ХӘНҖӘР

 Кич якынлашып, караңгы төшә башлаган чак иде. Лейтенант Әюп Хәсәпов ватык машиналар, тетелеп ташланган чемоданнар, канга баткан үлекләр аунап яткан юл буйлап, Вест- Фальде авылына таба борылды. Соңгы көппәрдә булып узган вакыйгалар аның рухи халәтендә зур үзгәрешләр тудырдылар. Әле моннан бер генә атна элек һәр сүзендә шатлык, күңеллелек яцгыран торган шаян холыклы офпцер кинәт картаеп киткәндәй булды: ябыкты, сүзгә саранланды, башын түбән иеп йөри башлады. Хәер, ул гына түгел, сафка тезелеп, апыц артыннан килүче сугышчылар да күңелсез иделәр. Вакыйга монпап гыйбарәт иде. Олы юлдан 8—10 километр чпттәрәк утырган авылларда һәм шул тирәдәге урманнарда чигенергә өлгермәгән немец гаскәрләре яшеренеп яталар һәм төннәрен безнең вак төркемнәргә һөҗүм ясыйлар иде. Бу төнге юлбасарларны коралсызландыру яки юк итү Хәсәновлар ротасына тапшырылган иде. Эш башта ярыйсы гына барды кебек. 15—2-0 километрга сузылган урман һәм шул тирәдәге 10 лап немец авылы качкын Фрицларын бөтенләй дип әйтерлек тазартылды. Ләкин соңгы бәрелешләрнең берсендә Әюп Хәсановның кардәштәй якын күреп йөргән иң сөекле дусты — рота командиры ’Александр Васильев һәлак булды. Хәсәповның үзенең дә үлем белән күзгә-күз очрашкан чаклары күп булды. Ул, каты яраланып. бер атна буена кыл өстендә торды: аны үлә-үлә дип уйладылар. Сугыш кырында байтак иптәшләрен югалтты ул. Алар өчен дә кайгырырга туры килде, әлбәттә. Очма икәү бер койкада йоклаган, икәү бер ♦ Мәрхум Гадел ь Ку туйның бу хикәясе аның үлем алдыннан язылган соңгы хикәясе булып, ул матбугатта беренче кат игълан ителә Рец кашыктан аш ашаган, пц татлы уйларпы, ип кадерле серләрне бергә уртаклашкан Васильевны югалту Әюптә тирән тетрәү тудырды. Әле кичә гепә иде кебек, моннан дүрт биш көн элек алар нкәүдән-пкәү генә бик озак серләшен утырдылар. Сугышны тәмам иткәч тә. бер-берсенә кунакка бару, мәңге онытылмаслык итеп, ду китереп туйлар ясау турында сүз куештылар. Сөйгән кызларының рәсемнәренә карап, мен дә беренче тапкыр мәхәббәт турында сөйләшкәннәр иде. — Без генә түгел, безнең сөйгән ярларыбыз да дуслашачаклар. Минем Олям гаҗәп күркәм кеше. Спнец Нәфисәң аны һичшиксез яратачак. Эх, күңелле итеп яшәрбез дә сон! Туй сәяхәтен дэ бергә ягарбыз... Энә шулай дигән иде ул кичне Васильев. Э бүген Әюп анын белән мәңгегә саубуллашты. Александр Васильевны бүген күмәргә алын киттеләр. Рота белән җитәкчелек итү Хәсәнов- ка күчте. Әюп үзенең рухын төшермәскә, һич тә бул- маса, тыныч күренергә никадәр генә тырышмасын, булдыра алмады. Бугазга ниндидер әче тори тыгылды. Баш һаман түбәнрәк иелде. Әюпкә аның белән янәшә Васильев һәм Ола басып баралар кебек тоелды. — Кайт, җаным, кайт. Кайчан кайтсаң да мин сине көтәм. Омча