ХӘЗЕРГЕ ШАРТЛАРДА ИҖТИМАГЫЙ ФӘННӘРНЕҢ КАЙБЕР БУРЫЧЛАРЫ ТУРЫНДА

Безпец буып бүген, җәмгыятьнең бетен Кеш тарихында тпңдәшсп табу кыеп булган бер чор кичерә. Бүген бөтен дөньяда була торган вакыйгаларның күләме һәм тизлеге ягыннан да, халыклар арасында яңа, тыныч мөнәсәбәтләрне тудыру эшендә актив тостә хезмәттәшлек итә торган халыклар, һәм дәүләтләрнең саны ягыннан да, хәзер бөтен кеше өчен мәгълүм булганча, Гптлер Германиясен җиңгәннән соц бөтсп дөньяда туган шартлардан килеп чыга торган тарихи нәтиҗәләр ягыннан Да безпец заманны җәмгыять һәм дәүләт үсешендәге нинди дә булса башка бер дәвер белән чагыштыру кыеп. Иҗтимагый фәннең төрле тармаклары алдына хәзер яңа зур бурычлар килеп басты. Совет галимнәре бу бурычларны безнең халкыбызның дөньяга алдынгы карашы кешене дошман күрә торган фашизм идеологиясенә каршы зур сугышны тулысы белән отып чыккан шартларда хәл итәләр. Совет халкы һәм азатлык сөюче барлык халыклар боек җиңүләрнең бөеге булгап бу җиңүне шатлык белән бәйрәм иттеләр. Большевиклар, безнең совет кешеләре шундый халык инде алар: бпк зур бер бурычпы, хәтта бөтен дөнья күләмендә тарихи әһәмияте булгап бурычпы, хәл иткәннән соц, алар, оптимист һәм тарихны сөюче кешеләр булганнары хәлдә, алга таба карыйлар һәм безнең буыныбыз өчен кирәкле яңадап-яңа прогрессив бурычларны хәл итү юлларын табалар. Бүген без, ихтимал, җәмгыять турындагы лсипичылсталинчыл фәнне чәчәк аттыру һәм тизрәк алга җибәрү очеп иц яхшы шартлар кпчерә торганбыздыр. Бу бик аңлаешлы. Иҗтимагый фән өлкәсендәге эшләрне совегг галимнәре, немец фашизмы тарафыннан өскә килгән һәм берничә еллар буена барган коточкыч кырып бетерү яки коллыкка төшерү куркынычыннан соц, халыкларның күпчелеге иркен һәм шатлыклы сулыш алган көннәрдә дәвам иттерәләр. Совет тарихчылары, философлары, экономистлары, хокукчылары, филологлары үзләренең иҗтимагый фон өлкәсендәге гыйльми эшләрен совет ** 1945 иче елның 1 нче августында, Москва шәһәрендә, Союзлар Портында, социаль-эконо- мик фәннәр кафедраларының җитәкчеләре курсларында укылган доклад стенограммасы. идеологиясенең, шулай ук большевиклар партиясенең тышкы, эчке һәм хәрби өлкәдәге бөтен политикасының көче һәм тормышчаплыгы бик каты сынаудан үткәннән соң коралар. һәрбер партия, һәрбер идеология чыпчыклап бары тпк тормыш тарафыннан гына, миллионнарча һәм миллионнарча хезмәт ияләренең эше белән генә, сыйныфлар һәм халыкларның тормышы һәм көрәше белән генә сынала һәм тикшерелә ала.—ленинизм шулай өйрәтә. Дөньяга һәрбер караш турында, теория турында барыннан да элек нрешелгәп нәтиҗәләргә каран хөкем йөртергә кирәк, — пптәш Сталин шулай өйрәтә, һәрбер теория, һәрбер иҗтимагый караш системасы, тормышта каты сынау үткәндә, ахыр чиктә я югала бара — көрәш барышында читкә алып ташлана — я җәмгыять үсеше белән раслана., яңа көчләр җыя, тормышта үзенең чынлыгын, дөреслеген раслый торган яңа дәлилләр туплый һәм шул вакытта* миллионнарның иҗтимагый тормышны тагын да прогрессив һәм алдынгы итеп кору әчеп көрәшендә юл күрсәткеч йолдыз, кулланма булып хезмәт птә. Тарих менә шул турыда бпк күп сапла дәлилләр бирде. Җәмгыять тарихы тормышта каты сынау П У Б Л И ЦИС 'Г И К А Г Александроз аша үткон иҗтимагый карашларның язмышы нәрсә белән беткәнне күрсәткән бик күп мисалларны белә. Кайбер теорияләр киң уйланган тәҗрибә (эксперимент) белән тикшерелде: Оуэнныц матур комму пиетик общиналары белән шулай булды. Икенче бер карашлар вакыт белән, җәмгыятьнең озак үсешенең барышы белән каты тикшерү үттеләр; мисалга җәмгыятьнең тезелеше һәм үсеше турындагы барлык утопик теорияләрне кигерергә мөмкин. Өченче берләре иҗтимагый сыйныфларның һәм сословиеләрнең кыска яки озак көрәшендә читкә альт ташланалар яки расланалар. Ләкин үткән заманнарда теорияләр ипчек кенә тикшерелмәсеннәр, нәтиҗә һәрвакыт ике төрле булган: я исә теория бетүгә таба бара, иске теорияләр юкка чыга, искергән идеологияләр бетә, шуның белән бергә үзләрен тудырган партияләр 1пм сыйныфлар белән бергә бетәләр; яисә иҗтимагый карашлар расланалар һәм ул чакта кешенең җәмгыять турындагы белемнәрен янаган үстерү әчеп башлангыч пункт булып әвереләләр. Дөньяга марксистик-ленинчыл караш Бөек гатан сугышы барышында зур сынау үтте. Бер генә төрле карашлар системасының да бер кайчан да мондый Һәр яклы һәм каты сынау аша үткәне булмагандыр. Гитлер Германиясенә каршы совет халкы алып барган сугыш нәтиҗәсендә карашларның бер төрлеләре икенчеләре белән алышынып кына, теория төзәтелеп яки төгәлләнеп кенә калырга тиеш түгел иде: сүз яңа иҗтимагый мөнәсәбәтләр һәм карашлар системасы турында совет халкының яшәве яки үлүе турында бара иде. Совет халкы фашист ерткычны юк итү өчен. Фашизмның хәрби-экопомик базасы булган Гитлер Германиясен тар-мар итү өчен, ерткыч фашизм идеологиясең һәртөрле терелтергә. ныгытырга яки нигезләргә маташуларны бетерү өчен көрәште. Бөек ватан сугышының нәрсә белән бетүе мәгълүм. Хәзер Германиядә фашистларның юлбасарлык идеологиясен үстергән туфрак уңынмы рәвештә б. терелә. Ләкин фашистик идеологиянең бөтс.ч учакларын ахырынача бетерү өчен күн һәм күп эшләргә кирәк булачак әле. Лении-Ста шинын җәмгыят.-, турында! ы тәгълиматы тул ысын ча җиңүгә иреште, — бөтен сызыклар буенча җиңеп чыны. Сулышның барышында (өиьяга советча карашныи бөтен яклары расланды. Дөньяга, безнең советча караш, иҗтимагый беле/мнсн бөек корифейлары Ленин һәм Сталин тарафыннан эшлэиьш караш фашизмга каршы бөек сугыш сынавын үтен кенә калмады, бәлки яңа тәҗрибә белән, тарихи яктан үзенең тирэптсн дөреслеген раслый тойган бәхәссез яңа дәлилләр белән баетты да, үзенә уннарча миллион яңа тарафдарлар тапты һәм үз байраклары астына шундый коч җыйды ки. андый куәтле көчне дөньячың белгәне юк пде һәм белми. Маркс тәгълиматы кодрәтле, чөнки ул дөрес, дип кабатларга, ярата иде Ленин, һәрвакыт дөрес, чын, сугышчан тәгълимат булу өчен марксизм-лениниз.мның даими рәвештә үсәргә, яңа тәҗрибә белән баерга, яца мәгълүматлар белән расланырга, яңадая-яца теоретик положениеләр һәм ачышлар белән тулылана барырга тиешлегенә инану кыен түгел. Икенче сүзләр исләп әйткәндә, безнең Фән йөз еллап вакыт буена инде нәкъ менә шуның өчен дөрес һәм какшамас булып килә ки, чөнки ул үз методының төп принцибын — тормышны өзлексез прогрессив үсештә карау принцибын — тайпылышсыз һәм эзлекле рәвештә үзспә карата куллана килә. Үз вакытында Маркс һәм Энгельс тарафыннан әйтелгән кайбер положениеләрне», Ленин һәм Сталин үз хезмәтләрендә күрсәткәнчә. яңа чорда искергәнлеге һәркемгә .мәгълүм. Шушы искергән положениеләр җәмгыять турындагы марксистик тәгълиматның үссшендә- өстәләләр яки яналары белән алмаштырылалар, ләкин марксизмның бөтен положениеләре. Маркс тарафыннан ачылган һәм нигезләнгән барлык төп положениеләр үзләренең тулы көчләрен саклыйлар. Марксизмның иҗади рухы теориянең шушы өзлексез үгетендә, баюында булды һәм булып килә. Мәгълүм ки. Лезгин тарафыннан эшләнгән һәм әйтешән кайбер положениеләр. ленинизмның үсешендә. Владимир Ильич үлгәннән соц. партия казанган яца тәҗрибә белән баетылдылар. Шулай ук мәгълүм ки. ленинизмның барлык ток нигезләре һ.»м принциплары безнең заманда Леи пи исән чактагы көчләрен саклан кына калмадылар, бәлки аларпың әһәмияте, тагып күбрәк үсте. Әгәр дә большевиклар партиясе марксизмның искергән положениеләрен үзгәргән таршл шартларга ярашлы яца положениеләр белән алыштырырга; җәмгыять турында Маркс, Ленин һәм Сталин тарафыннан тудырылган фәнне даими рәвештә алга эта- pepi батырчылык итә алмаган булса ще. безнең илебез яна i акыйгалар. яца фактлар, яна тәҗрибә алдында коралсыз булып чыккан булыр иде. Җәмгыять турындагы .