МАТРОС АНАТОЛИИ ЖЕЛЕЗНЯКОВ

Советлар Союзы Маршалы иптәш Вороши­лов сүзләре белән әйткәндә, кешелек дөнья­сын якты, бәхетле тормышка чыгару өчен Кызыл Армия һәм Кызыл Хәрби-Диңгез Фло­ты сафларында сугышып үзләренең тормышла­рын биргән күп меңнәр эчендә һәм Чапаев, Щорс, Пархоменко, Лазо кебек буыннан буынга сөйләнәчәк халык геройлары арасын­да матрос Җелезняков та бар, Аларның исемнәре совет чоры яшьләрен батырлык, геройлык, дошманга рәхимсезлек, Ватанга чын күңелдән бирелү рухы белән сугаралар.

Әгәр без Анатолий Железняковиың тормыш юлын, аның Бөек Октябрь Социалистик революциясе һәм гражданнар сугышы чорын­да күрсәткән бөек хезмәтләрен һәм зур ка­һарманлыкларын күз алдыннан үткәрсәк, хәзерге чор яшьлһренә һәм җиңелмәс Кызыл Армия, Кызыл Хәрби-Диңгез Флоты һәм һава Флоты сафларында фашист сукбайлары­на каршы көрәшүче батыр сугышчыларга аның белән рухланмаска һич мөмкин түгел. Әле кайчан гына Москва янындагы Глухов мануфактура фабрикасыннан куылып чыга­рылып полиция күзәтүе астына бирелгән һәм Кара диңгез буйларында эш эзләп һәм водо­лазларда кемлекче булып яртышар көн генә эшләп торган Анатолий беренче империалис­тик сугыш елларында Балтик диңгезе хәрби флотына алына. Ул анда матрослар арасында пропаганда эше алып бара һәм шул эш өчен кулга алыначагын сизеп, аннан кача. Ялган паспорт белән Кара диңгез сәүдә флотында эшләп торганда кулга алынып төрмәгә ябыла. Бераз вакытлар ятканнан соң аннан очраклы рәвештә котылып, февраль революциясе булу белән яңадан Балтик диңгезе хәрби флотына кайта һәм анда большевиклар белән бер сафта торып, революцион эшкә керешә. Октя­брь революциясе булу белән ул гражданнар сугышының алмашсыз фронтовигына әйләнә һәм коммунизм тантанасы өчен үзенең бөтен тормышын бирә. 1917 елның көзендә үк ул Москвада булган контрреволюцион мятежны бастыру әчеп Москва эшчеләренә ярдәмгә җибәрелгән Петроград эшчеләре, солдатлары Һәм матрослары отрядына, кушыла һәм ул отрядның штаб члены итеп билгеләнә. Шул вакытта юлда барганда алар көтелмәгәндә Керенскнйның бронепоездың кулга төшерәләр һәм соңыннан Железняков шул бронепоездның командиры итеп билгеләнә.

1918 елның башында Железняков үзенең отряды һәм бронепоезды белән Таврический дворецны саклау һәм учредительное собрание ачылу уңае белән баш калкыткан контрреволюцягә каршы көрәшү өчен, Петроградка чакыртып алына. Халыкның теләген һәм Совет властеның карарын үтәү өчен ул 19 январьда иртәнге 4 сәгатьтә 20 минутта утырыш барган зал трибунасына күтәрелеп, учредилканың контрреволюцион депутатлары алдына бер-бер артлы кискен таләпләр куя:

— Таралыгыз! Каравыл арды, аның йок­лыйсы килә. Сезнең лыгырдавыгыз халыкка кирәк түгел, законлы властьның карарына буйсынуны таләп итәм!

Зур күпчелеге кадет, меньшевик һәм эсерлардан торган учредительное собрание шу­ның белән тарала.

