ВАТАН СУГЫШЫ ЭПИЗОДЛАРЫ
Кемал Касумовның ишеген килеп шакыганда балалар йоклый иде инде. Вакыт соң. Яр буендагы кечкенә шәһәр тынган. Урамдагы кеше нәрсәдер шыпырт кына әйтте һәм Кемал өенә керергә ашыкты. — Тревога,— диде ул хатынына. — мине чакыралар.
Ә берничә сәгатьтән соң политрук Кемал Касумов сугыша да башлады.
Аның подразделениесе Унгеннан чыгып китте. Подразделениеның командиры ялда булганга, подразделениене Касумов үзе алып барды.
Сул якта, Прут елгасы көмеш тасма шикелле сузылып яткан җирдә, туплар гөрселди, пулеметлар тырылдый. Арттан. Унген ягыннан да аталар иде. Шәһәрдә Касумовның семьясы калды. Улына сигез яшь, кызына — алты. Хатыны, гомер иптәше дә анда калды. Яхшы хатын ул, Баку кызы.
Сугышның беренче төне, аннары беренче көне, соңыннан икенче төне үтте. Аргы яктан күчәргә теләгән барлык отрядлар тар-мар ителде, кире кайтарып ташландылар.
Беренче күпер
Сугышчылар бер төркем булып утырышканнар. Яшь кызылармеец ниндидер бер бик кызык һәм мәзәк нәрсә сөйли. Аны рәхәтләнеп тыңлыйлар һәм күктә самолет гүли башлагач кына, бер генә минутка, тыңлаудан аерылалар иде.
Касумов үзенең сугышчылары янына килде. Ул үз кул астындагы кешеләрне, бу шат күңелле саперларны, һәрберсен бик яхшы белә, аңа аларның гадәтләре дә, нәрсәгә һәвәс булулары да, хәтта характерларындагы кечкенә аерымлыклар да билгеле. Сөйләүче нәрсәдер әйтте һәм Кемал хәзер Маркуца көлеп җибәрәчәк, дип уйлады, һәм аңа карамаса да, зәңгәр күзле Яков Маркуцаның елмая башлавын сизде.
— Иптәшләр, — диде Касумов һәм сугышчылар урыннарыннан сикереп тордылар. — Иптәшләр, — дип кабатлады политрук. — Кем минем белән барырга тели?
Ул бик кыска вакытка гына тынып калды һәм аннары өстәп куйды:
— Бик җитди бер эш бар. Алдан әйтәм, куркыныч зур. бәлки, үләргә дә туры килер. Доброволецлар кирәк.
— Мин, — диде Маркуца тиз генә һәм тагын елмайды, ләкин ничектер ояла төшеп елмайды ул.
— Мин. — дип кабатлады Цедин.
—- Мин, мин. — диделәр башкалар.
Касумов барысына да. күз йөртеп чыкты. Мин! — дип әйтмәгән бер генә кеше дә юк иде. Тик комсомолец сержант Сотников кына,
— Мине алуыгызны бик сорыйм... — диде.
Барысын да алыргамы әллә? Юк, барысын да кирәкми, күп була. Кемал алтысын гына сайлап алды. Ул аларны берәм-берәм исемнәре белән кычкырды — сержант Петр Сотников, сугышчы Александр Цедин, сугышчы Семен Артамонов, сугышчы Николай Бухтияров, сугышчы Василий Христиченков, сугышчы Яков Маркуца.
Яр буенда зеярәт бар. Анда Касумов лейтенант Зверюк отряды белән очрашты. Ике группа бергә кушылып, күпергә таба, аны шартлатыр өчен киттеләр.
Сугышчылар иелеп, әкрен генә бардылар. Дошман ягы тын иде, әйтерсең., анда бер кем дә юк.
