МАНЖУР СЫЗМАЛАРЫ

И на Тихом океане Свой закончили поход. (Җыр) Давыл башланудан бик күп элек, аныц буласын белдерә торган галәмәтләр барлыкка киләләр: һава боркүләпә. кояш чамасыз кыздыра. тау түбәләре томансымап .рәшә белән төрелә, диңгездәге кош.Гар ярга таба очалар. Сугышның башлануы да пәкъ менә шушы давыл башлануы шикелле. Эшелоннар эле Идел ярлары буйлап үткәй чакта ук, безнең йөзләргә Ерак Көнчыгыштагы сугыш җиле килен орынды. Без аны бөтен барлыгыбыз белән сиздек. Тик бу хәл безне аптыратма ды да. куркытмады да. Без ипчектер эчтән тупландык кына. 8 август копне 1 нче Ерак Көнчыгыш Фронты газетасының редакция поезды Вороши- лов-Уссурпиек шәһәреннән алты километр төньякта буп-буш разьездда тора иде. Әле Совет Хөкүмәтенең Япония хөкүмәтенә белдерүе дә игълан ителмәгән, Молотовның Бөек Британия, Америка һәм Кытай илчеләренә ясаячак белдерүе турында да һичбер хәбәр юк. Ләкин без. гаскәр кешеләре, ерак Мәскәүдәге киеренкелекне биредә бик ачык сизәбез. Шулай да көн гадәттәге эш белән үтә. Без, хәрби корреспондентлар, юлга әзерләнәбез. Үзара кемнең кая барасы турында гәпләшәбез. Төнге сәгать уннарда безне барыбызны да. ашыгыч рәвештә, редактор вагонына чакырдылар. Тышта дөм караңгы иде инде. Вагон тәрәзәләре томаланган. Якындагы олы юлда да караңгылык. Машиналар Фараларын сүндереп баралар. Шәһәрдә дә ник бер jeua ут күренсен. Сугыш! Рөхсәт сорап, салон-вагон га керәбез. Монда якты. Электр нурлары өстәлдәге чыя.гада, телефон аппаратының кара буявында һәм кара з. ,с. ә.* № I савытының көмеш капкачларында чагылып җемелдиләр. - Без түземсезлек беләп көтеп торабыз. Редактор полковник Павлов өстәл артында бер адым алга, бер адым артка атлап йөренә. Ул урта буйлы, үткен карашлы. Аксыл чәчләрен шома итеп артка тараган. Пөзе артык җитди. Барыбыз да җыелып беткәч, полковник йөрүеннән туктады һәм гадәтенчә ашыкмыйча, ләкин кискен итеп, сөйли башлады. Ул болам бик тыныч булса да тавышында эчке дулкынлану сизелде. — Иптәшләр, тарихи көннәр алдыннан мин сезгә СССР Верховный Советы Президиумы исеменнән...— диде полковник һәм чая кына тыныш ясады. Мин бары шунда гына өстәл кырыена өелгән бәләкәй тартмаларга күз төшердем. — Боек Ватан сугышында Германияне җиңү өчен медальләре тапшырам. Ә ярты сәгатьтән соц сезнең күбегез алгы частьларга китәчәксез. Мин ышанам, сез бу юлы да, Волховтагы, Свирьдагы, Заполярьедагы шикелле үз бурычыгызны намус белән үтәрсез... Редакторның сүзләрен тирән тынлык эчендә дулкынланып тыңлыйбыз. Алар йөрәккә үтәләр. Берәү дә суламый шикелле. Тик тышта безне көтеп торган «впллпсларныц» сабырсызланып гүләүләре генә ишетелә. I. ОНЫТМАДЫК! вагоныннан чыкканда карац- уииарча прожекторларның ал- айкала пде. Әз геыә яңгыр Редакторның гы күк Йөзендә маз кылычлары сибәләп тора. 34 Г. Әпсә.тәмов Ашыгыч рәвештә үз ку полярыбызга керәбез. Биредә кала торган иптәшләр белән кыска гына саубуллашабыз һәм машиналарга чыгып утырабыз. Ә оч-дүпт минуттан елдам < виллислар» илы юлга чыгалар Һәм чик б\еиа таба юл ачалар. Караңгы. Прожекторлар сүнгән ише. Пнзгә дымлы җпл бәрә. Машина түбәсендә шыбырдау ишетелми, димәк, яңгыр туктаган. Без дүрт кеше барабыз. Ләкин берәү дә сыйләшми. Парком үз эченә бикләнгән. Әмма нарыбыз да бер нәрсә турында уйлыйбыз. Мондый минутларда уйларның иң яктылары туган ил турында була. Хәзер безнең ичен чүган ил генә бар бит. еракта, Минданао атавы ячтында уйналгач каплы Ф?җигапы без онытырбызмы соц? Юк, онытмабыз, чопкп ул онытылырлык түгел. ... Ачык диңгез, икеез-чпкссз океан. Кайсы гына якка карама дулкыннар, дулкьпн нар. Күз тукталыр өчен бер гсггә нәрсә дә ык. Бәлки шуңа күрә дә ачык диңгездә һәрбер капитан, иң элек кояшка шат. Ләкин уз копие танкер ■ Майкопның» капитаны борыя- бирыннан килгән диңгезчеләр йоласыпа каршы кояшны т\гел. томан булуын теләде. Әйе. ачык диңгездә то.