ЕРТКЫЧЛАР

БАЛЬДЕР ОЛЬДЕН

«Бер нациның тарихы» исемле повестьтан өзек

Фашистлар Германиядә власть башына менгәч, халыкны коточкыч җәберләргә һәм эгәрлекләргә тотындылар. Анда һичбер хөкемсез, тикшерүсез-нисез үтерүләр, төрмә­гә һәм концентрация лагерьларына ябулар башланды. Бу өзектә 1933 елның беренче яртысында булган вакыйгалар сурәтләнә. Бальдер Ольден — антифашист немец язучысы.

Отряд билгеләнгән вакытта юлга чык­ты. Алдан Хинкельдей атлый, аның артыннан, дагалы авыр итекләре белән асфальтны яңгыратып атлап, тагын си­гез кеше килә. Төннең салкын җиле юка хаки аша аларның тәннәренә үтә, шулай да штурмовиклар салкынны той­мыйлар. Аларның җиңендә, свастика­дан тыш, ярдәмче полиция билгесе дә бар иде.

Алар Науман яши торган йортка ки­леп җиттеләр. Нәкъ шул вакытта швей­цар, сөтчеләрне һәм бутки ташучы ма­лайларны кертү өчен, капканы ачып ма­таша иде. Швейцар — олайган бер ке­ше, хезмәте буенча тегүче. Аның хаты­ны белән бер баласы, һәм уннарча ел буенча «Форвертс» газетасына подпис­чик булганлыктан бер авыр вөҗдан га­забы бар иде.

Хинкельдей җиңендәге ярдәмче по­лиция билгесен күрсәтүгә, бу бичара кеше куркынып аларга юл бирде. От­ряд капкадан кереп, дөбердәп баскыч­тан менә башлагач, швейцар, үзенең подвалына төшеп, ботинкасын һәм чал­барын салмаган килеш, карчыгы янына җылы урынга барып ятты да, карчыгы­ның һәм үзенең башына одеало бөркәде. Дерелдәп: «Бер генә нәрсә дә белмәскә иде! Бер нәрсә дә күрмәскә, ишетмәс­кә иде!» диде.

Науман ишегендә түземсезләнеп зво­нок чылтырады.

Дошманына һөҗүм иткәндә солдат йомшаклык күрсәтә алмый. Бераз гына вакыт узгач ук Хинкельдей, револьвер түтәсе белән, ишекне кага башлады.

— Акрын, — диде Науман эчке як­тан, — кем анда?

— Полиция! Хәзер үк ачыгыз! Югый­сә ватып керебез!

— Бу берәр аңлашылмаучылыктыр,— диде Науман хатынына. — Курыкма. Полиция безне нишләтә алсын?

Науман бу чакырылмаган» кунаклар­ның ялгыш керүләрен төшендермәкче, барысын да аракы һәм сигара белән сыйлап, җайлап кына озатып җибәрмәкче булып, ишекне ачты.

Хинкельдей кычкырып команда бир­де:

— Икәвегезгә ишек төбенә басарга, калганнарыгыз минем белән!

Аннан соң ул револьверын төзәп,

— Сезме еврей Александр Науман?— диде. — Яхшылык белән әйтегез!

— Мин — язучы Александр Науман, отставкадагы Австрия ротмистры.

— Мин сездән ул турыда сорамадым! Сораганга җавап бирегез!

Науман, төнге туфля һәм пижамада көенчә, кораллы җиде кеше каршында басып тора. Үз квартирында, үзенең бөтен дөньяга билгеле булган шөһрәтенә таянып, ул әле үзен һаман да куркы­ныч эчендә дип санамый иде. Ул хәтта публика алдында сөйләгәндә нинди дә булса бер тапкыр сүз әйткәндәге ши­келле, хәзер дә елмая иде.

— Рәхим итегез, сорагыз, сорагыз. Ләкин, әгәр мөмкин булса, бераз гына акрынрак. Йортта бөтен халык йоклый бит әле.

— Андый нахал тон белән сөйләш­мәскә!

Үзен гайрәтле итеп күрсәтергә кирәк булганда Хинкельдей бик каты акырынырга тотына, ул үзен-үзе шулай итеп ярсыта иде. Аның бу борынгы Пруссия унтер-офицеры методы бу юлы да үзе­нең яраклылыгын күрсәтте. Ниһаять Хинкельдей битенең бүртенеп күкселләнә башлавын, мускулларының гайрәт белән күперүләрен сизә башлады.

— Сездә коммунистик әдәбият бар­мы?