тснипчыл-сталпнчыл' фәннең ип әһәмиятле үзенчәлекләреннән f)epCC һәрвакыт аның хәзерге замандагы иң кискен Хәзерге шартларда иҗтимагый фәпләриен кайбер бурычлары турында 69 Һәм үткен мәсьәләләрле хәл итәргә, 1гпде булып үткән күренешләргә генә түгел, бәлки нәкъ булып яткан вакыйгаларга да тарихи дөрес характеристика бирергә, бик көчле рәвештә агын торган тормыштай артта калмаска, аны дөрес аңларга һәм еракка алдап күрергә хәзерлеге һәм осталыгы булды. Бик ачык ки. ленпичылсталпнчыл иҗтимагый фәннең бу ; үзенчәлеген тормышка ашыру һәрвакыт фән алдына яңа бурычлар куя торган тарихи шартларны һичшиксез төгәл белүгә бәйләнгән булды. Мәсәлән, бүгенге тарихи шартларның үзеп- чәлеге нәрсәдә һәм иҗтимагый фәннәрнең шул шартлардан килен чыга торган кайбер якындагы бурычлары пиндиләр? Совет галимнәре гыйльми һәм педагогик эшләрен совет халкы Гитлер Германиясен тулысы белой җиңгән шартларда дәвам иттерәләр. Бу җиңү — хәзерге заманның төн факты. Советлар Союзының көчләре безнең ватаныбызга каршы кораллы поход ясау өчен Фашистик Германия җитәкчелегендә берләшкән бөтен Европа реакциясенең көчләренә караганда куәтлерәк булып чыкты. Советлар Союзы, Германия империализмына каршы сугыш чорын тәмам итеп, тагын социалистикҗәмгыятьне тыпыч төзү эшенә кереште. Җимерелгән шәһәр һәм авылларны аякка бастыру, материаль байлыклар җитештерү, культураны тагып да үстерүг эшенә безнең халкыбыз гаять зур күтәренкелек белән тотынды. Менә шулар бөтенесе ватаныбызның хәрби экономик куәтен тагын да күбрәк ныгытырга тиеш. Гитлер Германиясенә каршы сугышта тиңе булмаган кораллы көчләр җәелдереп, Советлар Союзы сугышка сәләтле армия тудырды, шушы вакыт эчепдә бпк яхшы офицерлар составы һәм беренче класслы генералитет тәрбияләп үстерде, пц алдынгы кораллар тудырды. Бсз- неп армиябезнең стратегиясе һәм тактикасы бүген иптәш Сталин тарафыннан шундый дәрәҗәгә күтәрел'с ки, бер генә армиянең дә һәм бер генә дәүләтнең дә, хәзерге- сугышта да. барлык үткән сугышлар тарихында да. беркайчан да шундый дәрәҗәгә ирешкәне юк иде. Әгәр дә апнары хәзерге шартларны тышкы политика күзлегеннән тикшерен карасһк, ул чакта ботеп кеше очеп шул ачык: Советлар'Союзы, үзенең союзнпклары AKI1I һәм Гг»ск Брита' ия белән берлектә. Европа халыклары остенә юлбасар Гитлер империализмы тарафыннан килгән куркынычны бетерде, тынычлык саклау һәч халыклар куркыпычсызлыгып гарантияләү эшен үз өсләренә алган демократик державаларның бөек союзын тудыру эшенә үзенең хезмәтен куйды. Хәзер безнең дәүләтебезнең бөтен дөнья күләмендәге эшләрдә тоткан урыны һәм авторитеты шул пакты зур ки, андый хәлнең беркайчан ла бул- гапы юк иде. Шушы .җиңү шартларында безнең Климнәребез, — тарихчыларыбыз һәм философларыбыз, экономистларыбыз һәм хокукчыларыбыз, — гыйльми бурычларны хәл итүгә алыналар. ССР Союзы Халык Комиссарлары Советы һәм ВКП(б) Үзәк Комитеты үзләренең Фәннәр Академиясенә җибәргән котлауларында: безпец институтларыбызда «совет галимнәренең — фи.зпклар һәм химикларның, математиклар һәм астрономнарның, биологлар һәм медикларның, геологлар һәм географларның, тарихчылар һәм философларның, экономистларның, хокукчыларның һәм филологларның нәтиҗәле эшләр алып баруын» әйтеп \ттеләр. Сугыш совет галимнәренең эше1 ничаклы нәтиҗәле булганын күрсәтте. Ләкин шушы югары бәяго тәмам лаек булу өчен алар фәндә әле өлгереп тә хәзергә хәл ителмәгән күп бурычлар барлыгын һәрвакыт петэ тотарга тпешләр. безнең фәнебезне армый-талмый баетырга, тагын да. нигезләргә тиешләр, аның положениеләрен эшләргә, янадап-яна яхшы нәтиҗәләргә ирешү өчен безнең мәрк- сизмлениппзм методы бсләп файдалана белергә тиешләр. Әгәр дә инде иҗтимагый Фәппәр өлкәсендә эшләүче совет галимнәре алдында тора торган бик гомуми бурыч турында сөйләсәң, ул бурыч фашизмны безнең хәрби, экономик, политик һәм идеологии җиңүебезне богеп көч белән беркетүдән, ныгытудан, фашистик карашларның һәртөрле калдыкларына һәм төрләренә каршы килешмәүчәп -көрәш *алып барудан, җәмгыять турындагы лепипчыл-с.талипчыл фәнне тагып да нигезләүдән һәм баетудан. аны миллионнарча хезмәт ияләре арасын пц киң рәвештә таратудан гыйбарәт. Әлбәттә, һәрбер белем өлкәсенең — тарихның. ВКП(б) тарихының. экономик фәннәрнең, философиянең. хокукның. Филологиянең — үзләренең специфик бурычлары бар. Совет җәмгыятенең тормышы һәм эше өчен барлык* Фәннәрне нәтиҗәле үетсрүг бердәй кирәк. II Реакцион. Фашистик карашны Совет иҗтимагый Фәненең җиңүе бүген һәркемгә ачык. Шулай ук совет тарих фәненең Фашистик Германиядәге бул: карча ялалы, тарпхп уй- ___________ ,„ _ __________ ___________ _______ _______________ _____ _______________ 'О _________________ Г. Александров дырмалы тпкш^нүләр системасын җиңүе дә һәркемгә : ч Бу җиңүгә бөтеп сызыклар бусгтз Биздең тарихчыларыбыз немецларның ялгап вегорвотр&фидсен һәм тарихы?: ун ’ • лы пәгегчтә фаш иттеләр. тарпхчыларыбызпыд кЧне::-^ җптди киччелекләр бар әле. Шул КПМ-WCK \ \ц кайберләрең мисалга алы:: үтик. Бездә СССР тарихы һәм гомуми тарих вузларда шул рәвеп 1Ә баян ителә һәм укытылалар ки, гү ки ала* "ы берсе-берсеп чыгарып ташлый торган һәм бер-береепә бәйлә- нешлә] булмаган ике фән диярсең. Мәсәлән, урта гасырлар тарихы буенча язылган дәрсс- лекләрпея берсе дә Европа тарихында Киев дәүләтенең нкңд туы турында сөйта гасырлар тарихы» (1 том. 193S иче ел бз ::алы) дәреслеге көпбатыш славяннар турында берничә сүз белән генә әйтеп үтә, гарәпләр турында күп сөйли, ләкин көнчыгыш славяннары турында бер сүз дә әйтми, димәк. монгол яуларын туктатып кире каккан һлч шуның белән Европа пиви- лпгагшясен коткарып алып калган көнчыгыш славяннарның роле ачылмый кала. Көнчыгыш славяннарын урта гасырлар тарихыннан шул рәвешчә төшереп капыру бу чорның тарпхып фәнни нигезлә эшләргә мөмкинлек бирми. СССР тарихы буенча язылган кайбер китапларда еш кына. рус тарихы процессының мегтзкыйль бул гаучылыгы турында Россиягә гемеплар таравыннан китереп кертелгән фәнни булмаган караш кабатлана. Монда барыннан ла элек р”~ дәүләтенең норманнардан башлануы турындагы фәнни булмаган «теория пе күздә тотарга кирәк. Русигыи чыгышы һәм рус дәүләтенең төзелүе турындагы бу теория .ХҮШ гасырта немец тарихчысы Банер тарафыннан күтәрелә, тарихчы немецлар Мюллер һәч Шлсцер тарафыннан якда- на һәм үстерелә, аНорман теориясе» славяннар үз дәүләтләрен төзергә сәләтсез булдылар, ди. Руе фән?кс-ң зур вәкилләре — Ломоносов, Гедеонов. Забелин, Ключевский, Марр — бу тепәиянси төпсезлеген исбат иттеләр. Ләкин шулай да бу теория хәзер;е көннәргә кадәр йөрүендә дәвам итә, кайбер тарихчылар тарафыннан яклапыи килә. 0 хәлбуки, рус тарихының гүяки «варягларны чакырудан» гына башланган дин русларлык нәкъ менә турьг- даи-туры «перчаииар теориясе» белән бәйләнгәнлеге мәгълүм. Немец тарихчысы Шлсцер болай дин яза: «Рус тарихы Рюрик килүдән һәм рус патшалы!ы төелүдән башлана... Бу II гасыр яртыларында булды; шуның өчен дә патриотлар үз тарихларының Бабпль манарасы төзелү вакытыннан башланмавына, аның Эллин һәм Рим тарихы кебек үк борынгы булмавына, хәтта немецлар һәм шведлар тарихыннан да яшь булуына ачуланмасыннар* (Шлсцер «Нестор». 1 том, 418—419 бит, 1809). Шлсцер фикеремчә. Рюрикка кадәр рус тарихына географик һәм этнографик кереш кенә мөмкин булган. Бу карашларның ничаклы төпсез һәм зарарлы икәнлеген исбат итен торуның хаҗәте юк. Безнең тарихчыларыбызпың бурычы рус тарихына карата псмецлар ясаган бу фальсификацияне ахырынача ыргытын ташлаудан һәм рус халкының бик борыпгы заманнардан алып безпең көннәргә кадәр булган күп кырлы бөтен тарихын гыйльми тикшеренүләрдә тулысыпча алга китереп бастырудан гыйбарәт. Шулай ук рус тарихын фальсификацияләүче пемец фальсификаторларының үзләренең реакцион теорияләрен һәм Көнчыгыштагы илбасарлык политикаларын нигезләү өчен елаган кабиләләренең коллык характерда булуы турында һәртөрле юллар белән яла ягулы положение таратулары да мәгълүм. Гүяки бу характер славян халыкларының психикасында, культурасында һәм дәүләтчелегендә гәүдәләнгән имеш. Әгәр дә безпец кайбер тарихчыларыбыз бу мәсьәләдә ялгышлар һәм буталчыклыклар җибәрмәсәләр иде — монда бу турыда искә алып торуның хаҗәте дә булмас иде. Мәсәлән, без моннан икс сл элек матбугатка чыккан бер әсәрдә түбәндәгеләрне укыйбыз, «... Көнчыгышта да көнбатышта да, кабилә исеме булган нәкъ менә «с л а в ян» сүзе гомумән колны билгеләү өчен