ман булуын теләде ул. Чьи- ки. . һич тә китмәгәндә кояш янлпнан танкеры таба япон бомбардировщиклары һәм торпеда Километр артыннан километр үткән саен Манҗурия чикләренә якынлашабыз. ■ \н(а безнең кан дошманыбыз — япопнар. Без Иорт- Артурны да. Волочаев көннәрен дә. Хасаины һәм Халхпн-Голпы да онытмадык. Тәндәге яна яра эзләре кебек алар безнең күңелебездә, йөрәк төбебездә үч соран яталар. Апяары б*з шуны ла онытмадык: Кызыл Армия кап түгеп. печеп яуларына каршы Идол ярларында сугышкан вакытта, японнар Ерак Көнчыгышта безнең аркабызга пычак кадар өчен мипут кына көтеп тордылар. Көн саен диярлек чи: буенда провокацион чыгышлар, чик сызыгын бозулар, совет кешеләренә атулар булып торды. Ачык диңгездә Һичбер сәбәпсез-иисоз совет сәүдә караблары батырылдылар... 1941 елиыц 20 декабренда иртәнге 7 сәгать 10 минутта илебез чикләрепиәп бик йөртүче самолетлары очын килделәр дә бомбалар, торпедалар ташладылар. Диңгез чайкалып. ыңгырашып китте. Та у сыман авыр су баганалары һавага күтәрелделәр. ^Майкопта» Америка базаларына японнарның һө/к\м итүләре турында беләләр иде. Ләкин совет карабина битараф японнарның коиә-көпдрз һөҗүм итүләре хаталыктыр шикелле том 1 ы. Япон самолеты икенче тапкыр килеп чыкты һәм тагын торпеда ташлады. Капитал Лсвчспко танкерны куркынычтан читкә барырга өлгерде. Торпеда суны ерып, карал буеннан үтеп китте. Ләкин бу соңгы торпеда түгел иде. Кун тә үтмәде караб өстендә яңада п япон самолетлары асылындылар. Минданао атавы ялында, Бутулаки дигән авылдан өч мильдә пулялар, кыйпылчыклар Кызыл Армия Харбинга керә. Дм. Козлов фотосы. Man жуp сызма.1ары 35 белән теткәләнеп беткәй совет пароходы «Майкоп» батырылды. Карабтагы кешеләр япон бомбасы исләп үтерелгән радист Диаповның мәетен алдылар да, суга төшерергә өлгерелгән көймәләргә утырып, ярга чыктылар. Куркыныч чиксез зур булуга карамастан, карабтагы дәүләт флагы да, радистның каютасында та- I былгаи япон бомбасының стаблизаторы да онытылмады. Ярга чыкканнан соц диңгезчеләр чит җирнең ят туфрагына Диановны күмеп, Малайба- лай шәһәренә юл тоттылар. Тик алар барьги җиткәндә шәһәр ут эчендә була. Халык шәһәрне ташлан, куе урманнарга кача. Икенче яктан шәһәргә японнар якынлаша. Шәһәр тәмам бушый. Ахырда совет диңгезчеләре дә яралы иптәшләренә булыша-булыша янып торган шәһәрне калдырып, урманга юнәләләр. Ләкин күнмедер вакыттан соң алар- ны кораллы япон велнеопедчылары куып җитә. Диңгезчеләрне яңадай янып торган шәһәргә кайтаралар. Юлда алар тәмам алҗып бетәләр. Тропик эссе аларньщ сулышларын буа, тамакларын киптерә, ачык яраларына тузан тула. Диңгезчеләрне япон штабына алып киләләр. Анда ыгы-зыгы. Атларда, машиналарда, вело- il синодларда җирле халыктан таланган әйберләрне ташыйлар. Диңгезчеләр янына русча яхшы сөйләшә торган япон полковнигы чыга. — Сез бирегә ничек килен эләктегез? — дии сорый ул. Лсвчспко карабның япон бомбардировщиклары тарафыннан батырылуып сөйли башлагач, полковник аны кискен рәвештә бүлдерә: — Сез ялгышасыз, — ди ул кызу-кызу, — сезнең танкерны Америка самолетлары бомбага тоткан. Сез үз сүзләрегезне документлар белән раслагыз. — Яхшы, — ди Лсвчспко тыныч кына, — танкер батырылган урыннан ерак түгел җирдә, көймәдә, карабка төшкән япон бомбасының , стаблизаторы ята. Минемчә, ул документ була ала. Япон полковнигы Левчепкога җавап бирмичә янында торган офицерга кискен ишарә ясый. Тегесе солдатларына команда бирә. Күз ачып йомганчы совел* диңгезчеләре үзләренә юнәлдерелгән штыклар боҗрасы эчендә калалар. — Сез япон армиясенең әсирләре. Сез америкалыларга булыштыгыз. Сезгә минем бүтән сүзем юк, — ди полковник һәм китеп бара. Совет диңгезчеләрен шәһәр уртасындагы бер сарайга алып барыл ябалар. Малайбалай һаман япа, көндез дә, төнлә дә мескеп хатын- кызларның зар