Учредилка таратылуга Железняков Бесса­рабия һәм Румыния контрреволюциясенә каршы көрәшү өчең көньякка ташлана. Ул анда Дунай флотилиясенең командиры итеп бил­геләнә. Немецлар Украинага басып кергәч, ул Киквидзегә сугышчан дивизия оештырырга ярдәм итә һәм бу дивизиянең Еланский пол­кына командирлык итә. 1919 елның башында, ул вакытта дошман кул астында булган Одессага подпольегә китә. Анда чит ил моряклары арасында пропаганда алып бара, большевистик әдәбият тарата һәм сәүдә флоты морякларының союзын оештыра. Одесса алынганнан соң яңадан ачык эшкә керешә. Шул ук вакытта ул иптәш Ворошилов командовать итә торгаң 14 нче армия составына керә торган Худяков исемендәге бронепоездның командиры итеп билгеләнә.

Менә Железняковның гражданнар сугышы чорында күрсәткән иң зур каһарманлыклары һәм үзенә гражданнар сугышының онытыл­маслык герое исемең алуы шул поездда йөр­гән вакыттан башлана. Ул үзенең шул корыч машинасы беләк гражданнар сугышының иң көчле һәм куркынычлы чорларында дошман­ның йөрәгенә ук булып кадала. Дошманның пулясы да, ядрәсе дә, хәтта авыр снарядлары да аны куркытмый. Ул үзенең шул «айгыры» белән дошманның ерак тылына кереп айкап чыгудан да курыкмый. Үзенең башлангыч өч класслык белеме белән ул шунда йөреп сугыш эшләрен яхшы белүче стратегка һәм чыныккан командирга әйләнеп китә. Броне­поездның бөтен детальләрен үзләштереп, тәҗрибәле бер машинист һәм яхшы белемле техник булып әверелә. Бронепоезд белән эш итү һәм аның тактикасы турында күп кенә әдәбият укып, үзенең бронепоезд турындагы теоретик белемен арттыра. Уд вакытта Украина далаларында бик күп төрле дошманга (Григорьев, Махно, Петлюра, Деникин банда­ларына һәм башкаларга) каршы барган көчле сугышларда һәм ут ташкыны эчендә броне­поездның корыч стеналары артына яшеренгән Железняковның отряды давыл кебек сугыша» акгвардия бандаларын рәхимсез рәвештә тар-мар итә һәм станцияләрне бер-бер артлы дошман кулыннан коткара бара. Железняковның җимергеч ударын күреп дошман аптырауга кала. Хәтта дошман самолетлары Кы­зыл Армия частьлары өстенә Деникин кул куйган листовкалар ташлыйлар. Ул листов­каларда шулай язылган була: «Худяков исемендәге бронепоездның командиры — мат­рос Железняковны тереләй яки үлгән көйгә китереп биргән кеше 400 мең сум бүләк алачак». Железняков ул листовкаларны укып чыккач:

— Бик арзан сатып алырга телиләр икән, сволочьлар, — дип елмаеп куя.

КАПИТАН

Күренекле рус язучысы Александр Исбах­ның «Капитан Соколин» дигән повесте татар телендә басылып чыкты. Безнең данлыклы Кызыл Армиябезнең бай һәм катлаулы тор­мышын төрле шартларда чагылдырган, аның курку белмәс, кирәк булганда Ватан өчен газиз гомерләрен дә кызганмаган батыр су­гышчылары. командирлары, комиссарлары ту­рында тәфсилләп сөйләгән бу китапның бүгенге көнне дөньяга чыгуы безне аеруча шатландыра. Хәзер, Ак диңгездән алып Кара диңгезгәчә сузылган фронтта көч­ле сугышлар барган чакта, кулына корал алып, ил дошманнарына каршы аяусыз кө­рәшкән, бөек илебезнең тынычлыгын, бәхетен саклаган Кызыл Армиябезнең геройларын без тагын да тирәнрәк аңлыйбыз, тагын да якынрак күрәбез.

Әсәр художество эшләнеше ягыннан югары дәрәҗәдә тормаса да, үзенең күтәренке ру­хы, каннар патриотик хисе белән укучыны үзенә тарта. Төп геройлар — капитан Соко­лин, комиссар Павел Дубов, очучы-лейтенат Галина Сташенко һәм кызылармеец Гордеевлар автор тарафыннан аеруча көч куеп, җылы бер мәхәббәт белән эшләнгәннәр. Әсәр җиңел аңлашыла, укыр өчен дә күңелле.

