МИСТЕР ТАВЫК

  (Хикәя) Безнен пароход Сап-Фрапцпскода аргы култыкта тира иде. Каютада бөркү булганга, мин. урын-җиремне алдым да. мостпкка менеп Урнаштым. Югарыда, ачык һавада, җиләс үк булмаса да. ул чаклы бөркү дә түгел пде. һава саФ. яр буендагы иген басуларыннан, болыннардан аңкыган хуш исләр, үзенә бертөрле татлы исерткеч кебек*, сулыш алган саен үпкәләргә тула, бөтен организмны рәхәтләндерә. Күп атналар буе җил-давыллар белән кнрәшеп. океан һәм диңгезләр кичеп килгәннән соң. коры җпрнен ярында ук булу, аның сулышын, һәртөрле үсемлекләрнең хуш исләрен сизү күңелне табигый горурлык белән . тутыра иде. Вакыт соң булуга карамастан, кояш баешы тарафында шәфәкъ һаман кызарып тора и’р әле. Апып алсуланып балкуы көзгедәй шома су өстепд, сокланып туйгысыз матур күренеш хасил итә. Күктәге йолдызларның е тырай чагылулары бу күренешне тагып да ямг ләндерә. чуарлап бизи иде. Әйләнә якта тирән тынлык. Вакыты-вакы- тт.г белән су өстеп тынычсызлап, баркас яки сейнерлар гы::а үтеп киткәлиләр. Алар кузгаткан дулкыннарда шәфәкъ яктылары, ялкын телләре уйнагандай, тирбәлсп-тпрбәлеп калалар. По дызлар, я а<ч:а. я өскә ташланып. шаяралар, берсенә-берсе күз кысышкандай игеп, җанланып уйныйлар иде. Күзгә йокы керми. Гашыйк булган кешедәй. шушы алсу-кызарып балкыган, җем-җем чагылган йолдызлар белән бизәлгән тонге диңгез күренешенә сокланып туя алмыйча карап ятам. Әнә тагып ниндиюр сейнер килә. Ул минем турыга ук якынлаша ипте. Аның артыкта калган дулкыннарда ялкын телләре тагын тирбәнеп уйныйлар, йолдызлар, ваквак чаткылардай, төрлесс-торле якка очалар... Якып- нап карагайда бу күренеш бигрәк тә мавыктыргыч булып күренә. Матурлыктай исереп шулай ятканда башымда кинәт үзем дә көтмәгән фпкер: сикереп төшен шул дулкыннар, йолдызлар арасында чума-калка су керү фикере туды. «Чынлап, пигә коенып алмаска!»—ш. урынымнан тиз генә тордым да, суга сикерергә телән, сейнер үтеп бара торган борпз килдем. Әмма өстемне чишенергә өлгермәдем, һич тә көтмәгәндә астан ишетелә башлаган татарча җыр тавышына хәйран калдым. Дәрестән дә. ссйпердагы кеше калын тавын белән «Шахта» көенә: Агыйделләрне кичкәндә, җырлап ишкәк шакәнр. Сагынам туган илләремне...,—дпп монда сузып җырлап бара пде. Җыр шушы урынга җпткәпдә сейнер минем турыдан үтеп китеп бара пде ппде. ӘР? җырпың ахырыпа кадәр көтсәм, көймә тагын да ераграк китеп өлгерәчәк, мппем әлеге кешегә эндәшүем аңа җитмәячәк, кпң бушлыкта югалып калачак пде. Мин әллә кайдан гына килеп чыккан Сч гаҗәп якташның кем булуын белү мөмкинлеген югалтачагымны уйлап, җырның очлануын көтмичә, ашык-пошык: — Әй, якташ, бер генә минутка туктагыз! — дин кычкырып җибәрдем. Җыр өзелде, — Чү! Кем ул? — дигән җавап пистоле һәм, артка чигенеп, сейнер милем турын килеп туктады. Иллюминатордан төшкән яктыда сейнерның руле япыпдагы кешенең кодера чәчләре, эчкә баткан яңаклары ачып кына чагылып киттеләр. Мотор шаулаудан туктагач, ул башын миңа таба күтәрде дә: — Сип үзен кем буласың? Менә гаҗәп очрашу! — дип