орып җылаулары ишетелә. Лсвчспко японнар шәһәргә кергәнче үк әле Америка радиостанциясе аркылы Токиодагы илчебезгә үзләренең хәлләре турында хәбәр итәргә өлгергән була. Ватан аларныд кыен хәлдә икәнлекләрен белә. Белә һәм ярдәм әзерли. Шулай да көннәр үтә. Ачлык, япон солдатларыннан күргән газаплар диңгезчеләрне тәмам йөдәтә. Күпләрне тропик бизгәге тота, кайберәүләр ачлык аркасында сукыраялар, шешенәләр, йөри алмас хәлгә киләләр. Ләкин япоп ерткычларына бу гына аз, алар эссе кояш астында совет дпңгезчелә- рсплән физкультура ясатуга кадәр барып җитәләр. Шәһәргә япа япон армиясе керә. Япон полковнигы китә. Апы капитан Мпамото алмаштыра. Хәзер бар да. ачык: японнар совет кешеләрен киптереп үтерергә җыеналар. Диңгезчеләргә көягә бер тапкыр сасы чумиза өйрәсе бирәләр, ләкин ана да бик вак итеп төелгән пыяла кушылган була. Шул ук көнне капитан Левченко сакчылар начальнигына кискен протест белдерә. Әгәр дә яца бплгеләнгәц комендант беләп очрашу иештырылмаеа ачлык игълан итәчәкләрен әйтә. Капитан Мпамото килә. Диңгезчеләрне барак буена тезеп куялар. — Сез мине күрергә теләдегез, әфәнделәр. Мин тыңлыйм, — ди япон коменданты һәм үзенең маймыл буеннан югарырак күренергә теләп, аяк бармакларына басып күтәрелә. Левченко чайкала-чанкала алга чыга. Ул бик ябыккан, саргайган, ләкин үзен нык тэта. күзләре үз өстенлеген белдереп үткер карыйлар. — Мин, минем экипажымны һәм мине, беренче, мөмкинлек булу беләп үк үз илебезгә кайтаруны таләп итәм, — ди Левченко. — Сезгә билгеле булса кирәк, — ди Мпамото аңа каршы, — Германия белән Россия арасында транспорт юллары юк. Пигә соц... безнең Филппппппар белән Россия арасында юл булырга тиеш дип әйтәсез. Мин уйлыйм ки, бу мәсьәлә буенча бар да ачыктыр. Шуннан соң Мпамото диңгезчеләрнең бу кадәр ябыгуларыннан рияланып гаҗәпләнгән була, ялгап баш чайкаулар ясый, «сез үзегезнең совет кешеләре икәнлегегезне нәрсә белән исбат итә аласыз» кебек ахмак сораулар бирә. Г. Әпсодвүов Бөтен экппатпың ачуы чпгенпән уза. Ахырда Левченко: — Капчыкны бирегез,—дп һәм капчыктагы флагны кулына алып. сүзен дәвам нтә. — Бу флагны, хөрмәтле Миамото әфәнде, без илебезгә алын барачакбыз. Ул сезнең ал да совет кешеләре торуың да исбат птә. Бу бер. Икенчедәй... Левченко сүзен әйтеп бетерә алмый. Миа- «ити юан стэк белән аның башына суга. Левченко чалкаң егыла. Япон солдатлары диңгезчеләргә ташланалар... Япиннарның бу явызлыкларын да без һич- канчан онытмабыз. Исәпләшү сәгате якыная. Кызыл Армия Ватанның боерыгын көтеп, чик буеиа тупланган. Без дә шунда килеп җитәбез. 2. БЕРЕНЧЕ КӨННӘР •Ярты төп җиткән вакытта Ерак Көнчыгыш күгендә йолдызлар да югалды. Күк йөзең кырыеннан кырыена бөлыгларс каплады. Жплләнел яңгыр коя башлады. Чик буенда, ич әп куаклары арасында. һөҗүмгә боерык көтеп торган батальоннар, полклар, көндез бик мәһабәт күренгән танклар. үзйөрешле < руднеләр барысы да. барысы да караңгылык эчендә югалдылар. Кычкырып сипләшүләр р ишетелмәде. Тик йөрәкләр генә ашкынып һәм ярсып тпптелэр һәм дә күңелдәге үч ялкыны тышка ыргылып, кешеләрне сабырсыз.тан- дырды. Вакыт соң поде. Ике тәүлек йоклаган юк. Ләкин уйлар ул турыда түгел. Тарихи сәгатьләрне гомергә онытылмаслык, итеп хәтергә сендереп каласы килә. Юеш куаклар арасыннан үтеп, бер төркем сугышчылар янында туктыйбыз. Шыпырт кына сөйләшәбез. Бг- рәүнен дә йөзен күреп булмый, фамилияләрен язып алырга да мөмкинлек юк. — Ватан өчен сугышка керәбез, — дип сөйли башлый калын тавышлы бер солдат.