— Минем белүемчә — юк. Ләкин сез, хөрмәтле әфәнделәр, бу турыда башка берәр уңайлырак вакытта да сорый алган булыр идегез бит!

Хинкельдей, үзенең хезмәт эшләрен башкару өчен кирәк булган кадәрле ярсып җитүен тоеп алып:

— Син нахаллана башладың, сво­лочь! - дип акырды. Шунда ук ул револьвердан берничә тапкыр түшәмгә атып җибәрде.

Үзеннән яшькә ике тапкыр олырак булган һәм исемен Германиянең һәрбер баласы белә торган бу джентльмен, моңа кадәр Хинкельдейдә ихтыярсыз бер ихтирам тудыра иде. Инде «сво­лочь» дип акырып җибәргәннән сәң да берни дә булмагач. Хинкельдейны тыеп торган сәбәпләр юкка чыкты. Ул Вауманның маңгаена револьвер те­рәде.

— Җавап бир! Син рейхстагны ян­дыру турында оятсыз речьләр сөйләвеңне әйтәсеңме? Син, жид сволоче, аны коммунистлар яндырмады, ә фа­шистлар рейхстагка үзләре ут төртте­ләр дип әйттеңме? Әйт» «шулай дип әйттем» диген, югыйсә хәзер атып үте­рәм!

Науманның хатыны ире яныннан шы­пырт кына китте. Сугыш чукмарлары бары Науманга гына текәлгәннәр иде, ихтимал аның хатынын күрмәгәннәрдер дә.

Науман хатыны ялан аяк килеш, сак кына атлап, гостиныйны узды, менә кабинет ишегенә дә килеп җитте, йом­шак келәмнән тагын өч адым атлады. Ниһаять менә ул телефон янында. Ул телефон трубкасын алды. Полиция дежурныйның телефон номеры телефон кенәгәсенең тышына эре хәрефләр белән язылган иде. Иртәнең тонык якты­лыгында ул аны тиз табып алды.

— Я, хода, биш минуттан регуляр полиция килеп җитә алса, шәт коты­лып кала алыр идек, — дип уйлады.

Ул дискны борды. Аңа полиция дежурные йокыдан карлыккан тавыш белән җавап бирде.

Ул, мөмкин булган кадәр акрын һәм бик ачык итеп трубкага,

— Александр Науман сөйли, Винтерфельдштрассе, 14, дүртенче этаж...— дип пышылдады.

Аның колагына телефоннан,

— Ачыграк итеп әйтегез, кычкырыб­рак! — дип акырдылар.

Аңа тавышын бераз гына көчәйтә төшеп, тагын да ачыграк, сузыбрак әй­тергә туры килде.

— Александр сөйли...

Шул вакытта часовойларның берсе аның күз алдыннан югалуын искәреп алды, колагына аның тавышы да ише­телде. Ул бер сикерүдә аның артыннан келәмнәр җәелгән нәфис, тын кабинет­ка атылып керде дә, батыр хатынның кулында телефон трубкасын күрүгә, резин таягы белән бөтен көченә аның кулына сукты.

Часовой шул хәтле кинәт һәм шун­дый каты сукты, Науман хатыны, кыр­гый тавыш белән кычкырып, шунда ук идәнгә ауды.

Бу тавышны ишетү белән Науман, үзенең маңгаена терәлгән револьверны да, ярсуыннан дерелдәп торган Хинкельдейны да онытып, хатыны янына ташланды. Алтмыш яшьлек бу кеше шундый җитезлек белән ыргытылды ки, яшь нацилар аны тотарга өлгерә дә алмый калдылар.

Штурмовикның аягы янында бөгәр­ләнеп ыңгырашып яткан Еленаны күрүгә Науман, тешен кысып:

— Ах, эт!—дип кычкырып, штур­мовикның кулыннан резин таякны тар­тып алды һәм аңа сугарга кизәнде. Лә­кин шул минутта ук аның өстенә ябы­рылып камчылар, корыч чыбыклар, ти­мер таяклар белән кыйный башлады­лар. Ул, канга батып, идәнгә, хатыны янына ауды. Аңын югалта башлаганда да ул, инстинкт буенча, үзенең киң җилкәсе һәм мәһабәт зур башы белән хатынын дошманнар сугуыннан каплар­га омтыла иде.

Нелла, ату тавышларына уянып ки­теп,

— Ярдәм илегез, үтерәләр!— дин кычкырып чаба йөгерә башла­ды. Ул шундый каты кычкырды, аның тавышы бөтен йортны шаулатты. Ниш­ләгәнен дә белми,  штур­мовикның башына бәрмәкче булып, бронзадан эшләнгән пресспапье алды.