күмәк атама булып китте. Бу псем күп үзгәрешләр кичерде 1юч көнбатыш Европа халыкларының бөтенесе арасында да диярлек төрле вариантларда тамыр җәйде». Шушы фикердәге авторның шикле филологик эзләнүләре «славянин» сүзенең роман һәм герман группаларына кергән барлык телләрдә гүяки «кол» мәгънәсен ю йөргәнлеген исбат итәргә тисчи булалар. Славяннарның кол чыгышы турындагы фәнни булмаган теориясен нигезләргә маташып автор: славян кабиләләре «һипдетаннап алып Гибралтарга кадәр барлык антик дөнья өчен» коллар бирүче төп резервуар булдылар, дин яза. Ләкин фактлар бөтенләй башкача сөйли. Безнең таппхчы- ларыбызиың күп сандагы тикшеренүләре Ат- тикада Кара диңгез буйларыннан чыккан түге т, бәлки Фракиядәп һәм Кечкенә Азия әп чыккан колларнын күпчелек тәшкил пткәнле- 1 ЯПШ О ЛЖГТЖЖЖ - . Xrrvt ./ U» «.' - г • rwrwi.1.1 ~> ■TJWIPV ■ И irni-wrwn——ГИ| —• ■ ' -л^г ~ ЬИ ■ ■ irHirwin:Mi ш ■ м Хәзерге шартларда иҗтимагый фәннәрнен кайбер бурычлары турында 71 ген исбат иттеләр. Йөзләрчә мең коллар — карфагеппар, галлар, греклар, германнар арасында славяннардан чыккан коллар сизелерлек у pun алмыйлар. Мопдый тарихи нигезләнмәгән карашларны таратуның пипди зарар китерүен исбат итеп торуның кирәге юк. Безнең тарихчыла- тшбьгпыц бурычы — славяннарның чыгышы акрындагы теорияне немецларның фальспфп- ^ицпяләвсп ахырыпача фаш птүдәи, славян халыклары тарихының һәм күп кырлы рухи һәч политик тормышының тулы картинасын тудырудан гыйбарәт. Бу — безнсп заманда славян халыкларының бердәмлегенә һәм прогрессына зур хезмәт күрсәтәчәк. Марксистик-ленинчыл тарих фәненең, патша Россиясе Европа жандармы һәм халыклар төрмәсе иде, дигән мәгълүм положениесен аударып ташларга маташучы карашлар да күп зарар китерәләр. Мәгълүм кп, кадетлар һәм меньшевикларның исторпографиясе. патша Россиясе шартларында дәүләтнең һәм халыкның бердәмлеге турып.тагы ялгап караштан чыгып, һәрбер революцион хәрәкәтне дәүләткә каршы һәм, димәк, тарихка каршы иш игълан пттс. Бу караш та шулай ук үзенә тарафдарлар тапты. «Исторический журналюга килгән бер мәкаләдә тарихи вакыига- Lтарны сыйнфый күзлектән чыгып караудан Лһш тартырга тәкъдим ителә; мәкаләнең авторы мондый подходим «балаларча суллык авыруы» дип атый. Ул Россия халыкларының революцион көрәшц турындагы установкалы яңадан карарга тәкъдим итә һәм, восстаниеләр Россиядәге самодержавие властеның көчен какшату сәбәпле, революцион восстаниеләрне реакцион дин билгели. Мосәләп, Болотников, Газин, Пугачев җитәкчелегендәге крестьян восстаниеләре, шулай ук декабристлар хәрәкәте реакцион восстаниеләргә кертелә. Сез: ни өчен? дип сорарсыз. Мәкаләнең авторы җавап бирә: «Халыкның иҗади ролен күрсәтеп бирергә теләп, безпең аңыбыздагы историография Разин, Болотников, Пугачев. Радищев, декабристлар образына сыпышты һәм Дмитрий Донской, Александр Невский, Иван Грозный. Петр I, Суворов һәм башкаларның эшеннән курыкты. Пи өчен? Чөпки беренчеләре дәүләткә каршы чыгыш ясадылар, икенчеләре исә, киресенчә, дәүләтне ныгыту һәм боек итү әчеп көрәштеләр. Беренчеләре җи- иерщләр, ә икенчеләре төзеделәр». Шул ук мәкаләдә Пугачев восстаниесе турыпда болай диелә: «Аның җиңүе Россиянең политик куәтен Удар астына куярга сәләтле иде, Романовлар даүләтепеп лаек, өлгергән варисы булмау сәбәпле, апы дөнья күләмендәге державалар саныннан чыгару мөмкин иде. Пугачев җиңгәндә Россия каплы кыргыйлык упкынына төшкән булыр иде». Безнең тарихчыларыбызның бурычы рус тарихы турыпда марксизм карашы белән бернинди уртак нәрсәсе булмаган мондый карашларны ут астына алудан, киләчәктә дә рус тарихы процессына Лепин карашларының чисталыгын саклаудан гыйбарәт. СССР халыкларының тарихы бердәм, органик процесс булып тора. Аерым халыкның тарихы башка халыклар тарпхы белән һәм беренче чиратта рус тарпхы белән бәйләп алганда гыпа дөрес эшләнергә һәм аңлапырга мөмкин. Соңгы елларда СССР халыкларының тарихын эшләүтөзүдә күп эшләр башкарылды. «Украина тарихы», «Эрмәпстап тарпхы», «Таҗиклар тарихы», «Грузия тарихы», «Казахстан ССР тарихы»иыц беренче томнары язылды һәм басылып чыкты. «Үзбәкетап тарихы», «Әзәрбәйҗан тарпхы» һәм башкалар басып чыгаруга хәзерләнә. Совет тарих фәне СССР да яшәүче аерым халыкларны өйрәнү эшеп җәелдерде. Ләкин. Советлар Союзында яшәүче аерым халыкларның тарихып тудыру өлкәсендә дә җитди ялгышлар һәм кимчелекләр бдрлыгып әйтеп үтәргә кирәк. СССР да яшәүче аерым халыкларның тарихына багышланган хезмәтләрнең төп кимчелеге — бер халыкмын тарихын СССР халыкларының гомуми тарихи процессыннан ясалма рәвештә аерып алуза. «Казахстан ССР тарпхы»пдагы. «Якутия тари- хы»пдагы безпең матбугатыбызда әйтеп үтелгән ялгышлар менә шуидый; матбугатка хәзерләнә торган «Башкортстан тарихы буенча очерклар»дагы. Татарстан тарпхы китабындагы ялгышлар шуидый. СССР да яшәүче аерым халыкларның тарпхы буенча язылган хезмәтләрдә материалны һәрьяклап һәм тарихи дөрес итеп бәяп птү белән бергә, күп милләтле Россия халыкларын тышкы һәм эчке дошманнарга (чит җир илбасарларына һәм царизмга, алпавытларга, бапларга. Манапларга) каршы көрәштә нәрсәләр берләштергәнен ачып бирергә кирәк. Безнең тарихчыларыбыз күп вакыт тик халыкларны аерган нәрсәләрне генә тасвир итеп киләләр. Билгеле, милләтләр арасына царизм тарафыннан ясалма рәвештә кертелгән дошманлыкның роле кечкенә булмады. Ләкин Россия халыкларының тарихы бу дошманлыкны җиңеп үтү тарихы һәм аларпы акрынлап рус халкы тирәсенә туплау тарихы ул. Тарихчылар СССР да яшәүче аерым ха- Г. Алекс лыкларпыц эчке тарихын җигәрлек дәрәҗәдә эшләмиләр. IIәтнҗәдә халык эчендәге сыйнфый көрәш буяп калдырыла һәм аерым Феодаллар һәм каяз: ләр халык геронларьша әй- ләңд-релә. Мл л. птен Ка-ап\; «Идегәй» эпосын басып чыгаруны китерергә мөмкин. 1941 ЙЧЫ ’ ■; . ца, тотар телендә чыга т -ш ran ’ ш4 . ә ■ г ияты " жу риал ын да. ^Пдегэл : ъ-.’ыныи матбугатка татар язучысы Н. Исәнбәт тарафыннан хәзерләнгән җыелма варианты басылып чыга. Эпосның герое Идегәй татар халкының герое итеп популярлаштырыл ; башлыҺ. Ид гәй — Алтын УрдайьЕң иң зур фсодал- ларьп . * ның күрен кле гаскәр башлыгы. Туктамыш һәм Тимерлән ханнарның идарәчесе. Ул морза булган, ә соңыппап Алтын Урла әчнрс булган. Ул рус шәһәрләренә һәм авылларына бөлдергеч һөҗүмнәр ясаган. Мәгълүм ки. 1408 нче елда Идегәй татар- лзр-моп голларның Москвага погромчы похо- дьшың җитәкчесе булган. Нижний Повгородлавльн Ростовпы. Серпуховны. Москва янындагы күп кенә шәһәрләрне яндырган. м твичлацзан йолым алган, кире кайтып барышлый Рязаньны жлмергәп һәм меңнәрчә рус кешеләрен коллыкка алып киткән. Көнчыгыш чыганакларына караганда, Идегәй < шундый гореф-гадәтләр һә.ч бөек законна;» урнаштырган ки. кешеләр кысынкылыкка төшкәннәр». Типик Феодал булганы хәлдә ул, уз улусына таянып, власть өчен чиратлап бөтен ханнарга каршы көрәшкән. Чыңгыз тараф тары булма таплыктан ул үзе хан дәрәжә^н дәгъва итә алмаган, ләкин Урдай ул үз шә кадәр Кырым идарәчесе Мамай Файдаланган дәрәҗә белән файдаланган һәм асылда аңардан бертөрле дә аермасы булмаган. Узепсд феодализм сугышлары белән Ал- тьш Урта дәүләт нә таркаулык кертә барса да. ул Мгмай L м Ту-тамышлар кебек үк. рус җиренә һөҗүмнәр ял ап. Алтын Урданың борынгы якачан тергезергә омтылган. Асылда эпо ■ аны шундый итеп күрсәтә дә. Эпос тарафыннан Идегәйгә бирелгән идеаллар— күччә Феодал идеаллары: «Ханга дуслык сакласам, Чыгып кала басармын. Казнадан кана китереп Хан күнеленә ярармын». ди ул Ту "-ачышка. Идегәй авызыннан чык- к и һаi Җанбайга капай әйтелгән сүзләрдә кара- п нәфрәт яңгырый: «Агаң кара пеше ип\ мал биргәннең колы иде. янап кара кеше иде, аш биргәннең көпе идө». «Идегәй» эпосында татар халкына ят булган милләтчелек идеаллары чагылдырмаган. Алгып Урдапың зур Феодалы, рус халкының дошманы милли герой итеп күрсәтелә. Татар тарихчыларыннан берәү шуңа барын җитә: «Алтып Урдага көчләп кушылган төрле халыклар аның (Идегәй) арпасын (.