— Самурайларны тәмам тар-мар итмичә туктамабыз. Яман чирнең үзәген кисеп алмасаң ул һаман аза. Пкенче берәүләр сугышка коммунистлар булып керер өчен парторгка гариза бирүләре турьптда сөйлиләр. Тик үзләрен штурм отрядларына билгеләмичә, икенче эшелонга куюлары өчен күңелләре бераз пошына, һәркем алдан, беренче булып барырга тели. — Безнең ничек сугышуыбыз турында анда, илдә дә белсеннәр иде,—ди нечкә тавышлы бер солдат. — Әгәр яхшы сугышсак, безнең турыда килештереп языгыз, иптәш лейтенант. Мпң вәгъдә бпрәм. Берничә минуттап соң безнең яннан зур төркем үтеп китә. Бу капитан Ковальчуквын ротасы. Ул иң алдан барачак. Бәхетлеләр! - - Киттеләр. — диде кемдер. — Хәерле юл. — диде икенчесе.—Озакдз- мыГь без [ә кузгалырбыз. Сүзем шул. иптәш- .i)p, һөҗүмдә кыю булыгыз, тоткяр.танчашъ бертуктаусыз алга барыгыз. Мин үз тәҗрибәмнән чыгын әйтә алам: бәхет һәрвакыт кыюлар белән була. — Киттеләр. Ничек булыр? — аии г.ечдер үз-үзенә сэра у бирә. Хәзер һәркемнең мпелд» шул 1ына: ипчек? Беренче адымның уңышып бик- күп Н?реә бәйләнгән ӘЙТ. Капитан Ковальчукның сугышчылары дошманның тимер чыбыкларына барып җпт кәинәр, аларны кискәннәр һәм дошманның чик буе патрульләренә һөҗүм иткәннәр, дчыа хәбәр килә. Бу беренче хәбәр күкрәкләрне шатлык белән тутыра, күңелләрне ашкындырып җибәрә. Күктә зәңгәрлек беленә башлаганчы майор Глазуновның бөтен ботальоиы чик сызыгыз үтә һәм японнарның чик буендагы борте те- рәк. пунктын — «Дөя» биеклеген ярым божрт эченә ала. Бу участокта һөҗүмнең җәелү' ••чей зур әһәмияте булган бу биеклекне сайлаучылар да. алырга әзерләнүчеләр дә көчләрен туплыйлар. Нпоппар гранит таш-тлу эчендәге тимербетон дотларда урнаштырылган JJO миллиметрлы орудиелардан, эре калибрлы пулеметлардан ут ачалар. Алты рәт тимер чыбык тоткарлыгы артындагы траншеялардан аларның автоматлары тырылдый башлый. Бу вакытта Глазуновның батальоны «Л*ы- не» сулдан уран, ярдәмгә килеп җиткән офицер Меркуловның нодразделеинесс — уңнлп уран алган була. Пке подразделение дошман тылында бергә кушыла. Штурм таң белән башланды. Беренче булып «сугыш алласы» эшкә тотынды. Төшы китереп тупланган үзйөрешле орудиелар, торле калибрдагы туплар һәм минометлар «Дөя»пеи гранит кабыргаларына бәрә башладылар. Алар тудырган ут давылы шул кадәр кочле иде, гранит ишелде, бетон тетелеп һавага очты, корыч сыгылып бөгәрләнде. Артиллерия давылы тынгач, сугышны автоматчылар һәм саперлар әйдәп киттеләр. Мепл җимерелми калган дәү дотларның бороны старшина Ломакинның куркусыз пластупнлрн ике яклап шуышалар. Аларның аркаларындагы әйбер капчыкларында дошман амбразураларын томалар өчен туфрак тутырылган, орышта бер генә секундны да әрәм итмәс 37 Ма и жу р сызмалары ечев. аларның поде у якалар ы һәм магазин чехолларының төймәләре ычкындырып куелган. Пке төркем, японнарның көчле утына карамастан, бер үк вакытта дотны уран ала. Таш казематларга авыр гранаталар оча. Каты шартлаулар, төтен, тузан японнарның үлем ачысы белән кычкырулары барысы бергә бу- х,талалар. £ Кинәт икенче урында бик зур шартлау җирне тетрәтеп җибәрде, һавага кара багана булып туФрак. таш төтен күтәрелде. Бу — ьечо лейтенант Лигниның кыю саперлары ироне-колиакиың түбәсенә салынган толны шартлаттылар. Шартлау тавышы таулар арасында тынарга да өлгермәгәндер, офицер Беляевның автоматчылары япон трапшеялары- ка ыргылып керделәр... «Дөя»нең язмышы хәл ителде. Ул яшәүдән туктады. Хәзер якын тирәдә безнең' полкларның юлын бикли торган мондый куәтле, терәк «пунктлар юк. Шунлыктан кояш чыгу белән бергә чик аръягына безнең яңадан яңа подразделениелар ыргылалар. Көч, куәт белән аҗгырыи. совет та шмары үтә. О күктә, гаскәрләрне һавадан каплап. кызыл йолдызлы истребительләр һәм штурмовиклар күз иярмәс • тпзлек белән очалар. — Алга! Алга! тт Манҗур җирләре. Әле күптән түгел генә биредә оен беткән тынлык булган. Хәзер бу тынлык куркып очкан кош шикелле югалган. Сейфун елгасы да элеккечә тынып, томрай акмый. Йөзләрчә танклар, авыр туплар, автомашиналар аның суын болгатып, ярларына тирән кара буразналар салып, үтәләр дә үтәләр. һөҗүм итүче гаскәр артыннан без дә беренче Манҗур шәһәре Санчагоуга килеп