ФЫНЛИН КИЧҮЕ

Хуанхэ елгасының төньяк ярындагы балыкчыларның Шаогун дип аталган кодрәтле яклаучылары, бөек лоцманнары бар. һәрбер балыкчы көймәсендә Шаогунныц сурәте ябыштырылган һәм төрле төстәге кәгазь тасмаларга язулар язылган: «Атка атланган лоцман: Эшкә, туганнар! — дпп боерык бирә. Ул безне эшкә чакыра». Балыкчы көймәләре төрле булалар һән алардагы язулар да, шулай ук, төрле була. Зур көймәләрдә бу язулар тагын да тантаналырак яңгырыйлар: Атка менгән, болытларга баскан лоцман, Без үтпбез аның боерыгын: Көньякка 800 ли, анда чик — Силян, Төньякка 3000 ли, анда елга — Мплян. Бөек лоцман авыр хезмәттә үзсп ихтирам итүчеләрне һәм балыкчылык эшенә тугрылыклы булганнарны яклый. Ул сурәтләрдә аркылы куелган ике ишкәк төсендә күрсәтелә: беренче кытай императоры У Ван рәсемнәрендә дә шулай икс кылыч аркылыга куел күрсәтелә булган. Шаогун сурәте өянке такталарыннан эшләнгән рам эченә куела, өстәге планкасына бәләкәй тимер кыңгыраулар тагыла. Сахралардап сары ком болытлары китерә торган көнбатыш җиле искәпдә бу кыңгыраулар әкрен генә шалтырыйлар. Аларпьгң шалтыравыннан киң елга осте тагып да киңәя. очсызкырыйсыз булып һәм тагып да моңсурак булып күренә башлый. Рампың югары планкасы өстепә, кыңгыраулардан югарырак, җил һәм су символы — балчык кувшин һәм сигез будда сәяхәтчеләренең тылсымлы кораллары булган бәләкәй генә ике корган кабак куялар *). Боек лоцман сурәте артында — саламнан эшләнгән чыпта өстендә — яңа ♦Корган кабак — сер һәм тылсым символы, үлмәс сигез сәяхәтче — лаосларның берсе булган Ли Тсгуйныц эмблемасы. Ли Те- гуй кулында кечкенә корган кабак тотып тора, аннан, җаны тәненнән азат икәнлеген күрсәтеп, бормаланып төтен күтәрелә. Балыкчылар, зур юлга чыкканда яки уңышлы аудан кайткач, Бчек лоцман сурәте алдында кечерәк-кечерәк кепә корбаннар ясыйлар. Зур корбаппар борынгы Хузпхэ елгасы ярларында, гыйбадәт урынында — аркылы куелган ике ишкәк янылда ясала. Мондый гыйбадәт урыпнарып елга ярларында балыкчыларның өзек-өзек тавыш белән «Хай-хао, Хайхао» дпп яки бурлакларның сузынкы итеп «лай-я. лай-я» дигән тавышлары ишетелгән һәрбер җирдә очратырга мөмкин. Анда кәгазьдән ясалган көймәләр яндырыла, анда корбан шәмнәре пыскый. Бөек лоцманның даны һәм аның кодрәтенә ышаныч бөтен Хуанхэ буена Тибет тауларыннан алып Тын океанга кадәр таралган. Фыплин, ул — Хуанхэ елгасында иң зур кичүләрнең берсе. Монда бөтенесе дә — күк һәм җир дә. су һәм җил дә — сары төстә. Хәтта аяз көннәрдә дә күк. йөзе ачылмый. Бпк вак сары ком тузаннары аны пәрдәсыман каплан торалар, һавада сары ком һәм елгада сары юшкын — Гобп сахраларыныл сулавы ул. Су агымы белән актарылып чыгарылган, сахрадагыча майлы яр тирәләре яңа гына судан чыккан буйволларның ялтыравыклы аркаларын хәтерләтә. Болгапччык-сары тирән су, үз юлындагы борынгы каберлекләрне юып, иске