а аерым территорияләргә бүленеп чыктылар»,— ди. Хәтта мө® тәкыйль Москва дәүләте төзелүне дә бу автор Идегәй эше нәтиҗәсе итен карый. «Идегәй» эпосының халык эпосы булмыйча. ханпарсарайлар эпосы булганлыгына, инану кыеп түгел. Бу эпосны тәнкыйть күзлегеннән карамыйча күтәрен чыгу — үтә ялгыш эш. Совет тарихчылары милли мәсьәлә буенча ЛепинСтзлпп тәгълиматының чисталыгын күз алмасы кебек сакларга, бешең болыповиклар партиясенең милли политикасы очон, аерым халыкларның тарпхып дөрес бәяп итү әчеп көрәшергә тиешләр. Совет халкының ватан сугышы Советлар Союзы халыкларының дуслыгы ничаклы нык икәнлеген һәм к*’р-ош халыкларның шушы кан белән беркетелгән дуслыгының җппү эше өчен нинди зур әһәмияткә ия булганлыгын күрсәтте. Мспд шуңа күрә дә безпең галимнәребез — тарихчыларыбыз, этнографларыбыз, әдипләпебез — үзләренең хезмәтләре белән Советлар Союзында яшәүче халыкларның дуслыгы чәчәк атуга булышлык птәрг ә, аларның дөрес тарихын тудьгоырга тиешләр. «Исторический журнал»ның шушы мәс.г- әләләвнең бөтенесен читләтеп үткәнен, тарихчыларны үз тирәсенә берләштермәвен, алар алдына бурычларны дорос куя белмәвен ,ы әйтеп үтәргә кирәк. Партиянең Үзән Комитеты журналның эшен тикшергәннән соң кабул птеггән карарда бодай диде: «Истп1)’шео 'мй| журнал» канәгатьләнерлек алын барылмый һәм уз бурычына җавап бирми. Ж у риал ның рсдакңиоп коллегиясе үзенә йс.кләтелгзн бурычларны башкара алмый Һәм жушыд-ы тиешле фәппи югарылыкта алын баруны тәэмин итми. Журнал совет тарих фәненең бик әһәмиятле проблемаларын эшләми күп гакш тарихка мөнәсәбәте булмагач яки иГ.пли әһәмияте булмаган мәкаләләр һәм ма сризллар белән тула. «Исторический жупна i г»,г» редакңиясе гыйльми-тикшерепү иреждешш.ыре белән йомшак бәйләнгән һәм иң квадпфвка- ңиялө тарихчыларны журнал да 1П дцугл җитәрлек тартмый». Партия Үзж Ь'о'-пгстн «Исторический журнал иим «Тапих м.) -|и,,Р.п ре» исемендә ай саен чыга торган фәнни журналга — СССР фәннәр '«кадемияссксн тз- Хәзерге шартларда ьҗтнмаг-/й фәннәрнең кайбер бурычлары турында 73 рих институты органына әйләндерергә карар бирде һәм ре хакцион коллег ши а «журналның эшен тамырдан яхшыртырга, тарих фәненә мөпасэбәте булмаган .мәкаләләрне басып чыгаруны туктатырга, тарихчыларның игътибарын Ь-ci кочен СССР тарихы һәм гомуми тарих мәсьәләләрен фәнни эшләүгә тупларга кушты. , Журнал СССР да һәм чит илләрдә чыга торЯргзп тарих әсәрләренә системалы рәвештә рс- |г пелзпяләр басын чыгарырга һәм шушы максат өчен яхшы куелган тәнкыйть һәм библиографии бүлеге булдырырга тиеш». ВҺТ(б) тарихы өлкәсендә фәнпн эшне һәрьяклап көчәйтү кирәклеге турында аерым рәвештә әйтеп үтәргә кирәк. Бүгенге көндә партия тарихын укыту эшендәге зур кимчелекләрнең берсе укытучыларның күп вакыт партия тарихым Россия үссшс-псң гомуми тарихи пр «ңессы.чяаи аеруларыннан гыйбарәт. Хәлбуки ВҺ’П(б.) тарихы тарих фәненең һәм гомумән тарихның бор өлеше ул, һәм аны ныклы гомуми тарихи фундаменттан башка укытырга һәм фәнпн нигездә эшләргә мөмкин түгел. ВКП(б) тарихчыларының бик әһәмиятле бурычы — ВКП(б) Үзәк Комитетының партия пропагандасы турындагы карарын үтәү. Бу карары тарихчылар монографияләр тудырыр- га. партия тарихының аерым чорлары буенча " тикшеренүләр ягарга чакырылганнар иде. Без- пец партиябезнең икенче бөтен дөнья сугышы алдыпнан һәм Бөек Ватан сугышы чорында эшләгән эшләренә багышланган әсәрләр язарга кирәк. Аннары вузларда марксизч-лепипизмпы укыту эшләрен җитди рәвештә яхшыртырга кирәк. Күптән түгел генә ВКП(б) Үзәк Комитеты Саратов дәүләт университетында маркспзм- лешшплчпы укыту эшләренең куелышында • гы кимчелекләр тупыйда карар кабул итте. Бу карарда болан диелгән: «ВКП(б) Үзәк Комитеты Саратов дәүләт университетында марксизм-ленинизм нигезләрен укыту эшләрен б»тештәй канәгатьләнмәслек куелган дни әп- теи үтә. Марксизм-ленинизм нигезләре буенча лекцияләр һәм семинария аапятпеләре теоретик яктан түбәң дәрәҗәдә үткәреләләр. Лек- пия.дэры һәм семинария занятиеләренда дөньяга буржуаз караш белән пролетар караш арасындагы төп каршылык җитәрлек дәрәҗә- дл чишелми, совет социалистик стройның капитализм строе алдындагы өстенлекләре йомшак төшендерелә. Марксизм-ленинизм тсопия- сенең бик әһәмиятле положениеләре тиешенчә нигезләнмичә һәм дәлилләрсез, коры һәм кызыксыз бәян ителәләр. Марксизм-лепииизмны укытуда хәрефенә генә бирелеп, үзләштерелүенә әһәмият бирмәү фактлары бар. Лекцияләр күп вакыт диктант төсен ә үткәрелә, цитаталар белән тутырыла. Семинария запятне- ләре примитив т-:стә — сорау һәм җаваплар формасында үтә һәм студентлардан формаль сораштыруга кайтып калалар». ВКИ(5) Үзәк Комитеты карарында тагын шул да әйтеп үтелгән: «Университетта марксизм-ленинизм нигезләрен укытучыларның бер өлешенең вузда укыту өчен кирәкле квалификациясе юк. Мерк -изм-ленинизм кафедрасы гыйльми коллектив булып эшләми, лекцияләрнең һәм семинария заиятиеләрснеп эчтәлегенә юнәлеш бирми. Укытуның сыйфатына контроль ясау эше кафедра тарафыннан начар оештырылган. Кафедрада гыйльми эш алып барылмый, күп кенә укытучылар үзләренең теоретик дәрәҗәләрен күтәрү өстендә эшләмиләр. Соңгы 4 сл эчендә университетта маркспзмлеппннзм укытучыларыппан бер генә кеше дә диссертация якламаган». ВКП(б) Үзәк Комитеты «Югары мәктәп эшләре комитетын. РСФСР мәгариф халык, комиссариатын һәм Саратов университеты ректорын Саратов университетында марксизм- ленинизм нигезләрен укытуда булган шушы кимчелекләрнең бөтенесен бетерергә, марксизм- лениннзмны идея-теоретик япан югары дәрәҗәдә укытуны һәм студентларның «ВКП(б) тарихының кыскама курсы, н һәм вузларның укыту планнары / буенча өйрәнелергә тиешле маркспзмлснипнзм әсәрләрен тпрәнтен үзләштерүләрен тәэмин итәргә мәҗбүр итте; -марксизм-ленинизм теориясен укытудагы формализмны һәм школярствоны бетерен, марксизм- ленилпзмны укыту методларын кискен рәвештә яхшыртырга мәҗбүр итте. Лекцияләрдә «ВКП(б) тарихының кыскама курсыянда һәм марксизм-л нпнизм классикларының әсәрләрендә булган идеяләрне кип рәвештә бәян итәргә кирәк. Маркспзм-лентшзм теориясен укыту эше халыкара мөнәсәбәтләр тарихыннан, экономик тормыштан яхшылап алынган материалларны Файдаланып алып барылырга тпеш; маркспзм-леппнпзм теориясенең положениеләрен, аларның дөреслеген һәм көчен бай Фактик материал белән беркетергә кирәк». Ш Гитлер Германиясен.-» капшы совет халкы алын барган Ватан сугышының жпңү белән тәмам булуы беренче планга безнең экономик төзелеш мәе: эләләрәбезне китереп куя. Совет халкы, үзенең бөтен энергиясе бстэп. л^ат ■- Г. Александров 74 ителгән өлкәләрдәге хуҗалыкны аякка бастырырга. илгә сугыш тарафыннан китерелгән яраларны төзәтергә, ватаныбызың хәрби-эко- номпк куәтен тагын да ныгытырга кереште. Шушы уңай белән безнең экономик фәпебез алдына җитди бурычлар килеп басты. Безнең экономистларыбызны^ теория мәсьә- • ен йомшак тикшерүләре (эшләүләре) экономны фәннең кайбер әһәмиятле мәеь -ләләре буенча зарарлы буталчыклыклар һәм туры- дан-туры Азулар килен чыгуга һәм таралуга яхшы шартлар тудыра. Бу мәсьәләгә кагылганда, Сазонов дигән бер кешенен «СССР экономик политикасы теориясенә кереш» исемле калыи гына кулъязмасы гыйбрәтле. Бу кулъязманы ул 1943 иче елда, докторлык исеме алу өчен диссертация яклау сыйфатында, экономика институтына тапшырган. Авторның төп фикере кыйммәт законының СССР да эш птүе бу законный капитализм шартларындагы тәэсиреннән берни белән дә аерылмый, дип раслаудан гыйбарәт. Автор социалистик предприятиеләр белән капиталистик предприятиеләр аравындагы аерманы күрми. Бәяләр политикасын. тышкы сәүдәне һәм башкаларны . Сазонов шушы позицияләрдә торып тикшерә. Сазонов базар бәяләрен иркен уйнату нигезенә корылган сәүдә өчен көрәшә һ. б. Безнең экопо>гистларыбызиың иц . әһәмиятле бурычы — совет хәрби экономикасының тәҗрибәсен, апыц а«ьтып. көчен һәм тормыш- чанлыгын, аның үсешенең законга муафпкъ- лыгып өйрәнүдән Һәм гомумиләштерүдән гыйбарәт. Хәрби экономика мәсьәләләре гомумәп безнең экономик әдәбиятыбызда һич тә җитәрлек эшләнмәде. Аерым алганда беренче бөтен дөпья сугышы Һәм гражданнар сугышы тәҗрибәсенең өйрәнелүе Һич тә җитәрлек түгел. Совет