Күпергә җитәргә өч йөз адым калды. Кинәт пулеметтан ата башладылар. Уң яктан, сулдан, арттан аттылар. Миналар сызгырып үтте. Теге, якта, совет җиренә күчәр өчен яхшы чара булган бу күперне саклыйлар һәм совет подрывникларының килүен көтәләр иде к үтәсен.
Отряд җиргә ауды, әйтерсең, пулемет барысын да берьюлы кырып бетерде. Касумов җирдә ята биреп, алты фамилия. Зверюк — бишне әйтте. Унбер мәртәбә «мин» дигән җавап ишетелде һәм Касумов отряд сайлаганда «мин» сүзенең ничек яңгыравың яңадан хәтерләде. Һавадан, кургаш чебеннәр кебек, пулялар, миналар явып торды.
Шартлаткыч әйберләр тутырган өчәр потлы ящикларны сөйри-сөйри унөч кеше алга үрмәләде. Өч йөз адым ара ике ярым сәгать вакыт алды. Кешеләр җиргә шул хәтле нык сыендылар, әйтерсең, аларны көчле магнит тартып тора иде. Алар алга яисә — яраланмадылармы, артта калмадылармы дип күршеләренә карар өчен генә бер генә секундка башларын күтәрәләр дә, тагын түбән төшерәләр иде.
Румын ягындагы пулеметларның уты көчәйгәннән-көчәя барып, ахырда түзәлмәслек хәлгә җитте. Күпернең һәлак булачагын күргән, совет җиренә чыгу өчен яхшы юл киселәчәген сизгән дошман тәмам котырды. Ләкин ярсулары никадәр көчле булса да, күперне саклап калырга никадәр генә теләсәләр дә. куаклар, түмгәкләр артыннан, күзгә күренмәгән окоплардан бер генә кеше дә чыкмады. Бары унөч кеше күпергә таба үрмәләүдә дәвам итте һәм теге яктан бу аз санлы кешеләргә һөҗүм итәргә батырчылык итмәделәр.
Ә саперлар күпер өстеннән үрмәлиләр инде, аларны хәзер төн караңгысыннан башка бернәрсә дә яшерми иде. Иң алда Касумов белән Зверюк шуышалар.
— Җиттеме? Куяргамы? — дип кемдер сорады.
— Юк. — диде Касумов, — аларга якынрак булганы яхшы...
һәм алар румыннарның, сакчы будкалары янына ук шуыштылар. Зверюк белән икәү шартлатуны хәзерләгәч. Касумов килгәндәге кебек үк зур саклык белән сугышчыларын кире алып китә башлады. Күпердә Зверюк отрядыннан бары бер генә кеше калды. Ул шнурны яндырды да, тиз генә артка чигенде. Ул үзенең иптәшләре янына килеп җиткән генә иде, кинәт көчле шартлау ишетелде, һава тетрәде һәм күпер, тамырыннан киселгән кебек, суга утырды.
«Бүген тагын барабыз...»
Икенче көнне кичен Касумов кичәге иптәшләрен чакырып алгач, тегеләр операциянең нәтиҗәләре турында сөйләячәк дип уйладылар. Ләкин Касумов, — Бүген тагын барабыз, — диде. — Икенче күпер. Анда бик күп танклар һәм пехота бар. һөҗүм көтелә. Күперне 22 сәгатьтә шартлатырга кирәк.
21 сәгать 15 минутта Касумов һәм аның иптәшләре әзер зарядлар белән күпердән кырык адымда яталар иде. Бормаланып аккан Прут елгасы бу урында тугайлык ясый. Совет җире өч яктан су белән уралып, алга кергән. Шуңа күрә немецлар шуышып килгән сугышчыларны күргәч, өч яктан ут ач. тылар. Кечкенә отряд өстенә исәпсез күп тимер яуды. Саперлар җиргә сыендылар, тагын шуыштылар, ләкин бу юлы хәш читенрәк иде.