сөякләрне үзе белән алып китеп, ямансу- тонык булып ага. Карт ата. үзе үлгәпдә. балыкчы улы Ма Лаохапьга тузып беткәй бер көймәсен калдырган булган һәм менә Ма Лаохапь илле елдан артык инде шул көймәдә йөри. Ул үзенең су өстендәге тормышы турында (Хикәя. Кытайчадан тәрҗемә) багорлар, җепләр һәм къймәчегә кирәк булган башка кирәк-яраклар яга. Болар бөтенесе дә — бөек лоцманныкы. Ләкин бераздан, әкренләп, шул ук чыпта өстепә балык тоту эшендә кирәк булган башка барлык әсбаплар да өелеп куела: алар монда Шаогунныц сагы астында дип саналалар. 50 Дуань.му Хунляя булган хикәяләрен, гадәтенчә: «Бу елгада йөзә- йөзә мни. карт су пәрие кебек, кояш нурлары һәм ай яктысы белән тәмам сугарылып беттем» дин серле сүзләр белән очлый иде. Яшьләр аның сөмләвен тыңларга бик яраталар. Еш кына анардан: — Әйт әле. бабай, Хуанхэ суының тонганын үз гомереңдә ничә тапкыр күрдең? — дип шаярып сорый торганнар иде. Карт, моңа ачуланып: — Юкны сөйлисез. Әпә. еланбалыктан сорагыз, ул елгадан бер лә чыкмый. — дип җавап бирә иде. Ма Лаохань бик простой кеше булып, кимсетүләргә һич тә түзә алмый иде*. Ул саф кү- нелле. ләкин хәйләкәррәк иде. Бу хәйләкәрлеге аны төрле кимсетүләрдән һәм алдаулардан саклый иде. Тормыш авырлыклары, җилләр һәм яңгырлар аның сөйкемле йөзен тирән җыерчыклар белән каплаган. Балыкчы Ма Лаохапьны Фьшлип кичүендә бөтен кеше белә, ләкин аның яшьлеге турында һичкем һичнәрсә әйтә алмый, гүя ул һәрвакыт шулай карт кеше булган диярсең. Аның атасы һәм бабасы үзләренең бөтен гомерләрен шушы елгада балык тотып үткәргәннәр. Аның әткәсенә бабасыннан мирас булып бер багор калган, ә ул әткәсеннән хәзерге тузган көймәне мирас итеп алын калган. Аның язмышы бала чагыннан ук билгеләнеп куелган. Малай чагында ук ул әткәсенә балык тотуда, тотылган балыкны көймәдән ярга бушатуда һәм сатуда булышкан. Хуанхэдә тотыла торган сазан балыгы үзенең симез аркасы беләп данлыклы. Тәнкәләр- дән әрчелгәч ул чымкара тиресе белән ялтырап ята. Аның алтын кебек саргылт йомшак итеннән уннарча аш хәзерлиләр. Бер балыктай уникедән артык төрле гади аш хәзерләргә мөмкин. Монда иң гади поварлар да ялгышмаячаклар. Балыкның бер өлешен имбирь беләп парда пешерәләр, икенче өлешен — шикәр һәм серкә беләп, өченче өлешен — яшь бамбук һәм кыргый суган белән, ә инде койрыгыннан һәм башыннан, борычлап һәм үләнләп. бик тәмле шулпа хәзерлиләр. Сатып алган сазанның саңагы аша хезмәтченең ничек итеп җеп үткәреп, кабакта утыручыларга илтүен, балыкның авырлыгы һәм анардан нинди ашлар пешерергә кирәклеге турында сорашуларын Ма Лаохань яшьтән ү: : яхшы белеп килде. Әткәсе, балык өчен акча ала да, аны учына каты итеп кыса иде. Аныц әткәсе бүтән балыкчыларга бер дә ошамый иде: эшләп тапкан акчасын ул аракыга туздырмады. Ә бит эчү — балыкчы өчен күк һәм җир кануны, һәм аракы эчми торган