керәбез. Безнең баш отрядлар әллә кайда (ракта инде. Аларны куып җитәр хәл дә юк. Шунлыктан ирексездән Сапчагоуда туктыйбыз. Шәһәрнең зур капкасы җилбәгәй ачык. Егерме ела беренче тапкыр ачылган ул4 . Аның тупсалары тутыккан. Заман ташлар нетепл тузан катламы салган. Еллар үтүдән тузан туфракка әверелгән һәм... әнә капка түбәссгы карагыз: анда кеше буе әремнәр үсәләр. Санчагоу — үлек шәһәр. Төн-тозек шәһәрмен бушлыгы күңелгә кабер шомлыгы сала. Японнар Мапҗурпяпо басып алганнан ник моннан бөтен халыкны куганнар. Егерме сл буенча монда кеше яшәмәгән. Шунлыктан җимерелмәгән, ватылма г/ан өйләрне, ишек ялларын, тәрәзә төпләрен әремнәр, алабуталар баскан. Кул тимичә үскән агачлар тәрәзәләрне, вывескаларны каплаганнар. Урамнар ташландык бакчага ошыйлар. 1ик анда-санда гына янон солдатлары таптаган сукмаклар күренә. Күзәтү өчен эшләнгән биек манарага офипер Чсрненкопың разведчиклары менеп урнашканнар. Алар шәһәргә беренчеләр булып кергәннәр һәм хәзер бу шәһәрнең гарнизоны итеп калдырылганнар. Шәһәрдә орышлар күптән беткән. тик якындагы — тауларда гына агышлар һаман ишетелә әле. Мин Черненко сугышчылары янына барам. Бик яхшы каршы алалар. Сугышчыларның күцелләрс күтәренке. Мин алардап шәһәргә ничек килеп керүләре турында сөйләүләрен сорыйм. Ефрейтор Соколов рәхәтләнеп сөйләп бирә. — Онә шәһәр капкасын күрәсезме, — лп ул кулы белән күрсәтеп. — Анып түбәсендә японнарның күзәтү пункты иде. Безгә, сиздермичә генә барып, күзәтү пунктындагы самурайларны бетерү бурычы куелды. Разведчиклар. үзегез беләсез, эшләсәләр эшне җиренә җиткереп этил иләр. Без самурайларның ишекләрен ачканда да тегеләр берни сизмәде. Бойницаларга, стерсотрубаларга пелгәннәр дә торулары тору. Без хәнҗәрләребезне чыгардык. Самурайларның күбесен кададык, дүртесен плен алдык. Шулап шәһәр капкасы безнеп кулга күчте. Аннары шәһәрпең үзен дә алдык. ** Пограничная шәһәре яиыпда дошманның ныгытылган районы өзелгәннән соң. безнеп гаскәрләр тимер ташкын булып алга — мач- җур үзәгенә таба ыргылдылар. Без таулардан Дуипинга төшкәндә, шәһәр куе томанга төренеп йоклый пде. һавада пртәпге саф салкынчалык. Куакларда, кукуруз, гаолян кыякларында төнге, чыклар җемелди. Юлда артиллеристлар колоннасы. Без аларны узын, узып китәбез. Ләкин узып бетерерлекмени! Юлның пке ягында бәләкәй-бәләкәй шакмаклар булып кытай басулары ята. Киң колхоз кырларына күнеккән кешеләрдә алар онытылып беткән ерак бор тойгыны уяталар. Японнар кытай халкын бик җәберсеткәннәр. талаганнар, кыйнаганнар. Хәзер исә кытайлар үзләренең азатлыкка чыгуларын сизәләр. Азатлык! Ппнди матур Һәм кыйммәтле сүз! Миң уйлыйм. Кызыл Армия кулыннан алган бу азатлык әчеп кытайлар совет халкына бетмәс-төкәнмәс рәхмәтләрне буыннар 6ven- ча укыячаклар. 38 Г. Әпсәлә.чов Юл буенда ике кытайның йөгереп кплгэпе күренә. Алар кулларындагы кызыл флагларын болгыйлар. ишарәләр ясыйлар. Без туктыйбыз. Кытайлар безнең «виллпс» янына киләләр. Алар үзләренчә сөйлән нәрсәдер аң- латмакчылар. Ләкин без: «япоиа», «янопа> дигән сүзләрне генә аерабыз. Хәер, бераздан барысы да аңлашыла. Юл буенда тагын ике кытай күренә, ә алар уртасында куллары артка бәйләнгән пке япон. Аларның тотылу тарихы rain һәм характерлы. Киемнәрен алмаштырган бу самурайлар юл буендагы куаклар арасында яшеренеп, безнең аерым офицерларга. автомашиналарга аталар. Аларны нәни кытай кызы күреп ала. Ул әтисенә килеп ?