Без монда китапның тулы эчтәлеген сөй­ләп чагарга уйламыйбыз, чөнки болай эшлә­гәндә укучыларыбызны әсәрне беренче тап­кыр укуның ләззәтеннән мәхрүм итәр идек. Без бары әсәрдәге берничә эпизодка тукта­лып, шулар белән әсәрнең гомуми рухын, аның төп лейтмотивын гына ачыклап китә­без.

Капитан Соколин батальонында Гордеев дигән бер кызылармеец була. Бу Гордеев бетен батальонда үзенең «тискәре» ягы белән танылып өлгергән. Аның якасы да чиста түгел, гимнастеркасы да майланып беткән, ара-тирә тискәреләнә торган гадәте дә бар. Күпләр бу элекке тәрбиячесез малайны, элекке икмәк пешерүчене, элекке тайга аучы­сын аңлап җитмиләр. Аның үзенә генә хас

Ул) аның тагын ачуын кабарта, ул дошман өстенә арыслан булып ыргыла. Дошман тә­мам аптырауга төшә, хәлдән тая...

Железняковның дошманга биргән каты удар­лары турындагы хәбәрләр «Правда», «Извес­тия» газеталары һәм телеграф аша бөтен дөньяга таралалар. Ул үзенең бронепоезды дошман тарафыннан чолганып алынгач та. бронепоездның тышына чыгып, актык пулясы калганчы дошман белән револьвердан атышып | һәм «Броневикны дошманга бирмәскә, иптәшләр!» дигән соңгы приказын биреп үлә. Аның приказы җиренә җиткерелә, бронепоезд бирешми, аның командасы дошман божрасын өзеп чыга.

Китап матур тел белән, укырга кызыклы итеп язылган. Тәрҗемәсе дә шома тел белән, яхшы итеп эшләнгән.

М. Гали.

СОКОЛИН

катлаулы эчке тормышын, корал яратуын күрмиләр. Капитан Соколин исә анык йө­рәген, ашкынуларын аңлый. Ул аның тискәре гадәтләренә юл куймыйча, аңа һәрвакытта ярдәм итеп тора.

Бер вакытны капитан ишек төбендә тук­тап, Гордеевның мылтык чистарта-чистарта җырлавын тыңлый:

Эх, хлебнул я в жизни горя много, 

Я давно покинул отчий дом.

И бродя по всем степным дорогам,

Я пришел к тебе, братишка Дон!

Капитан түзми, Гордеевка кушылып жырлый башлый. Гордеев аптырашта кала. Ул Дон буендагы тәрбиячесез балаларның сирәк очрый торган бу җырын комбатның белүенә гаҗәпләнә. Ләкин монда гаҗәпләнерлек урын юк. Чөнки комбат үзе дә яшь чагында тәр­биячесез йөргән кеше бит!

Шул көннән соң Гордеевның Соколинга ышанычы тагың да арта. Бигрәк тә «зәңгәр­ләр» тылына авподесант төшергән чакта аның белән булган искиткеч бер вакыйга аны комбатка гомергә якынайта. Ул вакыйга болай була:

Гордеев самолеттан соңгы кеше булып сикерә. Галина аның артыннан карап кала һәм кинәт борчыла башлый: «Бу нәрсә? Сузып ачамы? Нигә? Кем рөхсәт иткән?» Гордеев таш шикелле түбәнгә оча. Алдан сикергән иптәшләрен берсе артыннан икенче­сен узып китә. Парашют һаман ачылмый. Гордеев башта аңын җуя, соңыннан: «Бет­тем!» дип уйлый һәм тагын бер мәртәбә балдакны тарта. Бушка! Парашют эшләми. Жир коточкыч тизлек белән якынлаша, ко­тылгысыз үлем авызын ачкан. Ләкин шул вакытта төшеп барган парашютларның игрсен җил читкә этәрә һәм Гордеев туп-туры паранпот бауларына барып төшә һәм инс­тинкт белән генә аның куллары бауларга ябышалар. Бу парашют — Соколин парашю­ты була. Ул очраклы рәвештә Гордеевкз беренче ярдәмне күрсәтә. Ләкин мәсьәлә моның белән генә хәл кылынмый әле, чөнки ике кеше асылынган парашют үзенең нормаль очышын югалтып, зур тизлек белән җиргә якынлаша башлый. Хәзер бары тик

Соколинның салкын канлылыгы гына алар­ның икесен дә үлемнән коткара ала. Ул каушамый. Иң читен минутта ул үз үзен югалтмый. Кесәсеннән зур фин пычагын чыгара да, парашют бауларына берничә кат сызын ала һәм үзе парашюттан ычкынып, чаңгы белән трамплиннан сикергәндәй, аякларын бөгеп, түбәнгә, салам кибәне өстенә сикерә... Нәтиҗәдә Гордеев та, Соколин да исән калалар.