Күпер агачтан эшләнгән, аның такталары астыннан барырга кирәк. Саперлар өч пролетны үттеләр һәм ярдан унбиш метрда зарядларын куйдылар.
Касумов биш кешесен үзе белән алып китте, ә ут төртер өчен Цединны калдырды. Цедин берничә минут көтеп торды да, шнурга ут кабызды һәм үзе тиз генә ярга ашыкты. Шнур кыска иде һәм ул тугай ил ярына җитәргә өлгергәнче шартлап, колакларымны тондырмасын дип уйлады. Ләкин ул өлгерде һәм аяклары астында туган ил туфрагын сизгәч, җиргә ятты. Ул да булмады, шартлау ишетелде — бу нәкъ 22 сәгатьтә булды. Шартлау артыннан ук пулеметтан да ата башладылар.
Пулеметларның тыкылдавы тоташ гүләүгә әверелде — дошман кыю егет ләрдән үч алыр өчен бөтен көчен куйган иде. Фашистларның, бу юлы саперларны ничек кенә булса да исән килеш җибәрмәскә теләүләре ачык иде. Пулеметлар 60—70 адымнан сиптерделәр. Сугышчылар тынды, чөнки шуышып хәрәкәт итү дә үлем китерәчәк иде.
Ниһаять, ату туктады. Немецлар хәйлә белән алырга уйладылар — сугышчыларның хәрәкәт итә башлауларын көтәргә дә. кайда икәнлекләре беленгәч, ут ачарга.
Ләкин Касумов бу маневрны сизеп алды.
Ул иптәшләренә тик ятарга, хәтта, кыймылдамаска да кушты. Үзе башын читкә борып як-ягына, артка һәм теге як ярга карый-карый ятты.
Бу хәл ике сәгатькә тартылды. Немец пулеметчылары белән Кызыл Ар. мия сугышчылары арасындагы бу психологик дуэль 120 минутка сузылды. Өстенлек немецлар ягында иде. Алар яшеренгәннәр, кулларында пулеметлар. Ләкин кызылармеецлар һәм аларның командиры җиңделәр. Аларның чыдамлылыгы, көчле ихтыяры, салкын канчылыклары җиңде.
Яна задание
Иргә белән Кемалның түземлеге ахыр чиккә җиткән иде. Ул читкә, урманчыкка китте һәм авиация бомбасы аударган агачка барып утырды. Ул үзенең иң якын кешеләре — хатыны, балалары турында уйлый иде.
Вестовой килеп, Касумовның уйларын бүлде. Ул аны часть командирына чакырды һәм командир ана яна задание бирде.
Тагын кич, тагын күпер; сан ягыннан бу өченчесе инде — тик монысы тимер юл күпере. Кич белән Касумов элекке алты иптәшен һәм яңалардан Фишин белән Юдин дигән ике сугышчыны алып, Прут ярына китте. Анда кургаш янгыры астында эшләп, дошманның совет җиренә тагын бер чыгу өметен юк итте, күперне һавага күтәртте...
Дөньяны төн каплады. Касумов палаткасы ишеге төбендә иелеп тыңлап тора. Полит часть буенча командир ярдәмчесе кулына кәгазь тотып сөйли:— Иптәш политрук, менә Унгендагы адрес, сезгә анда барырга кирәк. Анда, тукучы стахановчы карчык тора торган йортның подвалында политрук Касумовның балалары һә.ц хатыны бомбалардан сакланып яталар. Сезгә аларны куркынычсыз урынга, фронттан еракка- рак күчерергә кирәк. Аңлашыламы?
— Аңлашыла, — диде Касумов һәм аның тыны кысылды, — аңлашыла. Ун- генга барырга һәм анда политрук Касумовның хатынын һәм балаларын куркынычсыз урынга күчерергә приказ бирдегез. Китәргә рөхсәт итегез?
— Барыгыз...
һәм Касумов заданиены үтәргә китте.