йтә. Әтисе күршеләрен җыя һәм алар бергәләшеп япопзарны тотып алалар. Дуннип бистәләрендә, шәһәрнең үзәгендә, һәр җирдә төркем-төркем манҗурлар, кытайлар җыйналган. Аларның картында, яшендә кызыл флаг, киң кырлы шләпәләренә дә кызыл тасмалар такканнар. Пөзләре шат. көләч, һәр яктан соклану, хөрмәтләү, мактау сүзе: — Шапго! —яңгырый. Кытайлар кулларыннан килгән бөтен ярдәмне Кызыл Армиягә күрсәтергә әзерләр һәм күрсәтәләр. Японнар шәһәрдән бик ашыгыч рәвештә качканнар. Өстәлдә әзер ашлары, стеналарда мундирлары, шкаф алларында портсигарлары, хәтта электр фонарьлары калган. Серле язулар белән сейфлар калган, бар да калган. Урамнарда дотлар. Тик хәзер алар буш. Кытайлар һәм кытай балалары исләре китеп аларпы тамаша кылып йөриләр. Элек бит аларны бирегә якын да җибәрмәгәннәр. Кораллы японнар юк инде. Шулай да шәһәрдә көрәш бетмәгән. Кич белән урамнарның берсендә чардактан ата башладылар. Безнеч сугышчылар ул чардакны камап алгач, анда киемнәрен алмаштырган ике самурай тотылды. Шул ук төнне шәһәр читендәге печән кибәннәре япылда да атыш куба. Кибән аслары куыш икән. Япояпар шул куышларда яшерепеи, ут ачканнар. Безнең сугышчылар печәнне ’ яндырдылар, ә кибән астындагы самурайларны әсир иттеләр. Японнарның өйләрендә дә сюрпризлар еш очрый. Әле яңарак кына мин ике саперны күрдем. Алар япоп өендә стена сәгате эчендә мина табулары турында сөйләделәр. 3. ВАТАН ДАНЫ ӨЧЕН! Ерак Көнчыгыштагы орышларда совет сугышчылары үзләренең байракларын яңа дан белән бизәделәр. Аларның әкият итеп сөйләрлек каһарманлыклары алдында дошмашшп миллионлы армиясе чыдый алмады. Японнарның иң яхшы армияләреннән берсе — Квш- тун армиясе тар-мар ителде һәм коралын ташлап, җиңүчеләр ихтыярына бирелергә мәҗбүр булды. Куе тайгаларда, ташлы тауларда, баткак манҗур сазлыкларыпда көп-төп барган орышларда меңнәрчә батырлар туды. Аларның күрсәткән каһарманлыклары безпсц Кызыл Армиябезнең тарихына алтын битләр булып керәчәк. Безнең фропт сугышчылары — ефремтер Василий Колссппкныц, кызылармеец Георгий Поповның, кече сержант Александр Фпрсовпың исемнәрен совет халкы һичбер вакытта да онытмас. Ватан даны өчен алар үзләренең яшь гомерләрен кызганмадылар. Алар Александр Матросовның үлмәс батырлыгын кабатладылар. Ленин комсомолының турылыклы улы Василий Колесник 1945 елның 12 августында үз ротасы сафында японнарның көчле ныгытылган терәк пупктыпа һөҗүм итә иде. Япон дотының көчле пулемет уты астында рота ятарга мәҗбүр булды, һөҗүм тоткарланды. Рота командиры бу дотпы юк итү очеп үз теләкләре белән баручыларны чакырды. Бе- репчеләрпец берсе булып Василий Колесшк күтәрелде. Пуляларның ачы сызгыруына карамастан. гайрәтле егет шуыша-шуыша япон дотына якынлашты һәм апыц амбразурасына гранаталар бәйләме ыргытты. Ләкин пулемет һаман ата бирде. Артык көтәргә мөмкинлек тә, вакыт та юк иде. Бу секундта каһарманның яшь күңелендә нинди хисләр, башында нинди якты уйлар булгандыр, пипш K.venae һәм сөекле йөзләрне күз алдыпа китергәндер, хәзер бу турыда безгә һичкем сөйләмәс. Бәлки, соңыннан мәшһүр рәссам туар да каһарманның соңгы карашып, кургаш һәм ут өермәсенә таба киң күкрәге беләи омтылуын, аиыц җап бөеклеген буыннардан буыннарга җитәрлек итеп язар... Ә кайнар сугыш барган чагында исә батырның үлеме турындагы хәбәр бөтен Фронт сугышчыларында яңа үч ялкыны кабызды. — Колссникның каны җирдә калмас! Без апыц вакытсыз киселгән яшь гомере әчеп үч алырбыз! Тетрәсеннәр самурайлар! — дигән ачулы сүзләр каһарманның хөрмәтенә багышланган митингларда берсеннән берсе көчлерәк булып яңгырадылар. Гасырларча үскән эрбет агачларын аударып баручы танкларның омтылышында, кавалеристларның ярсып айкалган кылычларында, артиллеристларның дәһшәтле J—В1ГПТ---ТТТ— — ——— . - рсаә кайтып кигге.