Менә шундый көчле эпизодлар, иң авыр минутларда да үз-үзләрен югалтмый торган кыю кешеләр бу әсәрдә бик күп. Алар бар­сы да Кызыл Армиягә зур ихтирам һәм көчле мәхәббәт белән карыйлар. Капитан Соколин хәрби хезмәттән тыш яшәүне күз алдына да китерә алмый. Көннәрнең берендә, Ерак Көнчыгышта, япон самурайларына кар­ты көрәшә-көрәшә ул бик каты яралана. Ике көн буена аңына килмичә ята. Аңа катлаулы операция кирәк була Һәм аны Москвага озаталар.

Москвада врач аңа болай ди:

 — Соколин, сез хәрби кеше, һәртөрле кыенлыкларга чыдарга тиешсез. Сез бик каты яралангансыз. Яралар арка миенә тәэ­сир иткәннәр. Операция ясарга киңәш бир­мим. Хәзергә киңәш бирмим...»

Бу сүзләрне ишеткәч капитан агарынып китә:

« — Доктор, — дип сорый ул, — доктор, ачыктан-ачык әйтегез, үземме?

 Юк, юк!дип врач кулларын селкә,— үлем турында сүз дә булырга мөмкин түгел. Сез йөзгәчә яши аласыз. Ләкин.. ләкин абсолют тыныч тормышта яшәргә кирәк... аз гына да көчәнү булмаска тиеш. Сез хәрби тормыштан бөтенләй чыгасыз.»

Бала вакытыннан бирле Кызыл Армия сафларында тәрбияләнеп үскән Соколин өчен бу сүзләрнең никадәр авыр икәнен сүз белән әйтеп бетерерлык түгел. Ул йон буенча йок­ламый, ә иртән өлкән врачны чакырта.

 — Доктор, — ди үл аңа, — мин күпне күрдем. Мин дөреслекнең күзенә туры карарга күнеккән кеше. Доктор, ике соравым бар. Фәкать ике генә. Операция ясарга мөмкинме?»

Профессор ашыкмый гына җавап бирә:

«— Мин сездән бер нәрсәне дә яшерергә теләмим. Хирургия — ул осталык. Операм ия­нең уңышлы чыгу мөмкинлегенә йөз шанс­тан берәве генә булса да. без аны теоретик яктан чыгарып ташлый алмыйбыз. Бу шанс бар. Сез яшь һәм таза. Ләкин... Сез дөресен белергә телисезме? Бу хәлдә...»

Профессор сүзен әйтеп бетерми, Соколин:

 — Доктор, икенче соравым, ди, әгәр операция булмаса?

 Яшәрсез... яшәрсез, кадерлем. Дәвалар­быз да яшәрсез.

 Доктор, ничек яшәргә? Ничек яшәргә?» Бу әрнүле сораучы профессор да алдый.

Ул Соколинны алай яшәү кызыксындырма­вын төшенә. Шулай булса да бу — яшәү һәм профессор ана яшәргә мөмкинлек тудыра ала. Ләкин Соколин мондый тормышка риза булмый. Ул кискен һәм каты итеп.

« — Доктор, мине операциягә хәзерлә­гез!» ди.

Соколин янына анын иң якын кешеләрен­нән берсе булган комдив Кондратов килә. Сүз яңадан операция турында бара. Комдив- Сокол инга операциягә керергә киңәш бирми.

« — Саша, сиңа егерме биш яшь. Бөтен тормыш синең алдында.. — ди ул һәм кис­кенрәк итеп, — Соколин, мин сиңа операция ясауны тыйдым. Мин синең тормышың белән шаяра алмыйм», — дип өстәп куя.

Тик комдив үгетләве дә Соколинны берен­че уеннан кайтара алмый.