экономикасының 1941—1945 пче еллардагы хәлен тикшерүнең аеруча әһәмияте бар. Чөнки бу чорда, тарих белгән сугышларның ип ЗУрЫСЫИДР. җикси чыгучы төп илләрнең бер.'' Советлар иле — социалистик экономика иле булды. Шушь яна. хәрби экономиканың үз- ччәлекләренә анализ ясау, аның көч чыганакларын ачу, апыц пичек үсә баруыл һәм дошманны тар-мар итүдә тоткан урының күрсәтү, тыныч гөзелеш чорында халык хужалыгыныц үсеш темпларын кызулату өчен апыц тәҗрибәсен исәпкә алу — гаять әһәмиятле гыйльми бурыч ул. Бс шең экономистларыбызкыц бик әһәмиятле бурычы — социалистик хуҗалык системасының өстенлекләре!! өйрәнүдән һәм яктыртудан гыйбарәт. Сугыш производствоның һәм хезмәтнең социалистик нтездә оештырылуының. социалистик иҗтимагый милекнең өстенлеген аеруча ачык күрсәтте. Совет кешеләре генә түгел, бәлки чит илләрдәге халыклар да безнең хуҗалык системабызның бәхәссез өстенлекләрен күрү мөмкинлеген алдылар. Совет экономистлары алдында мактаулы бурыч — Фактларны җентекләп өйрәнү нигезендә безнең, өстсилскләребезне ачып күрсәтү, ал арның хәрәкәт механизмына анализ ясау ■ һәм шуның беләп кадрларыбызны шушы өстенлекләрдәй ахырьгнача Файдалапа белү осталыгы белән коралландыру бурычы тора. Капитализм туып үскән чордагы буржуаз экономистлар капитализмның феодализмнан өстенлеген исбат итү очен күп хезмәтләр куйдылар. Безнең совет системасының капиталистик система алдындагы гаять зур өстенлекләрен күрсәтеп бирү өчен безпең экопомистларыбызпыц нигезләре чиксез зур. Бу — изге һәм мактаулы бурыч! Советлар Союзының фашистик Германиягә каршы сугышының бетүе безнец галимнәребезне безнең экономикабызны тыныч үсеш юлына күчерү процессын, шулай ук сугыштан соңгы чорда хуҗалыкны аякка бастыру- пыц һәм апыц аерым тармакларын үстерүнең практик мәсьәләләрен тикшерү беләп шөгыльләнергә мәҗбүр итә. Партиянең XVIII съезды тарафыппап алга куелган тарихи бурычны — капиталистик илләрне экономик яктай ла куып җитәргә һәм узып китәргә дигән бурычны тормышка ашыру буенча совет халкы большевиклар партиясе җитәкчелегендә алып барган гаять зур эшне сугыш шактый бүлеп торды. Хәзер, Европада сугыш беткәч, совет халкы алдына яңадан СССР пыц социалистик, экономикасын — промышленностей, транспортын. авыл хуҗалыгын. тагып да. тизрәк үстерү бурычы килеп баса. Бу бурычларны уңышлы .хәл итүдә пң әһәмиятле шарт — политик экономия өлкәсендә һәм бигрәк тә социализм политик экономиясе өлкәсендә теоретик тикшеренүләрне җәелдерү. Хәлбуки безнең экономистларыбыз нәкъ менә шушы өлкәдә аз эшләделәр әле. Экономик теорияне эшләү мәсьәләләре буенча иптәш Сталин тарафыппап 1941 пче елның январенда бирелгән күрсәтмәләрнең тикшеренү эшләре өлкәсендә хәзергә каюр тормышка ашырылганы юк әле. Социалистик экономиканың шундый әһәмиятле теоретик проблемалары — совет дәүләтенең экономик роле, социалистик планлаштыру, кыйммәт законының СССР да үзгәртелгән төстәге, тәэсире, хезмат- Хәзерге шартларда ижтпмагый фәннәрнең кайбер бурычлары турында 75 кэ карап социалистик бүлү принцибы, социалистик кабат җитештерү проблемасы, совет акчасы һәм кредит һәм башкалар — үзләренең эшләнүләрен көтәләр әле. Бу мәсьәләләрнең эшләнүе йомшак бару копкрет экономиканың иң әһәмиятле мәсьәләләрен тикшерү һәм вузлардагы укыту эшендә •гитди кыенлык тудыра һәм безнең совет ^үләтенең алдагы экономик үсеш юллары ^'турында надан һәм күбесенчә зарарлы «теорияләр» тууга һәм мәгълүм дәрәҗәдә таралуга җирлек тудыра. Сугыш капитализм дөньясында бпк җитди үзгәрешләр ясады. Безнең экоиомистларыбыз- пыц бурычы капиталистик илләр экономикасында сугыш вакытында булган һәм хәзер бара торган яңа процессларны һәм үзгәрешләрне ныклы рәвештә өйрәнүдән гыйбарәт. Капиталистик илләрнең хәрби экономикасын һәм хәрби-дәүләт монополистик капитализм формаларын тикшерү, капиталистик илләрнең тыныч экономика юлына күчү проблемасы. Гитлер оккупациясеннән азат ителгән илләрнең экономик проблемалары, сугыштан соң. СССР иың чит илләр бсләп экономик бәйләнешләре— безнең совет экономистларыннан тирәитеп һәм кичекмәстән эшләүне таләп итә торган мәсьәләләрнең тулы булмаган исемлеге Чгеиә шулар. IV Бөек ватан сугышының барышы белпен совет идеологиясенең, марксизм-лепнппзм идеологиясенең реакцион фашизм идеологиясен тулысы белән җиңүен күрсәтте. Бу елларда немец расасының өстенлеге турындагы фашистик «теориячекләр», милли мөнәсәбәтләрне фашистик фальсификацияләүләр фаш ителделәр, кешене дошман күрүче раса идеологиясе челпәрәмә кптереп ташланды. Моннан бер ел элек партия Үзәк Комитетының «Философия өлкәсендәге гыйльми эштә булган кимчелекләр турында» дигән мәгълүм (карарында ачылган зур кимчелекләр безнең философия фәнен эшләүдә җитди тоткарлык булып чыктылар. Үзәк Комитет бу карарында «Философия тарихы»ныц Ш томында җпбәрелгән ялгышларлы каты тәнкыйть астына J алды. Ялгышларның мәгънәсе Ш томда немец философиясе тарихына, бигрәк тә Кайт, Фпх- • те. Гегель философиясенә ялгыш бәя бирелүдән гыйбарәт иде. ВКП(б) Үзәк Комитетының карарында болан диелгән иде: «Ш томда Кант. Фихте, Гегель Философиясе гел прогрессив дип күрсәтелә, шуның аркасында алар- пып консерватив философик системасы томалап калдырыла. Марксизм-ленинизм классиклары немец философларының консерватив- иолптик карашларын нык тәнкыйтькә алдылар һәм аларның дөньяга карашьппа консерватив якның өстен урып алуын әйтеп үттеләр. «Философия тарихыяпыц III томында Маркс һәм Энгельсның бу күрсәтмәләре псәп- кэ алынмаган, немец ФлХоссфпясепең Прус- сиядәге монархия дәүләтен мактау, немецларны «сайланган» халык дип югары күтәрү, славян халыкларына кимсетеп карау, сугыш апологетикасып, колонияләр басып алу политикасын аклау һ. б. кебек реакцион социаль- полптпк идеяләр тәнкыйтькә алынмады. Шуның белән бу томда Кант, Фихте һәм Гегель философпясепец реакцион якларыннан немец империалистик буржуазиясенең файдалану факты томалап калдырыла». Мәгълүм ки, марксизм-ленинизм классиклары Гегель философиясендә ике якны аералар: апыц үзепда «рациональ орлыгын» — үсеш турындагы тәгълиматны саклаган диалектик методын һәм Гегельнең үсешпе туктатуны таләп итә торган һәм диалектик методка бпк нык каршы булган идеалистик, догматик системасын аералар. Ләкин, «Философия тарихы»пың Ш томында Гегель философиясенең прогрессив ягы — аның диалектик методы белән консерватив ягы — аның догматик системасы арасындагы капма-каршылык, буяп катырылган. Шулай ук мәгълүм ки, Маркс һәм Энгельс Гегель философиясенең реакцион системасын бер якка алып ыргыттылар, ләкин апыц диалектик методында булган прогрессив моменттан файдаландылар. Шул ук вакытта Маркс һәм Энгельс Гегель диалектикасын гади рәвештә генә ала алмадылар, чөнки аның диалектикасы үзенең идеалистик Философия системасы белән иы:: бәйләнгән иде. Маркс һәм Энгельс Гегельнең методын тамырдан якадан эшләделәр, баш түбәи торган бу методны аякка бастырып туйдылар, шуның нәтиҗәсендә Гегельнең идеалистик диалектикасы үзенең урынын Маркс һәм Энгельсның материалистик диалектикасына бирде. Партия Үзәк Комитеты шулай ук СССР Фәннәр Академияле каршындагы Философия Институтының үткән эшен дә җитди тәнкыйтькә алды. Карарда болан диелгән: «СССР Фәннәр Академиясе каршындагы философия Институты мавкснетик-ленинчы i Философиянең актуаль мәсьәләләрен яктыртмый Р>. Н Ленинның фн.1огофнк мирасын эшл *мн.. Фашизм иың юлбасар шк идеологиясен Фаш итә торган әсәрләр тудырмаган, диалектик һәм торттхп 76 Г. АлеIсанаров материализм буенча логика, психология буенча дәреслекләр хәзерл ^чәгәл. Институт яшь теоретик работниклар ка трларыл берләштерми, хаеер.; г;п һәм күтәрми, гыйльми җәмәгат челектән Һәм гыГ л мп учреждениеләрдән аерылган. философ ;к хезмәтләрне тикшерүләр һәм теоретик м • ъэләләр буенча дискуссияләр оештырмый . ВК11(б) Үзәк Комитетының шушы карарыннан соя Философия өлкәсендә мәгълүм каюр эшләр эшләнде, фәнләр академиясенең Филее, 'ия институтында җитәкчелеккә яңа кешеләр килю. Институт Философия өлкәсендә эшләр җәелдерә башлады. Ләкин Үзәк Комитет тарафыннан моннан бер ел элек безнең Фплоюфлзрыбыз аюына куелган бурычлар бүген дә ү юәрепең көчләрен саклыйлар. Безнең бурычыбыз партия Үзәк Комитетының фнлисофим работниклары алдына куйган таләпләрен тулысы белән тормышка ашырудан гыйбарәт. Хәлбуки ФилосоФня мәсьәләләре буенча алып барган гыйльми эшләрдә һәм әсәрләр басып чыгару эшендә, шулай ук лекцияләр уку-укыту һәм пропаганда эшендә бик зур кимчелекләр бар әле. Күп вакыт табигать белеме өлкәсен юге йомгакларга очраган киччелекләр һәм ялгышлар теге яки бу гыйльми работникның марк- гизм-леяинпзм философиясе өлкәсендә көчсез, хәзерлексез булуыннан килә. Икенче яктан, философия өлкәсендә гыйльми эш белән шөгыльләнүче иптәшләр табигать белеме мәсьәләләренә аз игътибар бирәләр. Табигать белеме фәннәренең өрьяна казанышларын философик гомумиләштерү — Философларның иң беренче гыйльми бурычы. Еш кына беэңгң кайбер педагог һәм лекторларыбызнын укыту эшендә дә элементар Философия м юъләләре бу* ича буталчыклык күренә. Күптән түгел ген.