ир. Г. ӘяСӘЛӘМО! Алар диңгез буйлап йөзеп баралар һәм Спм-чен диңгезгә ташланган урыпда пц матур гөлчәчәкнең үсеп торганың күрәләр. Алар бу гөлчәчәкне алалар. Алалар да: — Бу гүзәл Спм-чеп гөлчәчәккә әверелгән, — дип әйтәләр. Сәүдәгәрләр илләренә кайткач, аларга яшь шаһның бик калы ауруып, аны бары тик гөлчәчәк кенә дәвалый алуын әйтәләр. Сәүдәгәрләр шаһ япыиа барганнар һәм зур акчага аңа Гөлчәчәк чәчәген сатканнар. Шунпан соң диңгез алласы Сим-чен туташны салават күпере аркылы яңадан җиргә, туп-туры шаһ бакчасына кайтарган. Спм-чен йоклый һәм төшендә, гүя аның янына мәрхүм әнисе килгән дә, — Кызым, син шаһ хатыны булырсың,— днп әйтә имеш. Сим-чен туташ йокысыннан уяпса, яшь шаһ кулына нәфис Гөлчәчәк чәчәге тотып, ана каршы килә. — Кем син? — дип сорый ул. — Белмим. — дп Сим-чен. Ул дөресен әйтә. Ул җир турында оныткан була. — Синнән дә матурны һичканчан күргәнем юк. спп минем хәләл җефетем булырсың. — дип әйтә яшь шаһ. Гөрләп туй иткәннән соң. Сим-чен үзенең җирдә элек ничек торганып. әтисеп хәтерләде. Ул боларпы барысын да иренә сөйләп бирде. Әгәр дә ул боларпы туйга кадәр исенә төшергән булса, шаһ хатыны була алмас иде, чөнки ул түбән нәселдән булган. Ләкин хәзер эш үткән инде, шаһ апыц әтисе артыннан кешеләр җибәргән. Әтисеп китергәч, Спм-чен бик шатлана һәм әтисеннән: — Сип һәрвакыт күрдеңме?—дип сорый. — Юк, мин һәрвакыт күрмәдем, — диде карт, — ләкин минем кызым минем өчен үлде һәм мин күрә башладым. Сим-чен җылап җибәрде һәм әйтте: — Мин синең кызың булам. Сип мипем тавышымны тапымыйсыңмыин әллә, әткәем? Әй, ул шатлык! Әй, ул бәхет! Шаһ картны үзенең каен атасы дип атады һәм алар вчәү бик озак, бик бәхетле яшәделәр. Тик кайчагында гына Спм-чен яшь кызларны дппгезгә ташлау гадәтен исенә төшереп, моңайды, ә шаһ, бәлки, ул кызларның язмышы да, синең язмышыңнан квм түгелдер дин, JM5U тынычландырды. 9. ШАНГО! Дүрт юл чатында түгәрәк бакча. Бакча эчепдә тимер бетоннан эшләнгән өч ярусам япон доты үзенең унике амбразурасы белән юлларга карап тора. «Харбинның арслаипар капкасы» дип аталган Яудан ьцзян шәһәренең бик күп урамнарында шушындый дотлар бар. Тик хәзер алар бушлар, җимерекләр. Алариыц эчепдә утырган япон үлемдарлары да я юк ителгәннәр, я, башларын түбән иеп, әсирләр колоннасы арасында атлыйлар. Муданьцзяпныц хуҗасы — япоп генералы Пямота Хироси булган. Аның боерыгы буенча урам чатларында тпмер-бетоп дотлар салынган, унар меңнәрчә самурайлар өчен кызыл кирпечтән казармалар төзелгән, аның боерыш буенча буйсынмас кытайларның башларын чапканнар... Иске кытай базарыннан үткән чакта мин бер сукыр карт янында туктадым. Ул әллә җырлый, әллә монаҗәт әйтә иде. Вакыт-вакыг ачулы кычкырган тавышлары ишетелә, кулын күтәреп ниндидер пшарәләр ясый, бакыр кебек I саргылт-кара йөзендә үзгәрешләр туа. — Пәрсә җырлый? — дип сорадым мпп аны уран алган кытайлардан. Алариыц берсе ярьгм-йорты рус сүзләре белән мица түбәндәгене аңлатты. Бер Фәкыйрь кытай булган. Ул сырхау әтисе белән әнисен кул арбасына утыртып, аларпы шәһәр буйлап тартып йөрткән, хәер- сәдәка сораган. Японнарның капчык-капчыЕ дөгеләре булса да, мескеннәргә бер уч та бирмәгәннәр, о кытайлар үзләре ач булган. Картлар үлгәч, аларпы күмәр өчен, акча кирәк булган. Егетнең бер фэны да юк. Шуннан ул үзен бер байга ун елга сата да, акчасын алдан алын, әтп-әписсц җирли. Каберлектән бик моңаеп кайтып барганда, егеткә бик матур бер кыз очрый. Алар сөйләшәләр, аннары кыз әйтә: — Ялгызлыгың өчен кайгырма. Мипеүзец белән ал, — ди. — Ипчек сине алыйм. Спп яшь, матур, э минем ботсн гомерем үтте ппде, — дп егет. — Мәхәббәт синең яшьлегеңне кайтарыр, — ди кыз. — Ләкин мипем азатлыгымны кайтара алмас, мпн — кол, — ди егет..й Бу тылсымлы әкиятнең ахырын ишетә алмадым. Базарда шау-шу купты. Олы юлдан әсир японнарны үткәрәләр икән. Бөтен базар урыныннан кубып шунда чапты. Мипем тәрҗемәчем дә калмады. Тик китәр аяЦыкнаи ул: Манҗур сызмалары 51 — Рәхмәт сезгә! Әкиятләрдә генә хыялланган азатлыкны сез безгә бирдегез. Сез безне япон коллыгыннан коткардыгыз. Кызыл Армия — шанго! Шибко танго!