тезеп китте һәм, бераз тын торганнан соң. — Мип эштәй кайтып килом. Менә үзебезнең Идел буйлары искә тшнтелр Мистер тавык И до, түзмәдем, булыр-булмас тавышым белән җырлан җибәрдем... — диде. Пароходлар рейдта торганда борт аша юк- пы-иарпы сөйләшү рөхсәт ителми. Чит нл портларында бу кагыйдә аеру па җиренә җиткерелеп үтәлә. Шул сәбәпле без күп сөйләшә алмадык. Иртәгә очрашырга сүз куешып, аерылыштык. Китәр алдыннан ул миңа: р — Кил... Килми калма. Көтәрмен. Мин пегрлар зыяраты капкасы япыпда, ак йортта торам. Шул өйне тапкач мистер Тавых кайда тора, дип сорасаң, күрсәтерләр... — Ипчек? Тавык дисеңме? — дип, гаҗәпләнүемне яшерә алмыйча, псемсп кабатлап әйтүен сорадым. — Юк... Алай түгел. Мин шул үз исемемне үзем югалткан кеше инде. Тутырып әйткәндә — Таухетдпп булам. Монда кыскартыл— Тавых дип кенә йөртәләр, ә син тавыкка әйләндереп ташладың... Ярар, хәзергә хуш бул. Иртәгә көтәм, — диде дә, моторын шаулатып, кузгалып та китте. Кызганычка каршы, икенче көнне безнел пароход портка эчке култыкка кермәде. Иртән алынган ашыгыч приказ буенча, диңгезгә чыкты һәм, шулай итеп, көтмәгәндә очраган якташымны күрмичә китәргә туры килде. Бер елдан соң без тагып Сан-Францискога килдек. Бу — сугышларның иң кызган вакытлары пде. Котырынган дошманның су асты пиратлары монда кадәр килеп җитә һәм, юлбасарларча ташланып, пароходларны батыра башлаганнар пде. Күп сандагы хәвеф-хәтәрләрпе имин үтеп, ерак юлдан исән-сау килгәннән сон, без мепә. чын күңелләрдән шатланып, портка якынлашып киләбез. Менә аргы култыкка да җиттек. Узган елны теге билгесез якташымны очраткан тпрәдәпрәк үтеп барабыз. Көндез булганга. хәзер шәФәкъ яктысы да, җем-җем итеп ялтыраган йолдызлар да күренмиләр. Иркен су өстен анда-монда күзгә чагылган балыкчы сейнерлары һәм траулерлары гына чуарлыйлар. Монда балык яхшы эләгүчән ахыры — балыкчылар шактый күп. Алар балык, белән тулгап җәтмәләрен судан тартып чыгаралар; җыйган балыкларын якындагы траулерларга илтеп бушаталар һәм, чпткәрәк китеп, бушаган җәтмәләрен тагып суга ташлыйлар. Балыкчыларның кайберләре, эшләреннән туктап, безгә карыйлар, кулларын болган, сәламлиләр. Бозлап калышмыйча портка таба ияреп барган траулердан берәү, башындагы эшләпәсен салып, безгә болгарга һәм, нәрсәдер әйтергә телән, кычкырырга тотынды. Зур дулкыннар чыгарып аларпың ауларына комачауламас әчеп, без алар турыннан әкренрәк үтәбез, аларпың сәламнәренә сәлам белән тавыш бирәбез. Шул рәвешчә, портка керә торган бугазга тыныч кына якынлашканда, палубадагы матрослардан берәү кинәт әче тавыш бел әп: — Торпеда!.. Әнә, әнә!.. Туры безгә таба килә! — дип чапаланып кычкырып җибәрде. Ул күрсәткәп якка карасак, дөрестән дә, су өстеннән күренер-күренмәс кенә атылып, артыпнап ак тасмадай эз калдырып, торпеда килә иде. Кичегебрәк күргәнгә һәм. бигрәк тә, әкрен бару сәбәпле, җәһәт кенә маневр ясап, берәр якка борыла алмаганга, торпедадан котылу мөмкин түгеллеген һәммәбез дә шунда ук төшенеп алдык. Берничә секунд кына моннан элек йөзләрдә