балыкчы гаять сирәк очрый торган хәл иде. Аныц әткәсе нәкъ менә шундый сирәк кешеләрнең берсе иде шул. Ул, бүтәннәр кебек, акчаларын хатынына. тарак алу өчен шкатулкага да салып куймаган, ул аларпы үзендә калдырган һәм отыш успыпа йөри булган. Ул бурычка акча ала калса, аны һич тә кайтарып бирмәгән. Бурычка б1греп торган кешеләр аңа килеп җапҗал куптара булганнар. Өй эчендә дөге дә, май да, тоз да булмаган,—айда бары тик шәрә стеналар гына басын торганнар. Бурычка бирүчеләр чебеннәр күк аны тынычсызлаганнар һәм алардан беркая да качып котылып булмаган. Ма Лаоханьга улөч яшь тулганда апың әнкәсе, өй эчендә ялгызы бикләнеп калган да, асылынып үлгән. Ул шулай бурычлар белән дә, фәкыйрьлек белән дә берьюлы эшпе өзәргә карар кылган. Әткәсе, ялгызы гына калгач, балык тотуын дәвам иткән һәм барлык тапканын оттырып бетерә булган. Картайгач ул эчүгә сабышкан. Ма Лаохань һич тә әткәсе кебек яшәргә теләмәгән, ләкин, үз язмышын мирас итеп алган төсле, нәкъ әткәсе кебек балыкчы булып үскән. Ма Лаохань үзенең балачагын искә тоше- рергә яратмый; үз әткәңне начар суз беләя хәтерләү гөнаһ эш бит. Борынгы гыйбрәтле хикәяләрдә: үлгәннәрне искә төшерсәң алар үз өйләрен сагьгпа башлыйлар, диелгән. Сагыну, сагыш үлекләр өчен файдасыз нәрсә ул. ә тереләр өчен — гөнаһ; шулай булгач Ма Лаохань әткәсе турында уйламаган. Дөрес, әнкәсен ул кайчакларда искә төнгергәләгән: ул бпт аңа күлмәк, штац теккән, аяк киемнәрен төзәткән; һәм менә хәзер, аныц туфляла- ры яки штаны ертылган чакларда, ул гел әнкәсе турында уйлый. Ләкин уй-хатпрэләр белән тамак туйдырып булмый, ә тотылган балыкны һәрвакыт сатарга, мөмкин. Ма Лаохапышц тормышында балыктан башка һичбер нәрсә юк. Балыкны ул хәтта болганчык суда да яхшы күрә. Нртә таңда, һәм кичке эңгер-мецгер вакытларда ул балыкның ничек азык эзлән йөрүен, эре балыкларның вак балыкларны ашавын, ә вак балыкларның сикереп йөзүче вак. кыслаларны эләктереп алуларын бик озак күзәтеп тора. Ул балыкларның бөтен тормышын белә... Балыкның суны чапылдатуына карап аныц авырлыгын, аңардан ничаклы апг хәзерләп буласын, һәм аның койрыгы симезмс-түгелме икәнлеген әйтеп бирә ала. Балыкның кая таба йөзеп баруын да әйтә ала ул: су тобендәрәк Фынлнн кичүе 51 ивза пкәп димәк, көнчыгышка, су өстендә- рэк йөзә икән — көнбатышка бара. Балыкның аркасында дүрт ляп † ‡ алтын бар, корсагын- м — дүрт ляп көмеш бар. Яз көннәрендә ба- дыкпыц мае — койрыкта, ә кыш көне — корсагындагы йөзү канатларында. Балыкка карап ул бүген яңгыр явармы якп ачык һава булырмы икәнлеген алдан әйтеп бирә белә. Уйнакларда, төн урталарында, балык судан сикереп чыга һәм кычкырып җибәрә, ләкин апыц бу кычкыруын бары тпк Ма Лао- хань гьша ишетә. Балыкның елаган чаклары да була әле, һәм бу — чынлап та шулай. Балыклар, хәтта, хәзер ярда нинди кеше — акыллымы, җүләрме, зирәкме, изгеме