« — Мин эшсез, тик ятып яши алмыйм! Аңла мине, Андрей Васильевич, аңла мине!..»

« — Юк, син алай эшләргә тиеш түгел. Соколин, син коммунист!

— Ә сип... Ә син... син шул авырлыкны өстеңә алыр идеңме?»

Соколин уттай янган күзләре белән диви­зия командирына текәлә. Комдив аның кара­шының көченә чыдый алмый...

Әсәрнең төп рухын, аның төп лейтмотивын билгели торган эпизодлар менә шулар. Мон­да җанлы кешеләр, Кызыл Армиягә, тормыш­ка чиксез мәхәббәт белән янган көрәшчеләр бар. Әсәр баш геройның үлеме белән тәмам булса да, ул укучыларда төшенкелек, караң­гы уйлар тудырмый, киресенчә, көчле патрио­тик хис, күтәренкелек, матур итеп яшәргә ашкыну калдыра. Соколинның үлемгә исе китмичә каравы аны тагын да югарырак күтәрә. Шуңа күрә аның үлеме, Чапаев». Гастеллоларның үлемнәре кебек, безне Ватан өчен яңа көрәшләргә, дошманнарга аяусыз булырга чакыру маягы булып кала.

Сүз ахырында әсәрнең татарча тәрҗемәсе турында берничә сүз әйтеп китәргә кирәк. Аны Б. Шәрәфетдинов һәм В. Мәхмутов ип­тәшләр тәрҗемә иткәннәр. Яхшы сыйфатлы тәрҗемә булдыру өчен алар кулларыннан килгән көчне кызганмаганнар. Шулай да ки­тап, безнең тәржемәләребезнең күбесендә очрый торган зур кимчелекне азат түгел. Бу зур кимчелек күп кенә җөмләләрнең, чын татарча яңгырзмауларына, аларда татар әдәби толенең үзенә хас булган саф гармо­ниясе, нәфис пластикасы, чишмә төсле ти­гез һәм матур агышы сакланмавында. Бер караганда бу җөмләләр грамматик яктай дз, мәгънә ягыннан да дөресләр шикелле, аң­лашылалар да кебек. Чынында исә алар гарип җөмләләр, художество нәфислегеннән мәхрүмнәр, караңгыда үскән гөлләр кебек төссезләр. Редактор А. Гумеров тәрҗемәне яхшыртыр өчен никадәр генә тырышса да, без күрсәткән кимчелекне бетерә алмаган. Менә берничә мисал:

«Ул үзенең, пугачын алып килде һәм чүп­рәк алып ул да тазарта башлады» (21 бит.)

«Сентябрь июль булып маскироваться итә» (35 бит). «Әйләнеп карыйм. Карасам, Васька Снегирев чана өстендә утыра...» (41 бит.)

«Митькамны көтәм» (94 бит).

Бу җөмләләрнең килбәтсезлеге күз алдын­да. Аларның тәрҗемә икәнлекләре әллә кай­дан кычкырып тора. Болар рухларын үзгәр­түне, ягъни яңадан тәрҗемә итүне сорыйлар.

Тәрҗемәнең, югары сыйфатлы булмавы ки­тапның яхшы якларын күмел калдыра алмый. Бу китапны бик күп кешеләр яратып укыя­чаклар һәм без аны укучыллрыбызга кайнар рәвештә тәкъдим итәбез.

 

XIX йөзнең ахырларында һәм XX йөз­нең башларында татар художество әдәбияты буенча күп кенә оригинал һәм тәрҗемә проза әсәрләре, драмалар, публицистик әсәрләр һәм башкаларны биргән язучы Фатыйх Халидинең иҗаты белән безнең хәзерге чор яшь буын укучылар бөтенләй дип әйтерлек таныш түгелләр әле. Фатыйх Халиди ул Муса Акъ­егет Задә. Заһир Бигеев. Габдерахман Ильяси һәм Гафил бине Габдулла кебек татарның яңаруга һәм җәдитчелеккә башлап аяк басу чоры язучыларыннан берсе. Ул буын язучыларның һәрберсе дә дип әйтерлек Каюм Насыйриның, күбрәк публицистика өлкәсендә башлаган хезмәтләрен художество әдәбияты­ның проза һәм драма тармагына күчереп дәвам иттерүчеләр. Алар арасында художество әдәбияты буенча эшләгәне һәм иң күп продукция бирүче һичшиксез Фатыйх Халиди. Аның уннан артыграк исемдә язган оригинал һәм тәрҗемә проза һәм сәхнә әсәрләре бар. Аның өстенә ул озак еллар буенча зур күләм­дә стена календарь чыгарып килә һәм бу календарьның арткы битендә айлар буена су­зылып барган озын-озын оригинал һәм тәр­җемә хикәяләр урнаштырып бара. Аның ул календарьлары ертылмыйча, ачылып кына барып, соңыннан озак еллар буена китап кебек кулдан кулга укылып йөртеләләр.