йөрәгем тизрәк кайтуыңны тели. Күз тутырып миңа карап утыруымны, йөрәккә сөенеч салган матур елмаюыңны сагындым мин. Зәңгәр күзләреннән үбәсем килә минем... Соңгы хатында Оля әнә шулай язган иде. "Инде ничек хәбәр итим? Кадерле Оля, моннан соң сез Сашаны күрмәссез инде, аның зәңгәр күзләреннән дә үбә алмассыз инде, дин язаргамы?» Әюп пи дин язарга да белмәде. Шул ук вакытта ачулы ia иде ул. Васильевны чәнчеп үтергән немецны тота алмавы, кулдан ычкындыруы өчен үзен дә. сугышчыларны да пгргп иде ул. Гүяки юлбасар немецны тотын алып үтерсә. кайгы ы бу кадәр зур булмас иде. ничектер аны кичерүе җиңелрәк булыр иде төсле. — Пичек булды сон бу?—дин Әюп үз- үзенә сорау бирде, һәм вакыйганы хәтерләргә тырышты. ... Тан беленеп килә иде. Рота үзенә карагайда ике. - тә артыграк санда булган качкын немец автоматчыларына очрады. — Дошманны камап алырга, — дпн боерды Васильев. Озакламый кул сугышы башланды. Хәсә- нов уң Флангыдай, Васильев сулдай хәрәкәт иттеләр. Кул сугышы бетә дигәндә генә кайсыдыр берәү Әюпкә Гадеаь Куту командирның яралануы турында әйтте. Хәсәнов Васильев янына чапты. Ул якынлашканда җпргә егылган Васильев яныннан саргылт чәчле, озын буйлы бер немец офицеры калыкты һәм агачлар арасына кереп югалды. — Тотыгыз! Үтерегез үзен! — дип кычкырды Әюп һәм үзе Васильевның гәүдәсе янына тезләнде. I Васильевның күкрәгенә көмеш саплы хәнҗәр кадалган пде. Әюп аны суырып алды һәм, дустының ярасып бәйләргә теләп, .марляга кул сузды, ләкин соң пде инде. Васильев: — Оля... Оленька... кү...решен булмады, — дип берничә сүз әйтте дә, күзләрен йомды. Вестфальде авылына килеп җиткәндә, Әюп аз гыпа артта калыбрак кплгәп связпойга борылды һәм: — Теге хәнҗәр кайда? — дип сорады. — ЗГипдә, менә геиәк. — диде связной Гайнуллин һәм апа ак яулыкка төрелгән бер әйбер сузды. Хәпжәрпең сабына вак хәрефләр белән немецча «Иоганс Шульц» дли язылган пде. Хәнҗәрдә дустының как тайларын күргәч, Әюпнең йөрәге тагын әрни. тагып телгәләнә башлады. Хәнҗәрне ул. яулыкка төрен, Гайнул- лпнга кайтарып бирде һәм: — Кап тапларын сөртмичә яхшы иткәнсең, сакла, югалтма,—диде. Авылда ротаны старшина Сидорин каршы а лды. Менә шушы өч йортны сайладым мин. иптәш лейтенант. — диде ул. сул яктагы кырыл йортларга күрсәтеп. Апңары ни өчендер көлемсерәп куйды һәм: — Сезнең үзегез өчен әнә теге йорт җайлы булыр, — дия өстәде. Ләкин Әюп Хәсәнов «җайлы йортка» пв- рәк керү өчен ашыкмады, үз янына командирларны чакырып алды һәм аларга сугышчыларны пичек урнаштыру, әйләнә-тирәне җентекләп карап чыгу һәм сакчылар кую турында боерыклар бирде. Тик шуннан соц гьнп I өнгә юнәлде. Аны каршы алу өчен өйдән кыз белән карчык йөгереп чыктылар. Җыерчыклы йозө суда пешкән алмага ошаган карчык, «Без сези шундый шатбыз!» дигәндәй, якты чырайлы I булып күренергә тырыша пде. һава шактый жиләс һәм салкын булуга да карамастан, кыз, каядыр очып китәргә җыеигапсымаи, җинел һәм пө1тә киенгән пде. Уюи үзенең тирәсендә күбәләктәй очыпьш йөргән кызны күрүгә түзмәде, елчаеи куйды. Кыз елмаюны үз хисабына алды һәм елмаюга елмаю беләп җавап кайтарды. — Минем исемем Эмма, Сезнеке ничек?