кеше тора икәнлеген дә беләләр. Инде килеп, шушындый балыкчы гел уңыш беләп генә эш птаргә тиеш кебек, ләкин балык көтүләре, сүз тыцламаучаи балалар кебек, тәҗрибәгә бик бан булган бу балыкчының җәтмәләреннән гел качалар иде. Ма Лаохапьның җәтмәләре аңа байлык китермәделәр. Картайгач ул аңлады: Хуанхэдә барыннан да кыенрагы — сазан аулау икән, һәм бу балыкның бөтен кыйммәте—апы тотуы кыен булуда икән. Гадәттә зур сазанны бер долларга сатарга мөмкин, һәч Ма Лаохапь һәрвакыт аудан зур сазансыз кайтканда, менә бүген аңа тотылмаган зур сазан өчен яхшы бәя алырга мөмкин булган ^улыр кебек күренә иде. Ә инде ул балыкпы күн игеп тоткан көннәрдә бәяләр түбән булалар. Тотылмаган сазаннар Ма Лаохапьның табышын нык кына киметәләр. Ул аларны бик нык ачулапа иде. Ләкин җәтмәгә, элеккечә, һаман да вак сазаннар гьша эләгә, ә эре сазан эләккән көпнәрдә аны кыйммәт бәягә сатып булмый иде. Шулай еллар үттеләр һәм Ма Лаохань чәч тамырларына чаклы картайды, пртәләрдә каты җилдән аның каны бөтенләй суынып кала торган булып китте. Ул үзенең бөтен гомерен кызу аккан суга бер үк хәрәкәтләр беләп җәтмә ыргытып үткәрде. Огәр дә ул бу күнегелгән хәрәкәтләрен нак кыпа үзгәртсә W, балык аның җәтмәсеннән читкә китәр гослс тоела иде аңа. & * => Безпеп гаскәрләр Линфыннан ’ чигенгән- вән соң. Фынлнн кичүе төньяк көнбатыш оборонасында иң мөһим пункт булып калды. Хәрби карталарда мондагы барлык калкулыклар кызыл түгәрәкләр һәм төрле номерлар белән билгеләнделәр. Хәзер инде аларның биеклекләре беләп, бу тирәдәге сукмаклар, текә ярлар һәм башка вак-төякләр белән бөтенесе дә бик нык кызыксына башладылар. Кичүдә тормыш бөтенләй ү-згәреп китте. Сугыш үз тәртипләрен алып килде һәм бөтенесе дә аларга буйсынырга тиеш' булдылар. Ма Лаохапь һаман шулай элеккечә һәркөн саен кыргый үлән белән пешерелгән балык шулпасы ашый һәм аны тирә-яктагы һичбер нәрсә кызыксындырмый иде. Ул; ата-бабасы кебек үк, үлгәнгә чаклы шулай балыкчы булып яшәячәгенә нык ышанган иде. Ләкин, һич тә † Л я н — көмеш үлчәве, бер унция (29,86 грамм) чамасы. ‡ Л и п фы н - Шаньси провинциясендә өяз көтмәстән. аңа яңа бер эш белән Фынлнн кичүендә елга аркылы кешеләр ташу белән шөгыльләнә башларга туры килде. — Юк, мин бу эшне эшлисем килми, — дин элек ул баш тартып караган иде, — Эшләргә теләмисең? Я, ярый... Сипа ничә яшь соң? — дип. таныш булмаган кеше, кесәсеннән папирос чыгарып, картпы сыйлады. — Бу папиросны курыкмыйча тартырга мөмкин, тик алтын иероглифлы озып папиросларны гьша тартма. Аларга, дошман агу сала. Чжаоюаньда ике кеше агуланган инде. Бу — армия офицеры, кичүдә бик зур кеше иде. Карт үзенең гомере буена беренче тапкыр үзе беләп шулай садә һәм ягымлы птеп сөйләшкәннәрен ишетте һәм тормышын агуланудан саклап калу буенча аңа үз гомерендә беренче мәртәбә кайгыртучаплык