Ф. Халидинең күренекле һәм заманында күп укылган «Морат Сәлимов», «Мәхрусә ханын», «Саран, надан Теллә бай», «Залим ачлык яки Испанияле Сәет Яхъя», «Туктамыш хан кызы Хәлимә» кебек проза әсәрләре һәм тарихи повестьләре белән бергә, Габдерахман Ильясиның «Бичара кыз» исемле драмасына каршы язылган, «Рәдде бичара кыз» исемле сәхнә әсәре һәм башкалар бар. Г. Камал үзенең яза башлавы турында булган бер истәлегендә аның «Рәдде бичара кыз» исемле драмасын кырык-илле кат укып чыкканлыгын һәм аны бөтенләй күңелдән яллаганлыгын яза. Бу нәрсә Ф. Халиди әсәрләренең үз вакытында ни дәрәҗәдә яратылып күп укылганлыгын күрсәтергә җитсә кирәк.

Ф. Халидинең, вакытында иң күп укылган һәм күләм ягыннан иң зур проза әсәре бу­лып «Мең дә бер сәхәр» исемле әкиятләр җыентыгы хисаплана. Ф. Халиди ул бөтен дөньяга атаклы булган «Мең дә бер кичә» исемле көнчыгыш әкиятләренең кыскартылг ган вариантын башлап төрекчәдән татарчага

1 Фатыйх Халиди әсәре. Л. Җәләй редак­циясендә һәм аның сүз башы, Ш. Мөхәммәтҗановның рәсемнәре белән Татгосиздат тәрҗемә итеп бастыра. Шуннан соң шул ук әкиятләргә ияреп үзе «Мең дә бер сәхәр» исемле шушы әкиятләрне язарга керешә. 1900 елда басылган бу әсәрнең беренче кисә­генә язган сүз башында ул «Мең дә бер кичә»не татарчага тәрҗемә итеп бастыргач үзенең дус-ишләренә ул әсәрнең бик ошаганлы­гын һәм аларның. үзеннән татар телендә шун­дый оригинал әсәр тудыруны сораганнарын яза. Дусларының үтенечләрен игътибарга алып ул үзенең «Мең дә бер кичә»гә ошаган шул әсәрен язарга керешкән. «Гарәпләр «Мең дә бер кичә», французлар «Мең Дә беркөн»] китабын язып бастыргач миңа язарга көн белән төн калмады, шуңа күрә бу әсәрнең исемең «Мең дә бер сәхәр» дип куйдым» дип яза ул. Бу әсәрнең икенче кисәге 1903 елда һәм өченче кисәге 1905 елда бастырылган. «Мең дә бер кичә»дәге әкиятләр, сөйләү тәр­тибе буенча, кичәләргә бүленеп язылган ке­бек, Ф. Халидинең бу өч кисәк җыентыгына кергән әкиятләр Дә сәхәрләргә (иртәләргә) бүленеп язылганнар. Аларның һәрберсе сәхәр вакытында (таң алдыннан) сөйләнеп баралар. Ләкин ул аның мең дә бер сәхәрен дә язып бетерә алмаган, тик бары өч йөз сәхәрен генә язган. Л. Җәләй иптәш редакциясендә чыккан бу җыентыкта Ф. Халидинең басыл­ган шул өч йөз сәхәреннән сайланып, кыс­картылып, тик бары бер йөз сәхәр чамасы гына алынган, ләкин, саклап һән кыскартып алынганлыктай Л. Җәләй иптәш аны Ф. Ха­лидинең үзе кебек сәхәрләргә бүлгәләмәгән, тик беркадәр әдәби яктан эшләп, тоташ әкиятләр итеп кенә биргән.