балкыган шатлыклы елмаю яшен тизлеге белән юкка чыкты. Бездән калышмаска тырышып ияреп килгән траулердан эшләпәсен болгаган балыкчы да торпеданы күрде. Ул эшләпәсен тиз генә башына киде дә. кинәт борып, траулерын торпеда юлына аркылы китереп куйды. Без анып нәрсә эшләргә маташуын аңларга да өлгермәдек, — торпеда, траулерга бәрелде дә, гөрселдәп шартлады һәм ул шартлаган җирдә, диңгез төбеннән кинәт бәргән янар таудай, ут белән су буталып, өермә баганасы күтәрелде... Өермә басылгач траулерның җимерек борыны суга батып барганы күренде. Аның яшел кабарчыклар ябышып каткан койрыгы судан калкып өскә чыккан, вппты. очарга җыенган самолет пропеллерыдай, һавада дырылдап әйләнеп тора иде. Без. моторлы көймәгә тиз генә утырып, . аның янына килеп җиттек. Җимерек трюмдагы балык массалары, траулер бата барган чсасн. өскә калкып чыга торалар, салмак кына тибрәнгән дулкыппар аларны тирә-юньгә тараталар иде. Су өстендә соңгы минутларын үткәргән траулер хәзер авыр ярадан үлеп бара торган кешене күз алдына китерә: аның җимерелеп беткән бортлары, актарылып ташланган балык массалары кот очыргыч бер күренеш хасил итәләр, аларга чырайны сытмыйча карап булмый иде. Мондый һәлакәтне беренче мәртәбә күрүем булганга, дулкынлануымны яшерә алмадым. камрло коточкыч җимерхкеч көч булыр икән! — дип куйдым. Сафа Сабиру Үз гомерендә күпне күргән боцман, миңа каран, елмайды да: — Әй. туганкай, торпеда бу агач тагаракның бер ягыннан тишеп кергән дә икенче ягыннан чыгып киткән һәм шуннап соц гына шартлаган булса кирәк. Әгәр эчтә вакытны шартлаган булса, траулерыңның йомычкалары да калмас иде, — дпп сузып әйтеп куйды һәм шунда ук тиз генә торып: — Нәрсә ул? Әнә. балыклар арасында... багор бирегез, — дпп, көймәнең борынын балыклар калкып чыга торган трюмга юнәлтте. Без бернәрсә дә күрми идек әле. Ул, ачулана төшеп, безгә караш: — Күзегез чыктымы әллә? Әнә ич, корсагы ярылган сом янында ята!—дпп кычкырды һәм кулына тиз генә багорпы алып, саклык белән генә, сомга таба сузды. Көймәнең борыны сомга якын ук килгәч, багорпы ташлады да. бөтен гәүдәсе белән борт аша сузылып, балыклар массасы арасыннан әз генә күренгән кешенең чәченнән эләктереп алды. Тарта-тарта торгач, ниһаять, без агач, такта кисәкләре, балык үләксәләре арасыннан кеше гәүдәсе өстерәп чыгардык*. Гәүдә ба- шыннан-аягыпа кадәр лайлага манчылган, кием һәм чәчләренә балык тәнкәләре ябышкан иде. Боцман аның изүе аша күренеп торган кызылканатлы алып ыргытты да: — Егетләр, бу бая безгә эшләпәсен селкегән кеше бит... Әнә эшләпәсе дә калкып чыкты... Аны шартлау дулкыны өстәп трюмга, балыклар арасына бәреп төшергәндер, — дип, бездән бигрәк, үзепә сөйләгән бер төс белән мыгырдана калды. Больпинага илтеп урлаштыргач, балыкчы аньша килде һәм тәүлеккә якын азапланып ятты. Без аны бер генә минутка да ялгыз калдырмадык. Авыруның авыр хәле безне биг. пошындырды, аның фпдакарьлыгы сокландырды, совет иле исеменнән ана рәхмәт белдердек һәм. батырлыгы өчен, үзенә яки туганнарына нинди бүләк