ә Москвадагы бер вузның укытучысы кичке марксизм-леиипи.г.г университетында марксистик диалектик методның тнг сыйфатлары турында лекция укыган. Шушы лекция бөтенләе белән марксизмны тоташтан вульгарлаштыру ran һәм шлчратутап ылйбарәт. Зк’сэлиг. табигат тә ю һәм җәмгыятьтәге хәрәкәткә һәм усгшкә характеристика, биреп, л"ктор бу положениече түбәндәге мисал белән к үрттә: «БРЗНСИ кайбер кызыл директорларыбыз v лэосчен эшләре турында рапорт би- р ләр. б р е.паи ти алариы алыштырырга туры килә. чоиии Кенге артта калган, тормыштай аерылаи. ,1им -к. ботеи нәрсә ага, п.зрт үзгәр.'». Гир үк гстгага гг:р тапкыр аяк басын булмый, чөнки инде яца сулар ата, дигән грек философы Гераклит хаш булган», — ди. Сан үзгәрешләренең сыйфат үзгәрешләрем күчүе турында сөйләгәндә бу лектор тагын да искитәрлегрәк наданлык һәм вульгарлаштыру күрсәткән. Ул болай дигән: «Кеше очраклы рәвештә поезд астына эләккән һә”* аяксыз калган. Ул сан ягыннан югалткан, ЛӘКШ1 бу башын югалткандагы кебек төп сикереш түгел». Студентларга шундый төпсез нәрсәләр сөйләүче лектор үзе башын югалтмаган млкәп? дип сорасак бик урынлы булыр. һичшиксез, совет работникларының Философия өлкәсендәге иң әһәмиятле бурычы хәзерге чордагы иҗтимагый законпар проблемаларын өйрәнүне, дәвам иттерүдән гыйбарәт. Сугыш барышында һәч аннан соң күп кенә илләрдә, бигрәк тә Гитлер тпрашгясеннән азат ителгән илләрдә тугай иҗтимагый һәм политик тормышның яца формалары турындагы мәсьәләләр бездә бөтенләй диярлек эшләнмәгән. Без бу проблемаларны дөрес яктырта торган марксистпк-лсшшчыл әсәрләр тудырырга тиешбез. Безнең философларыбыз хәзерге сугыш тәҗрибәсен гомумиләштерү белән җитәрлек дәрәҗәдә шөгыльләнмиләр әле. совет хәрби идеологиясең эшләүдә катнашмыйлар. Бу мәсьәләләрне эшләү — хәрби иптәшләрчен генә түгел, бәлки марксизм-ленинизм философиясе мәсьәләләре беләи шөгыльләнүче гыйльми работникларның да бик мөһим бурычы. Безнең философия мәсьәләләре буенча әдипләребез һәм лекторларыбыз башлыча популярлаштыру эше белән* шөгыльләнәләр. Бу ешг бик мө111гм, һәм аны һәрьяклап дәвам иттерергә кирәк. Ләкин бер моиыц белой гспә чикләнергә ярамый. Безнең гыйльми эшебездә һәм философия кафедралары эшендә философия теориясе проблемаларын эшләүне .җитди куярга кирәк, бу, һичшиксез, марксистик- леиинчыл философияне укыту һәм марксизм- ленинизм теориясең пропагандалау дәрәҗәсенә тәэсир итәчәк. Фәң булган марксизмленинизм диалектикасына, аны большевиклар партиясенең практик эше очен аның әһәмиятенә карагай барлык мәсьәләләрне тирәиток эшләү, киң җәелдерелгән тикшеренү эшләре кирәк. Марксистик философия материализмы буенча, үзләрендә табигать белеменең соңгы ачышлары тнрәитси, философик гочумиләштерелгәп әсәрләр тудырырга кирәк. Логика буенча җитди эшләр алып барырга кирәк. Социологик тәгълиматларның марксистик-лепппчыл Хәзерге шартларда ижтимагый фәннәрне» кайСер бурычлары турында п тарихын тудыру эше белән шөгыльләнергә кирәк. Иҗтимагый үсешнең төрле чорларындагы һәм хәзерге шартлардагы иҗтимагый тормышны аплау өчен социология тарихының зур философик әһәмияте бар. Совет философлары хәзерге заман реакцион буржуаз философик һәм социологик теорияләрне төнле рәвештә тәнкыйтькә алу эш- . ^^рен дәвам иттерергә тиешләр. Безнең гыйль- Һәм укытучы кадрларыбыз соцгы еллар эчендә чит илләрдәге философия һәм социология фикеренең торышы турында мәгълүмат аз алдылар. Хәлбуки хәзерге реакцион буржуаз философик һәм социологик теорияләрне фаш итми торып, пц актуаль политик мәсьәләләр буенча буржуаз реакция идеологиясенә каршы көрәшү момкии түгел. Безгә тарихи материализмның барлык төп проблемалары буенча- тикшеренү эшләре тудырырга кирәк. Марксистик-ленинчыл философия фәненең бу өлеше соцгы ун ел эчендә безнең партиябез тарафыннан, иптәш Сталин әсәрләре белән аеруча нык баетылды. Хәлбуки бездә тарихи материализм мәсьәләләре белән шөгыльләнүче тикшеренүчеләр юк дәрәҗәсендә аз. Ниһаять, бөтен дөнья философиясенең Уыйммәтло өлешен тәшкил ит кәй рус филосо- пясспсц тарихы буенча монографияләр дә, шуми әсәрләр дә тудырырга кирәк; ә инде I рус философиясенең XVIII, XIX һәм XX гасырлар дәвамындагы казанышлары аны бөтен дөнья философия фикеренең барлык милли агымнары арасында беренче сафка чыгардылар. Маркс һәм Энгельс исемнәрен алмаганда. XIX һәм XX гасырлар Герцен һәм Белипскинга. Чернышевский һәм Добролюбовка, Россиядәге марксизмның бөек пионеры Плехановка, XX гасырның даһи галимнәре һәм алдынгы фәи корифейлары Лгппп һәм Сталинга тиң килә торган исемнәрне бирмәде. Безнең философия кадрларыбыз эшләргә тиешле мәсьәләләрнең тулы булмаган пссмле- гс менә шундый. V. Иҗтимагый фәи тарихында зур дәүләт тарихчыларының, философларының, экономистларының, хокукчыларының зур коллективы үз эшендә халык юлбашчысы һәм бөтен бер чорның зур галиме тарафыннан берләштерелгән һәм рухландырылгап шартлар сирәк булды. Без әнә шулай бик сирәк була торган югары дәрәҗәдәге бәхетле шартта яшибез. Без Сталин чорында яшибез һәм иҗат итәбез, аның замандашлары булып торабыз, Ленин белән берлектә ул тудырган һәм үстергән партия җитәкчелегендә эшлибез, ул социализмның яца җиңүләренә алып бара торган халык өчен эшлибез. Иҗтимагый фән өлкәсендә Ленин һәм иптәш Сталин тарафыннан тудырылган бөтен нәрсәне тирәнтсн ойрәнсн, үзләштермим) торып укымышлы марксист-лепннчы булып булмый. Партиянең һәрбер теоретик работппгы, иҗтимагый фән укытучысы, лектор һәм пропагандисты иптәш Сталин хезмәтләрендә ирешелгән югары, һәрьяклап үскән, нык нигезләнгән баскычтагы ленинизм белеме белән тулысыпча коралланган булырга тиеш. Мисалга иптәш Сталинның Бөек ватан сугышы дәверендәге әсәрләрен алыйк. Алар- иың бер өлеше «Советлар Союзының Бөек ватан сугышы турында»гы кптапка кергән. Юлбашчыбызның шушы китапта игълан ителгән чыгышларында һәм документларында фашизмны бәреп тошерү өчен халыклар цлыи барган бөтен көрәшнең барышы гомумиләш- терелгән, заманыбызның иң давыллы һәм катлаулы елларындагы иҗтимагый үсешнең тарихи тәҗрибәсе тупланган. Заманында Ленин партиягә үзен ничек тоту буенча ачык линияне, андагы көрәш юлларын ничек күрсәткән булса, иҗтимагый үсешнең бик тирән законнарын ничек яктырткан булса, шулай ук безнең заманыбызда иптәш Сталин хәзерге дәвердә җәмгыять үсешенең бөтен үзенчәлеген ачып бирә, партияне һәм совет халкын Ленин юлы белән уңышлы алын бара. Иптәш Сталин китабында икенче бөтен дөнья сугышы чорындагы иҗтимагый тормыш үсешенең катлаулы һәм капма-каршылыклы законнары ачылган һәм нигезләнгән, безнең партиябезгә һәм Советлар Союзының бөтен халыкларына аларпың ватан азатлыгы, намусы һәм бойсез- леге өчен көрәшләрендә ачык ориентировка бирде. Бу китап—марксизм-ленинизмпы иҗат- чыл аңлауның һәм тагын да үстерүнең гүзәл үрнәге. Ул һәрбер алдынгы кешене хәзерге чорда тарихи үсешнең барышын ничек итеп дөрес карарга һәм аның закоппарып пичек аңларга өйрәтә. Советлар Союзы өчен җиңү белән тәмам булган бүгенге сугышның барлык төи мәсьәләләре бу китапта һәрьяклап, киң