күрсәттеләр. Шушындый кешеләрне елга аша чыгарудан баш тартканлыгына карт үкенде. Шул көнпән башлап ул, көймә беләп елга аша кешеләр ташучы булыргамы әллә, дип уйлана башлады һәм. тиздән, үзенең кичүдә эшләргә теләгәнлеген белдерде. Бик тырышып эшли башлады ул. Кызу- кызу ишен, көймәне елга уртасына чыгара, тизрәк әйләнеп кайту һәм тизрәк яңа төркем кешеләрне алу өчен, каршыдагы ярга җитәргә ашыга иде. Ул үзенең бик кирәк кетне булып әверелгәнлеген хис итә һәч, инде карт булуына карамастан, үзенең какшап беткән көймәсе белән, ватанына хезмәт итүенә, аның авыр көннәрен җиңеләйтүенә шатлана иде. Ул әле кечкенә малай булган чагында әнисе аны бер көнне гыйбадәтханәгә алып барган һәм ул анда бер усал алланың статуясын күч гәп п дс. X л чагында апыц бу алланы аяк белән тибеп җибәрәсе килде, ләкин әнкәсе аңа шунда: «Ярамый, юкса ул ачуланыр һәм синең башың авыртыр» диде. Дөрестән дә, шул көнне нигә кайткач та апыц оашы авырта башлаган цЛС кебек. Әпкәсе, Дуань му Хунлн уд усал алладан шәфкать сорап, өч пзге вәгъдә бпрсә дә, ярдәм итмәде. Күршеләре кереп аларга, шәһәрне саклаучы алла монахлыкка балалар җыя икән, малайны монастырьга бирергә туры киләчәк, дин сөйләделәр. Әнкәсе, улыннан аерылудан куркып, гыйбадәтханәгә корбанга карт бер тавыгын илтеп тапшырды. Аның бөтен байлыгы шул тавык иде: ул һәр көн берәр йомырка сала иде. Шуннан соц ул, улын җитәкләп, гыйбадәтханәгә барды да, аны будда алдында табынырга мәҗбүр итте, ә карт монах аның башыннан өч тотам чәчен кисеп алды һәм, алланың балалар җыючы вәкиле хәзер инде аны танымас, диде. Шул вакыттан бирле Ма Лаохань куркыныч булган нәрсәләргә гамьсез карамый башлады. ә качакларның сүзләренә карагайда, дошман солдатлары усал алладан да куркынычраклар пкән. Карт балыкчы хәзер ничек сугышулары турында һичбер нәрсә белми иде. Сугышта иң куәтле корал — граната, дип исәпли иде ул. Аның туган Шаньси провинциясе солдатлары бик оста граната ыргытучылар булып танылганнар иде. Фыптянь белән Чжили провинцияләре арасында сугыш барган вакытларда ук \ Маньчжурия солдатлары Папькоу тауларына һөҗүм иткәндә, шапьсилеләр дошманны бик оста алдаганнар иде. Алар, һпчбер атмыйча, дошманның тау уртасына чаклы менгәнен көтеп алганнар иде дә, алар өстенә гранаталар яудырганнар иде. Ул чакта кытайлылар үзара сугышалар иде. ә хәзер эш бөтенләй башкача — сугыш чит ил баскыннарына каршы бара. Карт, грзиатаиы һпчкай- чан күргәне булмаса да, аның көчен күз алдына китерә ала иде. Кайчакларда ул Шан- дунь грушасына охшаган түгәрәк бер нәрсәне кулына ала да. үзенең и.чде тәмам картайганлыгын сизеп, пошына иде. Әгәр ул шулай картайган булмаса, шушындый Шаиьдул грушаларын бик күп итен дошман өстенә ыргыта алган булыр иде әле. Ул надан, газеталар укый белми һәм Фронт яналык тарын көймәссиа утырган нас- „ • ажирларныд сөйл.