алырга тсләвен сорадык. — Мина хәзер бернәрсә дә кирәкмәс... мин үзеч дә... шул якта туын үскән... сагындыра... Хуҗага траулер бәясен түләргә кирәк булыр, ләкин юк исә авың миңа, корткычлык кылучы, дип яла ягуы мөм кин... — диде ул. Бераздан соц палатада без аның белән икәү генә калдык. Янаглары эчкә баткан бу кешене мин, кайтадыр күргәнгә охшаткан идем. Хәзер аның Таухетдпн икәне турында шик калмагая иде инде. Шуңа күрә мпп тартынып тормадык — Таухетдпн туган, кап җирләрен бик авырта?— дидем. Ул да мине тавышымнан таныды. Күрергә теләгәндәй, күз алмаларын гына борып карады да, бик әкрен генә сузып: — Ә... сип икән... М... менә та-гыи,— дип сөйләргә тотынган иде дә дәвам итә ал мады, сулышы бетеп, шунда ук тынип калды. Мин чәй кашыгы белән аның авызыча берничә тамчы су салгач, аңа бераз хәл кергәндәй булды. Кипкән - иреннәрен толе белән ялап чылатты да. әкрен генә булса да. баягыга караганда ачыгырак итеп: — Якташ, беренче очрашу исендәдер... Сип минем исемне Тавыкмы дпп гаҗәпләнгән идең... — Мин болан... Словом, ялгыш килеп чыкты ул, Таухетдпн дус. Хәтереңне калдырыш булсам, гафу үтепэм — Ю-юк, үпкәләп әйтүем түгел... Ул хакта әз генә дә борчылма сии... Мин әлтә.ч. сип ул чакны минем ансыз да бәхетсез арчышымны тавык дигән бер сүз белән бөтсиләй кимсетеп ташладың, җәрәхәткә тоз сипкәндәй иттең дим. — диде дә, хәле бетеп, сүзеннән туктады. Бераз тын алгач, тагын сөйли башлады: — Их, якташ, үз плеңпәп, үз халкыңнан аерылсаң, тавык кына түгел, чебешкә әверелүең дә мөмкин икән!—һәм ул тагын тынып калды. Шушы тынудан аның хәле җиңеләймәде. Тиздән ул аңып ук югалтты, саташа башлады. Борып очына, күз төпләренә вак-вак тир бөртекләре чыктылар. Сулышы авырайгачпан- авырайды; һәм, бөтен гәүдәсе белән кинәт ничектер тартылгандай булды да, бөтенләйгә өзелде, үлде. Исән чакны йомылырга онытылгандай, аның күзләре ачык көйгә калдылар. Без Таухетдипне шул ук копне, кояш баткан чакта күмдек. Тантаналы күмү' булмады бу. Гәүдәсен кабергә төшергәндә аның артыннан өзелеп- өзетеп елан калучы туганнары да, бергә үткәргән көннәрен, эшләрен искә алын сөйләүче иптәшләре дә булмадылар. Аның кем булуын, нинди язмыш белән бирегә ташлануын, кемнәр белән һәм пичек көн күрүен без белә алмадык. Безнең очеп бердәнбер ачык нәрсә — аның һәммэбезгә дә якын булган Тугай илен чын мәхәббәт белән сөюе, ул мәхәббәтнең үлемнән дә көчлерәк булуы иде, «Мистер тавьп£ Шундый уйларга чумган хәлдә, мпц зыя- күптән баткан, кызарып шәфәкъ балкыган, йолдызлар калыкканнар иде инде... Тик хәзер аларпыц матурлыгы беренче мәртәбә күренгәндәге кебек тәэспр итмәделәр. Салкып ай нурлары җылытмаган кебек, чит-ят табигатьнең яме дә күңелгә ятмый иде. Пароход палубасына менгәч кенә күңелем күтәрелде. Биек тау башыннан Казанны, Идел буйларын күргәндәй булдым һәм, туган илемне уйлап, авыз эчемнән аның җанга якын бер җырын җырлап куйдым. Пке борт белән чикләнелгән тар тимер палубаның үземне үстергән туган илнең бер кисәге икәнен бөтен рухым белән сиздем