—диде һәм ак тешләрен күрсәтеп елмайды, кулын күкрә- генә куеп баш иде. Иске кытай базарыннан яңадан геперал Пячота Хироси сараена кайттым. Мондагы зиннәтләрне күргәч, яңадан күз алдыма ач, сырхау картларны бәләкәй арбага утыртып йөртүче мескен кытай егете, юеш, пычрак, караңгы фанзалар, японнарның истәлеге булып калгац фәхешханәләр, сасы һәнҗә исе чыгып торган тар тыкырыклар кплде. Аннары башымны күтәреп саран стеналарындагы рәсемнәрне карый башладым. Күтәрелеп килгән кояш манзарасы астында урнаштырылган фотографияләрне мин мәңге онытмам! Аларда йөрәкне өшетә торган коточкыч күренешләр нде. Менә куллары артка бәйләнгән унике кытайны янон солдатлары шәһәр читенә алып баралар. Менә Муданьцзяп халкы ак алъяпкычлы палачның соңгы әзерлекләрен күзәтәләр. Менә күлмәге салдырылган кытай бүкән янында, япон солдатлары аның кулларыннан тотканнар. Менә киселгән баш. Унике баш! Генерал Хиросинсц кәеф-сафа сөргән чагында төшергән бу рәсемнәре хәзер аның коточкыч җинаятьләрен сөйләүче документлар булып торалар. Японнар мескен кытай халкын шулай азаплаганнар, шулай мәсхәрәләгәннәр. Шулай янон «цивилизациясен» керткәннәр. Дөге ашаган өчен кытайларга үлем куркынычы янаган. Электр көченнән файдалану, балаларны кытай мәктәбендә укыту, япопнар тора торган районнарда күренү, хәтта кытайча җырлау да. тыелган. Борын борыннан, бабадан атага, атадан улга күчеп килгән, азатлык тойгылары белән сугарылган халык җырларын җырлаган өчен кытайларны һичсүзсез атканнар. Бер көнне шәһәр урамыннан үтеп барышлый мин бер бина алдында туктадым. Биредә бик күп халык җыйналган иде: кытайлар һәм кызылармеецлар. — Нинди тамаша? — дип сорадым. — Кытай театры, — дип җавап бирделәр. Мин шундук театрга кердем. Зал шыгырым тулы иде. Актан киенгән, салам эшләпәсеп кулына тоткан олы гына яшьләрдәге бер кытай миңа урын тәкъдим итте. Зәгыйфь кенә яктыртылган зур сәхнәнең бер почмагында бер төркем кытай артистлары думбра чиертәләр, уртага inn. КС1Ы кытай кызы үзенчә моңлы да, ягымлы да тавыш белән җыр җырлый. — Шанго җыр, кытай ярата җыр,—дпп пышылдый миңа урын бпргән кытай һәм мин дә, җырның бер генә сүзен дә аңламасам да, — Шанго! Шанго! — дпп куям, янәсе «яхшы» диям. Шул ук кытай мпңа соңыннан, японнарның ерткычлыкларыпнан зарланып, чын күңел ачысы беләп, «бер минут тынлык» турында сөйләде. Японнар үзләре басып алган барлык кытай шәһәрләрендә бик каты җәзалар куркынычы астында һәркөн саен үткәрелә торган «тынлык минуты» керткәннәр икән. Бу минутта барлык кешеләр — әлсерәп беткән картлардан алып имчәк балаларына кадәр — «бөек Азияне төзү» очен гомерләрен биргән юлбасар-самурайларның истәлеген хөрмәтләп, баш пеп, тын торырга тнеш булган. — Япон бик усал, япон шибко начар, эт ул, кытайны күп елатты,—ди Ван-ши (аның исеме шулай икән) һәм кулларын болган, күзләрен уйнатып ала. Аннары үз сүзләреннән үзе курыккан шикелле артка чигенә. Мин: — Нәрсә булды? Нәрсәдән курыктыгыз?— дип сорыйм. Ул бпредә японнар булмавына һаман да әле ышанып җитә алмавы, әгәр дә японнар аның бу сүзләрен ишетсәләр, аның— Вап-шппең—башын кисәчәкләре турында сөйли. Мин аны тынычландырам, моннан соң японнар һичкайчап бирегә кнлә алмаслар, без аларны тар-мар пттек, днм. Ван-шинец йөзе яктыра һәм ул үзенең шатлыгын, сөенүен белдереп: — Шанго! Шанго!—^дип кычкыра. 10. БУ КӨННӘРНЕҢ ДАНЫ МӘҢГЕ СҮНМӘС I иче Ерак Көнчыгыш фронты гаскәрләре Советлар Союзы Маршалы Мерецков командалыгында искиткеч кыеп, таулы-тайгалы җирләрдән 500 километр алга киттеләр һәм уннарча шәһәрләрне, меңнәрчә авылларны японнар тырнагыннан азат иттеләр. 1904 елда илебез өстепә төшкәп кара тап бетерелде, совет державасына киң океанга чыгар өчен юл ачылды. Япония үзен җиңелгән дин таныды. Бөтен дөнья халыклары өчен озак көтелгән тынычлык килен җитте. Сугьпп кырында соңгы туптан атылган соңгы снарядның яңгырашы тынды. Ләкин бу көннәрнең даны мәңге онтылмас. Без җирдә вң бөек сүзне — Щиңү сүзен Ватаныокгз тарихына алтьгн сүзләр белән язып куйдык. I иче Ерак Кенчыгыш Фронты, сентябрь, 1М5 ел