цьшрсниәп генә белә иде. Ишкәккә нык баса биреп, у.: төрле кешеләрнең һаман да шул (бер хәбәрне кабатлауларын бик дикъкать (белән тыңлый ип§. Фронтта эшләр шәптән түгел, ләкии апыц грапапп булгап ышанычы какшаусыз иде. Дошман күршедәге Чжаочэн шәһәре» якынлашып кплә. Халык* куркуга тошә. Фыз- лин кичүе көп-төн эшли. Ма Лаоханьныц гомерендә дә ишкәк белән шул кадәр күп эшләгәне булмады. Картта дошманга нәфрәт күптән үк. әй? ул алар белән йөзгә-йоз очрашудан байга элек үк кабыпып киткән иде. 4 Борынгы Тупгуань заставасы ягыннан, ерактагы Шамо * ком диңгезеннән дала җпле исә башлады. Бу җил вак ком болытлары алып килде һәм бөтен тирә-як, катлаукм- лау булып, дүрт карыш калынлыкта куе- сары тузан бсләп капланды. Комлы җил берничә көн рәттән исен § Фынтянь белән Чжили ировипииялэре арасындагы сугыш — генерал Чжан-цзо-лин (Фынтянь провинциясе) белән маршал У Пей-фу (үзәге Пекиндә булган Чжили провинциясе) арасында 1924 иче елнын көзендә кузгалып киткән эчке сугыш иде. торды, сарык котү.тж- нә, агачларга, юлчыларга, азыктөлеккә — бөтенесенә ком утырды. Балчыктан эшлляән салкынча фанзаларда да, бай таш портлары да ;— беркайда да комнан сакланып калын булмады. Әле кичә генә торлс матур буяулар белән ялтырап торган бөтен нәрсә сары туфрак төсенә керде. Бөтен күкне, җирне, суны әйтерссцлә яшь дөя йоныннан тукылган соры палас каплап китте. Сары җил күзләрне сукырайткан мондый көннәрдә балыкчыларның тупас, борынлы көймәләре елгада йори алмыйлар. Ул коннарда хәтта каргалар да Хуанхэ сулары аша очарг^ батырчылык итмиләр. Фыплип кичүе ябылды. Ма Лаохань пассажирларсыз калды һәм ул фронтта нәрсәләр булганлыгын беркемнән дә ишетә алмас булды. Карт сагышка бирелде. Хуанхэ суы ана хәзер элекке ком бураннары котырган накыт- тагыга. караганда да болганчыграк булып күрелде. Ма Лаохань, комлы каты җил исүгә д; карамастан, үзепец көймәсен тозәтү эше белә1 шөгыльләнә башлады. Аның көймәсе шуз чаклы искереп, тузып беткән иде ки, тис торганда үзеннәп-үзе батып китүе ихтимал иде. Кайбер такталары, бөтенләй чергән hat карт балыкчы елгага һәрбер чыгуында көймәсе аңа берәү түгел, ә сигез булып, Һәм ала? сигез якка таралып китеп баралар кеоеь тоела иде. Ма Лаохань, ару-талуны болмнч* көймәсен төзәтте. Яна елга чаклы әле тагыля берничә атна вакыт булса да, ул үзепец кимәсен шул бәй/әмгә хәзерләргә, матурлап бизәргә булды. Көймәнең борынына ябыштырылган бизәкле яңа ел кәгазьләренең кызыл тасмаларында ♦ III а м о — кытайлылар Гоби сахрасын шу лай дни атыйлар. Фынлнн кичүе 53 кара тушь белән язылган түбәндәге сүзләр ялтырый иде: «Юлбарыс авызындагы көмеш теш яшма дулкыннар тудыра» «Аждаһа башындагы алтың мөгез ялтыравык нурлар чыгара». һәр икс мачтага да ул яңа язулар ябыш- тҗды. Аның берсендә «Икенче генерал алга ;5^ача» дип язылган иде; икенчесендә Ма