— дип сорады кызый. — 8югг. — диде Хәсәнов, өйгә керен. Эмма аның шинелен салдыдыргд кереште, карчык бит юарга слымсы су хәзерләде, ос- тәлгә пар чыгарып кофе килеп утырды. Ләкин Әюп кофе эчеп утырмады, битен юу белән эчке бүлмәгә кереп ятты. Башта ул кыз белән карчык турында уйлады. Ип әчеп алар бу чаклы түбәнләпәләр? Кемгә кирәк аларның ялагайлануы? Җиңүчеләргә пхтираммы бу? Юк. Әюп аларның кыланышларында нәрсәдәндер курку, нәрсә очеидер гафу үтенү һәм ялвару сизде. — Юк, безнең халык бервакытта да болан тез чүкмәс пде,—дпн Әюп горурланып куйды һәм, Васильев турында унга •. чумын, йокыга талды. Төи уртасында ул тәмам тиргә баткан хәлдә уянды. Сулышы кысылды һәм ютәлли башлады. Иң элек, хәл белергә Гайнуллин белән Сидорин килеп керделәр. Озакламый, санинструктор белән бергә, курка-курга гына. Эмма да килеп керде. Кыз, шыпырг кыначыгын, яңадан кайтып керде. Аның кулында дарулар бар иде. Санинструктор: — Юкка мәшәкатьләнәсез, дару бетең үзебездә дә җитәрлек,—дин аны йомшак кына читкә какты. Эмма, банкалар салырга кирәк, дин тәкъдим ясады. Санинструктор да. лейтенант үзе дә моңа каршы килмәделәр. Эмма, җиң сызганып, I»’ улларын кош канатыдай йомшак Хадиор и тар г.] тырышып, эшкә кереште. Тәнендә кыз кулларын сизүгә Әюп башта калтыранып китте, соңра «Нәфисә булсын пде хәзер» дин шлы уйларга чумды. Эмма шул кадәр тырышып эшләде ки, гүя ул байкалар салып кыпа түгел, үзепец җылы сулышы белән дә Әюпне сәламәтләндерергә тели пде. г Мепә шул төпнәп башлап Әюп Хәсәнен белән Эмма арасында әллә нинди җылы мөнәсәбәт уриашты. Әюп болан да аз-маз немецча белә иде. Әмма аны үзепец тормышы белән д! таныштырды. Әтисе күптән вафат икән, ике абыйсы булган: берсе Россиядә сугышта үтерелгән, икенчесе, коммунистлыкта гаепләнеп, качып пәри пкән. — Ул абыемны мин бик яратам. Ул сезнең җиңүегезне тели иде һәм сез килер алдыннан гына өнгә кайтып китте, — дпде Эмма. Кыз төннәр буенча Әюп янында утырырга хәзер пде. Читтән каран торучыларга ул хәтта мәхәббәт утында яна кебек тоелды. Мондый вакытларны Гайнуллин да, Сидорин да үзара күз кысышып, бүлмәдән тизрәк чыгып китү ягып карыйлар пде. Әюп исә Эмма якынлашкан саеп үзенең Нәфисәсе турында уйлый пде һәм Нәфпсә аңа карап карыйк, вәгъдәңдә тора аласыңмы икән?» дип бармак яный кебек пде. Әюпнең салкынлыгы, кызның ялварулы