Ф. Халиди үзенең бу әсәрен язганда көн­чыгыш һәм көнбатыш әкиятләреннән файда­ланып, шуларны татар әкиятләре калыбынарак салып эшләгән. Шуңа күрә анда вакый­галар «Мең дә бер кичә»дәге кебек Багдад. Хорасан, Исфаһаи кебек көнчыгыш шәһәрлә­рендә һәм көнчыгыш өлкәләрендә генә бар­мый, «Каф тавы» артыннан килгән җеннәр, диюләр, гыйфритләр көнчыгыш илләреннән һәм хәзерге вакытта СССР га керә торган аерым өлкәләрдән узып китеп, Франция, Испания кебек көнбатыш илләргә, хәтта Африкага кадәр барып чыгалар. Шуңа карамастан, ул үзенең бу әсәрендә, «Мең дә бер кичә»дәге кебек, вакыйгаларны бөтенләй үк ялангач фантазиягә кормаган, аларны бер­кадәр реаль тормышка якынлаштырып, тарихи ннгезгәрәк корып бирергә тырышкан. Мәсә­лән, ул үзенең беренче зур әкиятен Болгар патшасы Туй хуҗа, Алтын Урда ханы Тук­тамыш һәм Азов патшасы кебек тарихи шәхесләрнең исемнәре һәм туларның башла­рыннан узган хәлләре белән башлап китә. Шулай ук ул үзенең бу әкиятләрен хәзерге вакытта СССР территориясенә керә торган халыкларның тормышындагы героик эпизод­лар һәм социаль мотивлар белән сугарырга тырыша. (Мәсәлән, көтүче Гыбаның геройлык­лары һәм илне идарә итәрлек хәлгә күтәрелүе, хатын-кызларның күрсәткән батырлыклары һәм башкалар). Шуның белән бергә, әкият­ләрдәге фантазияләрне, ара-тирә, Жюль Верн кебек, фән белән бәйләргә тырыша. (Мәсәлән, салны магнит көче белән йөртү, электрик кө­ченнән шартлы билгеләр ясап йолдыздагы халыклар белән сөйләшү һ б.).

Шулай ук әсәр художество ягыннан да яхшы һәм укырга кызыклы итеп эшләнгән.

Редакцияләү вакытында әсәрнең теле бө­тенләй үзгәртелмәгән, авторның үзенчә кал­дырылган дип әйтерлек. Тик аңлашылмаган сүзләргә аска төшереп аңлатма бирү һәм кайбер стиле кытыршылыкларын төзәтү кебек вак-төяк төзәтүләр генә кертелгән. Аерым урыннары кыскартылган. Редактор тарафыннан сүз башы язылып, Ф. Халидинең үзе һәм аның иҗаты белән таныштырылган. Әсәр рәсемнәр белән бирелеп, техник яктан яхшы эшләнгән.

Бу әсәрнең бастырылуы Ф. Халиди кебек, заманында татар әдәбияты өстендә күп кенә эшләп, соңыннан онытыла төшкән бер язучы­ны терелтү һәм аның иҗаты белән совет чоры укучыларын таныштыруда зур гына бер әһәмиятле адым булып тора. Татар әдәбияты тарихы өчен дә аның әһәмияте зур булачак. Киләчәктә бу язучының башка әсәрләрен» бигрәк тә реаль тормыштан алып язылган хикәя, повесть һәм сәхнә әсәрләрен бастыру турында да уйларга кирәк булыр.

Г. Мөхәммәт.

 

 

 

[I] Илья Амурский әсәре. Татгосиздат басма­сы.

[II] Ал. Исбах. «Капитан Соколин». Повесть. Татгосиздат. 1941. Б. Шәрәфетдинов һәм В. Махмудов тәрҗемәсе.

[III] XIV йөздә яшәгән атаклы итальян язучы­сы Бокаччионың бер мең әкиятне эченә алган «Декамеро!»ы булса кирәк. Чөнки француз­лар тарафыннан язылган «Мең Дә бер көн» дигән андый атаклы әсәрнең барлыгы бил­геле түгел.