Эшленский
1
Лейтенант К. тиз ага торган киң елга буендагы районга разведкага барып, анда фашист гаскәрләренең туплануы турында белеп кайтырга приказ алды. Лейтенант ягулык әйберләре һәм снарядлар төягән авыр транспортларның елгага, күпергә һәм кичү урыннарына таба килүләрен, аларның икенче көннең таңыннан, да соңга калмастан елга аркылы чыгачакларын һәм Кызыл Армия белән сугышларда бик нык кыйналган немец частьларына көч бирәчәкләрен белде.
Лейтенант приказда әйтелгәннәрнең бөтенесен дә эшләде. Кире кайтып килгәндә аңарга ике немец истребителе ташланды. Лейтенант сугыша башлады һәм пулеметтан атып бер самолетны бәреп төшерде.
Истребительләрнең икенчесе атышты, төрлечә хәрәкәт итеп карады һәм лейтенантның ике аягын да яралады...
Кич белән, һушына килгән чагында, ул саф сулы инеш ага торган уйсу бер җирдә ята иде. Лейтенант су эчте, яраланган аякларын суга тыгып утырды, чалбар сукносын ертып яраларын бәйләде, ял итте һәм, соңыннан, салкын инеш суы белән битен чылатты да инеш агып төшә торган якка, түбәнгә шуышырга тотынды.
Ул берничә тапкыр һушын җуйды. Су өстенә иелеп су эчте дә, тагын алга бара бирде. Снарядлар төшеп, бомбалар
яндырып, җимереп бетергән авыл өйләренә җиткәнче ул шулап өзлексез шуышты. Әче төтен исе аңкый, кайбер урыннарда җимерек өемнәр әле дә төтәп, пыскып яталар иде.
Авылның кырыенда, алма бакчасы эчендә утыра торган бер өн генә сакланып кала алган. Бакча тирәсендә калын һәм карт юкә агачлары үсен утыралар. Алма агачлары арасында лейтенант умарталар күрде. Ул, умарталык янына шуышып килеп, кычкырырга теләгән генә иде. куаклар арасыннан алсу йөзле бер кыз күренде һәм шунда ук юк та булды. Лейтенант ыңгырашып куйды. Аның башы үләнгә ауды. Кыштырдаган тавыш ишеткәч, ул күзләрен ачты һәм каршында умартачыны күрде. Умартачы борын-борыннан тасвир итеп киленгәнчә — чәчләре һәм сакалларына чал кергән, кечкенә буйлы, арык гәүдәле һәм ялан аяк бер карт иде.
Лейтенантка бернәрсә дә әйтмәстән ул еч тапкыр йөткереп куйды, куаклыкта яңадан кызның башы күренде, ул шунда ук тагын югалды. Куаклык арасыннан әлеге кыз килеп чыкты. Бабай күзләре белән лейтенантка ишарә ясап күрсәтте дә башын уң якка чайкап куйды. Кыз, сүзсез приказга буйсынып, китеп барды. Ә бабай лейтенантны, нәни баланы күтәргән төсле итеп, кулларына күтәрде дә, умарталыкка алып кереп китте.
К. тагын һушын җуйды. Ул шулай, аңына килмәгән килеш, йокыга китте. Ул. тышта бөтенләй күз бәйләнә башлагач кына уянды. Умарталыкта ниндидер кешеләр бар иде. Лейтенант аларның тавышларын ишетеп торды. Алар немецча сөйләшәләр иде. Лейтенант аларның карттан бу җиргә төшкән рус очучысын күрмәдеңме дип сораганнарын ишетте. Карт чукрак иле, күрәсең. Ул каты итеп кычкыра, солдатлардан сорауларын әллә ничә кат әйттерә, ә тегеләр аңарга немецча һәм русча акыралар, ә бабай русча һәм немецча һаман үзенекен кабатлый иде:
— Аңламыйм. Аңламыйм. Ишетмим дим ич! Колакларым чукрак, менә нәрсә.