карашларына җавап бирмичә, бүлмәдән чыгып китүе Эмманы тәмам акылдай шаштыра пде. Бер генә сәгатькә булса да мип аны үземә буйсындырырга тиешмен» дип уйлый иде Эмма. — Сез, Росспялеләр, бигрәк кызык икән, безнең бөтенебезгә дә нәфрәтләнеп карыйсыз. Шулай түгелме? Гптлсрныц яки гитлерчыларның шундый булуларында минем ни гаебем бар... Шулай сөйләшеп утырган минутларның берсендә ишек алдында шау-шу күтәрелде. Тавышка Эмма да, Оюп тә йөгереп чыктылап. Капка янында сакчы белән янәшә гражданнарча киенгән һәм өйгә таба узарга омтылган бер кеше тора иде. Эмма аны күреп алуга: «Абыем!» дни капкага йөгерде, әлеге немецның муенына сарылды һәм шатлыклы тавыш белән: — Менә ул мпп кичә сөйләгән коммунист абыем! — дин Әюпкә эндәште. — Танышыгыз. Немец күрешергә дип Хәсәновка кул сузды, ләкин Әюп, күрмәмешкә салышып, читкә борылды һәм сакчы белән Гайнуллиига нидер ымлады. Немецны тентү башланды. Ләкин аның кесәсеннән кечкенә гепә тапыклык кәгазеннән башка бер пәрсә дә чыкмады. Әюп, таныклыкны укып-укып, ойгә кереп китте һәм немецны да алып керергә кушты. Хәсәпов немецка тептү ясаган чакта ук сугып егарлык булып торды. Мондый хәрәкәттән ул үзеп-үзе көчкә тотып калды. Тапыклыкпы укып чыгута, Әюптә яңадан ачу уты кабынды. — Абыем ул минем, коммунист ул, нишләтәсез аны?—дпп Эмма апа ялварды. Ләкин Әюп эндәшмәде, пидер язарга утырды. Аның язу минутлары Эммага озакка сузылган сәгатьләр булып тоелдылар. Ппһаять, Әюп язып бетерде һәм сержант Федорович белән ике автоматчыны чакырып китерергә кушты. — Кайда качып тордыгыз, ипләр эшләп йөрдегез, Поганс Шульц! Сөйләгез, мин сезне тыңлыйм,—дпп Хәсәпов немецка сорау бирде. — Ләкин ялганламагыз. — Урманда да, авылларда да яшәргә туры кп.тде. — Армиядә күптәнме? — Армлядр булганым юк ьмпнем,— диде калтыравыклы тавыш белән немец. — Мип сезгә башта ук ялганламаска кушкан пдем. Офицерлык шинелен күптән салдыгызмы? — Минем аны кигәнем дә юк... Әюп, хәнҗәр дпп, Гайнуллиига эндәште һәм хәнҗәрне өстәлгә куеп: — Ә мепә бу әйберне кайда онытып калдырдыгыз? — дпп, Шульцның күзләренә карады. Канлы хәнҗәрне күрүгә Пигапс Шульц башын түбән иде, Эмма Хәсәповныц аягына егылды. — Кичерегез сез аны, үтепәм.— дпи, кыз Әюпнең итекләрен үбә-үбә идәндә аунады. — Торыгыз, тузанда аунамагыз. Бөтен тормышыгыз, бөтен кыланышыгыз ялган сезнең. Әюи сөйләп бетерергә өлгермәде, икс автоматчы белән сержант Федоров килеп керде. — Менә шушы пакет белән,— диде Х.ь еәнов. менә бу еланны күрше шәһәргә алып барып, комендатурага тапшырыгыз. Федоровлар чыгып китүгә, Оюп тә өйдән чыкты: Мепә нәрсә, — диде ул старшинага,— биредә мин бер гепә минутка да кала алмыйм. Бүгец квартира хәзерлә һәм әйберләрне шунда күчереп бетергәч, чина хәбәр итәрсез