәм мавыктыргыч була. Җитдилек кешепо суындырмый, ләкип сәпгатьчә эшләнсен, дөрес »ир елеен! <Каюм Пасыйрп» спектакле җитдп, академик спектакль. Без апда татар халкылың иҗтимагый тарихын аңларга ярдәм итүче зур образлар күрдек. Алар безнең игътибарыбызны тарттылар, кызыксынуны көчәйттеләр. Ә менә шул спектакльдә без гомуми постановканың рухына ябышмый торган карикатуралы образларга килеп юлыгабыз. Спектакльнең төп сызыгыннан чыгарып, табигый барышны туктатып тора торган мондый моментны аеруча өченче пәрдәдә күрергә мөмкин. Ибраһим бай өенә хәзрәтләр җыела. Алар гыйльми бәхәстә Мәрҗапи белән Пасыйрипы җиңәргә тиеш кешеләр. Үзләре гепә торганда, алар чынлап ук гайрәт чәчәләр, батырлык күрсәтергә ашыгалар. Дәкив Мәрҗаювң вмлү i 12 Гази Кашшаф хәбәрен ишетүгә калтыранып төшәләр, хәтта ишан утырган урыныннан тәгәрәп төшә. Аннан соц булган кыланышлары да балаларча чыга. Мондый мәзәкләр ни өчен кирәктер, аңлашылмый. Мәрҗани белән Пасыйриның дошманнары шундый ацгыра һәм йомшак булган булса иде. алар көрәшсез үк җиңен барган булырлар иде. Хәлбуки. Насыйр» да, Мәрҗа- ни да шул «халыктан» һәрвакыт зарланалар, алар атлаган сзен аяк чалын торучылар, мәгърифәткә каршы эзлекле көрәш алып баручылар. Постановканьгң массовый күренешләре эшләнеп бетмәгән. Икенче пәрдәдә, профессор Смирнов килеп кергәч, сәхнәдә калган халыкның торышы табигый түгел. Гали Чокрьгй белән Габделхәй чәй эчәргә керешәләр, кунактан башка чәйгә утыру татар халкының гадәте түгел. Шуның өчен булса кирәк, Смирновның саубуллашуы бик коры һәм игътибарсыз чыккан. Дүртенче пәрдәдә, Җәүдәт бәй килеп кергәч. сәхнәдәге масса үзен уңайсыз хәлдә сизә башлый. Аларга эш юк. Аптырагач Билал гармонь уйнарга керешә, башкалар тыңлыйлар. Җәүдәт бәй дә үзенә урын, эш таба алмый. Авторлар төрек, редакторы белән шагыйрь Галн Чокрыйны да таныштырмыйлар. Бу күренешнең такты җитми. Режиссерның эше сорала. Әсәрнең һәм иостановканың кимчелекләре гомуми әһәмиятне төшермиләр, билгеле. Әсәр бик күп яңа образлар, оригиналь фикерләр күтәреп чыга. Аны күргән кеше татар халкының иҗтимагый көрәш тарихының бер өлеше белән танышып китә, ә бу үзе гспә дэ зур уңыш. Пһчың белән бергә бу татар халкы җитештергән . талантларның тормышын, омтылышларын, хезмәт итү шартларын тасвирлап. шулар үрнәгендә халыкны батырлыкка һәм иҗат эшенә рухландыруы белән AJ кыйммәтле әсәр. Ул үзенең дөреслеге белән, тарихи объективлыгы белән, Каюм Пасынри- ның характерындагы күркәм сыйфатларны реаль буяуларда сурәтләве белой әһәмиятле драма һәм ул сәхнәдә озак • яшәргә тиешле, елдап-елга массаны һәм укучы яшьләрне бөек мәгърифәтче белән таныштырып торыргз тиешле спектакль. Спектакльне тагын да җанландыра төшәргә аны җыйнакландырырга, сынлы һәйкәл кебек шома һәм пөхтә итеп эшләргә бөтен мөмкинлекләр бар. Без кырык еллык тарнхы булган театрның иҗат көченә ышанабыз!