яктыртылган. Немец-фашист илбасарларны җиңүне тәэмин итү буенча СССР халыклары алып барган героик эшләр яктыртылган. Гитлерга каршы коалпцпягә кергән дүләтләрпең. шулай ук фашистлар блогы илләренең үзара тышкы политик мөнәсәбәтләре тикшерелгән. Хәзерге сугышның чыганаклары һәм характеры, су- С- 1UTM «I- - — ГЛГ»—~| — II» I |,Ц_ . Г. Александре» 78 гышныц барышында көрәшүче көчләр нисбәтенең үзгәрүе һәм Фашизмның җиңелүенең котылгысыз булуының сәбәпләре ленинизмның иң югары казанышлары күзлегеннән тикшерелгән. Җәмгыятьнең үсеш законнарын гаять ти- оән белү нигезендә иптәш Сталип. СССР га дошман һөҗүм итү белән үк, сугышның иерс- нективаларын. шулай ук әһәмиятле факторларын ачын бирде. бу Факторлар, көрәшнең барлык кыеклыкларына һәм катлаулылыгыпа карамастан, безнең хак эшебезнең тапталасын тәэмин итәргә. Европа цивилизациясен фашист кол итүчеләрдән коткарырга тпеш булдылар. Шуның белән бергә иптәш Сталинның шушы вакытта чыккан әсәрләрендә большевиклар партиясенең гаять зур иҗат эше, халык массаларын дошманга отпор бирү өчен, аны бетерү ewi туплавы һәм мобилизацияләве. Кызыл Армиянең һәм совет халкының дошманлы юк итүе чагылдырылгап. Сталип идеяләре дошманга каршы көрәшкә миллионнарча кешеләрне күтәрделәр, аларньщ рухани һәм материаль көчләрен арттырдылар, аларпы хак эшебезнең тантанасына какшамас ышаныч б ел ә п Е ор аллап д ьгр д ы л а р. .Мисалга, сугыш елларында иптәш Сталип тарафыннан эшләнгән һәм безнең халкыбызның эше өчен һәм совет дәүләтенең бөтен политикасы өчен нигез булып хезмәт иткән кайбер мәсьәләләрне алыйк. 1944 пче елның G нчы иоябреида, Бөек Октябрь соииалистпк революциясенең XXVII еллыгы турындагы докладында, иптәш Сталин җәмгыятьнең ( >ңгы уя . r i үсешенең әһәмиятле закончалыкларының берсен ачты һәм аңлатып бирде. XX гасыр аерым дәүләтләрнең яки, дөн; яны бүлгәләү максаты белой берләшкән дәүләтләр группаларының тынычлыкны бозулары турында бик күп мисаллар бирде. Пптәпх Сталип. иҗтимагый фәндә беренче тапкыр буларак, һөжү.ч итүче милләт булган агрессив милләтләрнең, гад ,ттә, тынычлык сөюче милләтләргә караганда, яңа сугышка ныграк хәзерләнгән булуларын, тынычлык сөюче милләтләрнең яңа сугыш белән кызыксынмауларын Һәм гадәттә аңа хәзерләнүдә соңга калуларын күрсәтеп бирде. «Бу сугышта,— ди иптәш Сталин. — агрессив милләтләрнең сугыш башланыр алдыннан ук инде бәреп керү ар м и я с о хәзер булганлыгы, ә шул ук вакытта тылычлы:: сөюче милләтләрнең хәтта ту.и.тсынча канәгатьләнерлек дәрәҗәдә мобилизацияне ы ш ы к: л а у а р м и я с с дә булмаганны; ы факт/>. Билгеле, сушшпьщ башында кораллы көчләрнең шундый нисбәттә булуып тормышның пн иди дә булса ярдәмче, икенче дәрәҗәдәге яклары беләп яки аерыл милләтләр һәм халыклар вәкилләренең шәдса сыйфатлары белой аңлатырга мөмкин түгел иде. Иптәш Сталин «аны исәпкә алмау куркыныч булачак тарихи закоичалык»ны күрсәтеп бирде. Иҗтимагый фән өлкәсендә шушы ш ачышның әһәмияте ничаклы зур булуып MOH-J да әйтеп торуның кирәге юк. Шушы тарихи* закончалыкны белү тынычлык сөюче милләтләрне көчәйтә, аларпы алдап күрүчәпрәк. һәм үткенрәк итә, тынычлык сөюче милләтләргә теләсә нинди көтелмәгән хәлләргә, агрессив мплләтләрпең тынычлыкны бозарга маташуларына карата алдап ук хәзерләнергә мөмкинлек бирә. Икенче яктан, бу закончалыкны белү яңа сугышларны башларга хәзерләнә торган агрессив милләтләрне зәгыйфьләндер*, тынычлык сөюче халыкларга халыклар арасында гомуми тынычлык саклау һәм ныклы куркынычсызлык оештыру хакына үз көчләрен берләштерергә мөмкинлек бирә. Заманыбызда булган күренекле тсоретпк ачышлардан берсепең халыклар һәм дәүләтләр тормышы өчен зур практик әһәмияте шундый. Сугышнып башланган чорында агрессив державаларның өстенлеге турында иптәш Сталин тарафыннан ачылган тарихи зәкшча- лыкпы, иптәш Сталинның тагып да данлык- ~ лырак һәм тирәнрәк икенче бер ачышын исәикә алмыйча ахырынача төшепү мөмкчи түгел. Сүз Бөек ватан сугышының иң әһәмиятле закончалыкларыннан берсе турында — су- гышпың үтмәде, вакытлы һәм даими тәэсир итә торгагг факторлары турындагы тәгълимат турында бара. Бу сугышның шушы характерлы үзенчәлеген ачу белой иптәш Сталип сугышның беренче чорында тынычлык сөюче милләтләргә карагайда, сугышка һәрвакыт яхшырак хәзерләнгән булган агрессив милләтләрнең соңыннан сугышның барышында үзләренең шушы өстенлекләрен югалта баруларын, чөнки даими тәэсир итә торган Факторлар өлкәсендә — тылпың ныклыгы, армияпец мораль рухы, дивизияләрнең саны һәм сынфпты, армияпең кораллары, армияләрнең начальниклар составының оештыручылык сәләтләре ягыннан — тынычлык сөюче милләт- ләтлэрпең агрессив милләтләр алдында өстенлек ала баруларын күрсәтеп бирде. Шуннан сугышлар тарихы тәҗрибәсеннән иптәш Сталин китереп чыгарган бәхәссез закон килен чыга. Бу законның мәгънәсе шуннан гыйбарәт: сугышның нәтиҗәсе көрәшүче дәүләтләрнең берсенең үтмәло, вакытлы өстенлек- Хәзерге шартларда иҗтимагый фәннәрнең кайбер бурычлары турында ааре белән хәл ителә алмый. «... Сугышның бетен барышында хуҗалыкны үстерү һәм оештыру ягыннан, үз гаскәрләренең тәҗрибәсе. осталыгы һәм сугышчан рухы ягыннан, пдыкпыц чыдамлыгы һәм бердәмлеге ягыннан үзенең дошманына караганда көчлерәк булып чыккан дәүләтләр гепә» сугышта халыкның барлык материаль һәм рухи көчлә- <ренэ һәрьяклап сынауны ахырыпача үтә • алганнар. «Безнең дәүләтебез нәкъ әнә шун дый дәүләт» (Сталин). Сугыш үсешенең шушы законының ачылуы иҗтимагый марксизм-ленинизм фәненең нц зур казанышлары рәтендә тора. Бу ачыш безнсц халкыбызны Советлар Союзының җи- dycH.j ышаныч белән коралландырды, аның эпергпясси сушшта безнең ватаныбызга җиңү китергән факторларны ныгытуга һәм үстерүгә юнәлдерде. Иҗтимагый фәндәге шушы гаять зур ачышпыц тормыш өчен бәя биреп бетергесез әһәмияте мепә шундый. Совет власте елларында безнең дәүләтебезнең һәм безнең хөкүмәтебезнең бөтен халык беләп эчке һәм өзелмәс бәйләнешен характерлый торган гаять зур материал тупланды. Уннарча миллион кешеләр, ' социалистик җәмгыять хезмәт ияләре, үз язмышларының чын һәм тулы властьлы хуҗалары, хөкүмәт белән халык арасында совет властеның бетен тарихы өчен һәрвакыт характерлы булган эчке ышанычны даими рәвештә үстерәләр һәм ныгыталар. Монда безнсц халкыбызның үз хөкүмәте беләп булган шушы өзелмәс бәйләнешенең югары дәрәҗәдә характерлы булган бер үзенчәлеген һәрвакыт күздә тоту бик мөһим. Совет дәүләтенең утыз ел булып килә торган үсеш тәҗрибәсе, барлык элекке һәм хәзерге чит ил җәмгыятьләренең үсеш закончалыкларына капма каршы буларак, совет җәмгыяте шартларында халыкның үз хөкүмәтенә ышанычы иҗтимагый строй өчен авыр сынау көннәрендә какшамас булып калганлыгын күрсәтте. Интервентлар һәм акгвардеецлар совет җирспең зур өлешен алган гражданнар сугышы елларында шулай булды. Ватаныбыз өстенә үлем куркынычы килен баскан Боек ватан сугышы елларында халыкның совет хөкүмәтенә булган шушы бетмәс-төкәнмәс ышанычы тагып да зуррак көч белән өскә чыкты. Иптәш Сталин совет җәмгыятенең шушы характерлы сыйфатын бөтен яклап ачып бирде. Ул, Октябрь- революциясе тудырган социалистик стройның без- пеН халкыбызга һәм армиябезгә җиңелмәслек зур көч биргәнлеген күрсәтеп бпрде. Ватан бәхете хакына үзләренең тормышын һәм канын кызганмаган миллионнарча кешеләрнең сүпмәс патриотлыгын күрсәткән мондый мисалларны җәмгыять тарихының белгәне юк иде әле. Чит ил дәүләтләренең үсешендә теге яки бу пл халкының үсешендә, җәмгыять үсешенең аеруча катлаулы һәм авыр көннәрендә, үз хөкүмәтенең политикасына ышанмый башлавын күрсәткән бик Күп мисалларны һәркем күрә ала. Иптәш Сталин совет халкының, барыннан да элек рус халкының, бөтен сугыш буена, аның иң авыр көннәрендә «үз хөкүмәте политикасының дөреслегенә ышанганлыгын һәм, Германияне тар-мар китерүне тәэмин итү өчен корбаннарга барганлыгын» күрсәтте, «һәм рус хах- кьшың Совет Хөкүмәтенә булган шушы ышанычы кешелек, дошманы өстеннән — фашизм өстеипән тарихи җиңүне тәэмин иткән хәлиткеч көч булын чыкты. Аңа. рус халкына, шушы ышанычы өчен рәхмәт!»,—ди