Ләкин штурмовик, джиу-джитсу кул­ланып, аның кулларын борды. Нелла җиңелде. Науман семьясы, җиңелеп, җиңүчеләрнең аягы астында яга иде.

Хинкельдей:

— Ике кеше су алып килергә! — дип кычкырды.

Науманга салкын су сиптеләр. Ул күзен ачты. Аны, аягына бастырып, ике кеше як-ягыннан тотып тордылар. Наумаңның башындагы яраларыннан кан ага иде.

Хинкельдей аңа,

— Сез, закон исеме белән кулга алынасыз! — диде һәм отрядына команда бирде.

— Дүрт кеше алга чыгыгыз! Кулга алынучыны казармага илтегез! Мин кайтканчы беркемгә дә, бернинди дә хәбәр җибәрмәскә, телефон аша берни дә әйтмәскә! Часовойлар ишек янында кала! Калганнарыгыз минем белән тен­түгә тотынасыз.

Дүрт штурмовик, Науманны күтәреп, чыгып киттеләр.

Язу өстәлләрен, ящикларны, шкаф­ларны — һәммәсен Дә ваттылар. Китапларны шүрлекләрдән идәнгә атып бәр­деләр, келәмнәр һәм мебельләр кәгазь океаны астында калды. Ара-тирә бу батыр стрелоклар Науман семьясы членнарының, аларның ата-баба һәм кардәш-ыруларының портретларына атып, үзләренең атуда осталыкларын сыныйлар иде. Науман тарафыннан ун еллар буенча бик зур тырышлык белән җыелган кыйммәтле бөтен нәрсәләр, аның кулы белән җентекләп тәртипкә салынып, карточкаларга теркәлгән һәм архивына кертелгән, хаклы рәвештә бөтен халыклар юморының энциклопе­диясе булырлык бөтен материаллар, үзенең кулъязмалары, үзе язган, яки аның турында язылган, берничә ун ел­лар буенча пөхтәләп бер җиргә теркә­лә барган газета материаллары — барысы да хәзер ертылып ташланды һәм аяк астында тапталды.

Бутылкадагы ликер кими барган саен сугыш чукмарларының күңеле күтәрелә бара иде. Актарынганда килеп чыккан акчалар начальникның үзенә булды. Ләкин солдатлар да буш кал­мады. һәр солдат, бу иртәнең истәлеге итеп, алтын печать, көмеш рам һәм башка шуның шикелле «вак-төяк» нәрсәләрне үзенә ала барды.

Хинкельдей ярлы сәгать чамасы ва­кыт Науманның язу өстәлендәге хатларны актарып маташты. Аннан соң ул әлеге ике хатын янына килде. Аларны кулына револьвер тоткан зур гәүдәле бер штурмовик саклап тора иде.

Хинкельдей, һушсыз хәлендә ята тор­ган анасы янында бөкерәеп утырган Неллага ташланып, акырып җибәрде:

— Кая шифр?

Нелланың төнге ак эчке күлмәге хәзер йөзенә караганда алсурак булып күренә ите. Аның ияге салынып төш­кән, у. инде сламын, елын алмый, ул инде бөтенләй сүнгән иде. Шушы бер­ничә минут эчендә Нелла картаеп кар­чыкка әверелде.

— Нәрсә? Син шифр турында берни дә белмисенме? Син бит атаң Москва белән хәбәрләшә торган шифрны бик яхшы бгләсен! Я, җавап бир, югый­сә...

Нелла исә шифрны белми һәм берни дә аңламый иде.

Кип җилкәле, зур гәүдәле Хинкель­дей. бака шикелле кабарынып, һаман акырынды.

— Әһә! Беләм мин сезнең хәйләгез­не! Дуңгыз син! Шифр синең тәнеңә язылган. Салдырыгыз күлмәген!

Нелланың эчке күлмәгең салдырып ташладылар.

— Ачасыңмы авызыңны, юкмы?

Хинкельдей корыч чыбыклар китерергә кушты.

— Әйләндерегез! Тотып торыгыз! — дип кычкырды ул.

Ләкин болан җавап алу да коточкыч кычкырудан һәм кан агызудан башка бер нәтиҗә дә бирмәде.

Алты тулып ун минут киткәч, Хин­кельдей тентүнең тәмам булуын әйтеп, отряды белән казармага кайтырга чык­ты.