иптәш Сталин. ҺИЧ ШИК ЮК КИ, совет җәмгыяте үсешенең, халкының үз хөкүмәте белән булган мөнәсәбәтләренең шушы әһәмиятле ягып ачуның безнең совет дәүләте турындагы, социалистик төзелеш турындагы, совет җәмгыяте* пең үсеш законнары турындагы фән ьчеп дә, шулай ук безне, дәүләтебезнең барлык практик эчке, һәм тышкы һәм хәрби политикасы счен дә гаять зур әһәмияте бар. Иптәш Сталин тарафыннан нигезләнгән бу закончалык безнең строебызга, безнең халкыбызга, хөкүмәтебезнең политикасына яңа көчләр бирә, Советлар Союзының куәтен арттыра һәм, киресенчә, безнең дошманнарның позициясен зәгыйфьләндерә. Безнең көннәрдәге күренекле теоретик йомгакларның берсенең совет җәмгыятенең тормышы һәм үсеше өчен әһәмияте мепә шундый. Иптәш Сталин үзепец хезмәтләрендә безнең җәмгыятебезнең бөек казапышыпыц — халыкның һәм аның хөкүмәтенең бердәмлеге — нинди дә булса очраклы, вакытлы, үтмәле факторларга нигезләнмәгәнен, аның СОВУГ җәмгыятенең тормыш һәм үсеш законнарының аелына һәм характерына нигезләнгәнен, чопкп совет строе, совет властеның бөтен тарихы күрсәткәнчә, җәмгыять корылышының элекке һәм хәзерге барлык формалары белән чагыштырганда тыпыч шартларда плнец экономик һәм культура күтәрелешеп оештыруның иң яхшы Формасы икәнлеген һәм сугыш вакытында халыкның бөтен көчләрен дошманга отпор бпрү өчен мобилизацияләүнең иң яхшы Фәрмасы икәнлеген күрсәтеп бирде. Совет МӘ __ __ Г. Александров строеның кыста гына тарихи срок эчен о безнең халкыбызда совет ю үлә ген, безнең ватаныбызны бик нык алга җибәргән кочл/.рне ачты һәм үстерде. аны донья дагы иң алтыягы илгә әйләндерде һәм халыкчың барлык материаль һәм рухи кэчләрен тиңе булмаганча тл.ын да чәчәк аттыру өчен нурлы перспектива ачты. Сугыш вакытында совет кешеләрендә яңа көч белән күренгән тиңсез иатрпәтлыкпыа. сугышны уңышлы алып баруны тәэмин иткән халыклар дуслыгының чыганагы менә шунда. Шушы мәсьәләне эшләү белән питии Сталин совет җәмгыяте турындагы марк шс- тнк-ленпнчыл фмше бпк нык алга этәрде. Совет иҗтимагый строе турындагы сталинчыл тәгълимат совет халкы ирешкән тиңсез еоңиаль һәм политик нәтиҗәләрне бөтен денья алдына ачып салды, совет системасының тотрыксыч- лыгы турын та ссвет властеның һәртөрле дошманнары тараФыкнан тудырылган бпк күп тъпеез әкиятләрне төбе-тамыры белән юкка чыгарды, үзенең тормыш көчләреп халыктан ала торган иҗтимагый строебызның чиксез куәтен ачты. Совет җәмгыятенең үсеше турындагы гаять зур теоретик йомгакларның берсенең халыклар тормышы әчеп тарихи әһәмияте мепә шундый. Мәгълүм ки, соңгы елларда төрле илләрдә үзләренең гомуми дошманнарына—фашизмга каршы көрәштә демократик илләрнең хәр- би-политш: көчләрен берләштерү мөмкинлеген инкарптүчс би?: күп һәм һәртөрле скептиклар килеп чыкгы. Имештер демократик, дәүләтләр ха !ыкларының гомумән уз көчләрен берләштерүгә ышанычлары юк, ә инде шундый берләшү була калса, ул кыска вакытлы булачак дип исбат итү өчеп бик күп төпсез һәм көлке дәлилләр күтәреп чыктылар. Берләшкән милләтләрнең бердәмлегенә каршы юнәлдерелгәч дәлилләрен бу скептикларның нинди болганчык чыганаклардан а.иайлыклары турында сөйләп торуның кирәге юк. Әгәр дә шуның остенә тагы озак еллар «буена чит илләрдәге күп кенә' дәүләтләрнең беш ц дәүләтебезгә карата ачыктан-ачтлк дош ап булган тышкы h-ci эчке политика, үткәрүләрен. ә вакыты-вакыты (белән безпен эчке эшләребезгә сугыш белән тылкышып карарга маташуларын да күз алдына китерсәк, ул чагында гомуми дошманга каршы хәрәкггләр бердәмлеген оештырганда азатлык сөюче халыклар очраткан кыеклыклар аллашыдыр. Демократик илләрне гомуми дошманга каршы көрәшкә берләштерү эшендә иптәш Сталинны ң зур хе мотс шунда булды ки. ул берләшкән милләтләрнең барлык реаль шартла- ’ рыи һәм гомуми литсрссларыц ачып салды һәм шулар нигезендә аларныц бергәләп хгрә- кәт игүләре һәм үзара ышанулары туды. У.; тайпылышбыз р шештә куркынычсызлыкның халыкара оешмасын тудыру, фашизмны юк итү өчен союз төзегән Берләшкән мпл.ют.юр- нец теләктәшлеген һәм бердәмлеген ныгыту юлын алып барды. Иптәш Сталии азатлык сөюче халыкларның яшәүгә нигезләре барлыгын. аның нигезендә халыкларның дәвамлы интереслары ятканын, һәм ул союзчың Берләшкән милләтләр өчен ныклы һәм нәтиҗәле булырга тиешлеген күрсәтеп бирде. Миныц сәбәбе — берләшкән халыклар тарафыннан куелган .максатларның прогрессив булуларында. Икенче яктан иптәш С;алш1 ышанырлык итеп «фашистик дәүләтләр союзының ныклы нигезе булмаганын һәм юклы. ын күрсәтте. Гптлср коалициясе анда катнашучыларның илбасарлык, талау омтылышлары нигезендә төзелгән иде. Гитлерчылар сугыш уңышларына ирешкән вакытта әле фашистлар коалициясе ныклы берләшмә булып күренгән иде. Ләкин фашист гаскәрләренең беренче җиңелүләре үк юлбасарлар бло:ыпың фактта таркалуына китерделәр». Хәзерге халыкара мөнәсәбәтләрнең шушы бик катлаулы мәсьәләсен теоретик яктан этләү һәм политик яктай хәл итү тыпыч дуслыкта яшәргә омтылian халыкларның гглгг зур казапьшгы булды. Шупыц беләп берр халыклар арасында тыпычлык оештыру мөмкинлекләре һәч юллары турында интэш Сталин тарафыннан үстерелгән положение фашистик дәүләтләрнең агрессив омтылышларына гаять зур политик һәм мораль удар ясады, аларшяц п кшцпяләрсп йомшартты һәм азатлык сөюче халыкларның позициялә^юн көчәйтте. Хәзерге заманның шушы бик әһәмиятле мәсгәләсепсң сталинчыл фәипи эшләнешенең халыклар һәм дәүләтләр тормышы өчен Һ ”. халыкара мөнәсәбәтләр турыйдагы фән < ич күренекле тарихи әһәмияте менә шундый. Жә.мгыятэнсң хәзерге үсеше турын а, шт тәш Сталин тарафыннан яктыртылган теоретик мәсьәләләрдән бирелә аерым мисаллар гына китерелде. Иптәш Ста.нншыц хезмәтләре маркеизм-ленииизм өлкәсендә эшли торган һәрбер теоретик работникны, һәпбгр укытучыны, лектории һәм пропагандистны җәшн- ятьнең хәзерге үсешенә бәйләнгән бик катлау Х-ч-рге luapu.ipAi ижтимагый фәннәрнең кайбер бурычлары турында 81 лы мәсьәләләрне өйрәнә белү беләп, хәзерге вакыйгаларның законча үсешенең яшерен мәгънәсен,» төшенә белү, политик обстановка үзгәрү белән, җәмгыять үсешенең яңа стадиясенә керү белән һәр тапкырда иҗтимагый фәа алдына килеп баса торган яңа бурычларны хәл итүгә якын килә белү белән коралландыра. I Иҗтимагый тормышның үсешендә, һәм Чнупыц беләп бергә боек сугышлар чорында, җәмәгать һәм дәүләт эшлеклеләрсиең алдан күрүе Советлар Союзының Бөек Ватан сугышында расланган кебек шул чаклы гүзәл һәм һәрьяклап раслапгап мисалларны тарих аз белә. Барлык сталипчыл положениеләрнең иҗтимагый тормыш практикасында шундый тиңдәшсез рәвештә раслануы Лснпп һәм Сталин тарафыннан эшләнгән һәм үстерелгән иҗтимагый фәннең тулысы белән таптана казануын күрсәтә. Сугышпыц барышына һәм хәзерге иҗтимагый мөнәсәбәтләргә үзенең сизгер анализы белән иптәш Сталин сугыш чорында да марксизм-ленинизм теориясенең тарихи үсеш ол кәсендәге закончалыкларны ти- рәнтен һәм вакытында танып белергә мөмкинлек биргәнлеген күрсәтте. Совет халкы дөньяга чорыбызның гаять зур галимнәрен, безнең совет дәүләтенә нигез салучыларны — Ленин һәм Сталинны бирүе белән горурлана. Алдынгы фәнни Фикер корифене бөек* Ленин безне:, марксизм ул тәмам булган һәм үзгәрми торган тәгълимат түгел, бәлки җанлы һәм һәрвакыт үсә торган теория, марксистлар аны, әгәр дә тормыштан артта калырга теләмиләр икән, барлык юнәлешләрдә алга этәрергә тиешләр, дип өйрәтте. Ленин марксизм фәнен яңа тарихи обстановкам карата яраштырып баетты һәм бик нык алга этәрде, хәзерге җәмгыятьне совет системасы нигезендә социалистик җәмгыять итеп үг згәртеп кору теориясен тудырды. Ленин эшен бөек дәвам иттерүче, алдынгы фәнни фикернең корифене булган иптәш Сталин соппалистпк җәмгыять төзү теориясен нигезләде һәм үстерде, совет социалистик дәүләт тәгълиматын эшләде, фашизмга каршы, империалистик сугышларга каршы көрәштә алдынгы кешелек дөньясына теоретик корал бирде. Үзебезне бөек галимнәр булган, безнең партиябезнең, безнең совет халкының бөек юлбашчылары булган Леппп һәм Сталпппын шәкертләре дип атау шәрәфепә лаеклы булыйк. («Большевик», № 14, 1945 ел