Солдатларның берсе:
— Бу карт эт безнең телебезне кайдан белә? — дип кычкырды.
Карт шул ук мыгырдавык тавыш белән, 1915 елда пленга төшкән идем, өч ел Берлинда булдым, менә шунда өйрәндем, дип җавап кайтарды.
Солдатлар бал* таптыра башладылар. Бабай бал соңыннанрак, август аенда булыр дип, ышанмыйсыз икән, умарта ояларын ватыгыз һәм булганның барысын да алыгыз дип җавап бирә иде.
Немецларның берсе:
— Син, карт эт, бәлки рус очучысын да умарталыкка яшергәнсеңдер әле?— диде.
Карт җавап урынында нәрсәдер мыгырданды. Солдатлар тагын кычкырырга тотындылар, ләкин карт үз сүзен бирмәде.
— Билли, бу эткә берне яма да, киттек.
Вилли картка сукты, һәм К. аның аз гына ыңгырашканын ишетте. Аннан соң тавышлар басылды, кешеләр китте, карт тынды.
Лейтенант саңгырау тавыш белән:
— Бабай, ә бабай! Нишләттеләр сине, бабай? — дип сорады.
Карт, лейтенант янына килә-килә, җавап бирде.
— Зарарсыз. Теге көчекләр чак-кына авызымны җимермәделәр. Ә син ят әле.
— Миңа ятырга ярамый. Минем ашыгыч донесением бар, аңлыйсыңмы? Мине безнекеләр ягына илтергә кирәк.
Бабай кичке кыштырдау тавышларына колак салып дәшми тора иде. Эңгер-меңгер эченнән кыз килеп чыкты.
— Алар Кыек сукмак белән киттеләр,— диде ул.
— Кем анда?
— Анда Сысой утыра.
— Икәү киттеләр. Пулеметлары юк. Бар, хәбәр ит.
Кыз китте.
Берничә минуттан еракта күке кычкыра башлады. Аннан соң ул тынды һәм бик тиз арада тагын ике тапкыр кычкырды. Бабай бөтен гәүдәсенә тураеп тыңлый иде. Тагын бер ун минут вакыт үтте, һәм урманда ике тапкыр мылтык аткан тавыш яңгырап китте.
— Аксак малай. Армиягә алмадылар, ә бик төз ата. Үзе һаман минем Анюткам тирәсендә чуала. Урманда ике тапкыр гөрселдәгәнне ишеттеңме? Бу аңын эше. Ничек, сиңа ятырга уңаймы? — диде.
— Яхшы.
— Анютка бәйләде. Өйрәнде. Менә төнгә таба без сине икенче урынга күчерербез, анда сиңа бөтенләй рәхәт булыр, лазареттан бер дә ким булмас.
Лейтенант ачулана башлады:
— Мина лазарет кирәкми, мине безнекеләр ягына илтергә кирәк.
— Ә син кычкырма, син сөйләп бир, бәлки, булышырмын.
Лейтенант умартачыга эшнең бик әһәмиятле булуын сөйләде. Командование дошман транспортының хәрәкәтен белергә һәм күперне шартлатыр өчен саперлар, ә транспортны елга аркылы чыгаруга комачаулар өчен башка көчләр җибәрергә тиеш икәнлеген аңлатты.
Умартачы карт лейтенантны ничектер игътибарсызрак тыңлый һәм лейтенант /сызган саен ул салкынрак төс алган шикелле күренә иде.
2
Лейтенант икенче урында уянды. Бу тау эченә уеп керелгән куыш иде. Учак янып тора. Учак тирәсендә кулларына мылтыклар тоткан кешеләр утыралар. Бу алты кеше арасында яшьләр дә, ир уртасы кешеләр дә бар. Лейтенант умарталыкта күргән кыз учак өстендә асылынып тора торган казанда нәрсәдер болгата иде. Почмакта лейтенант умартачының ак гәүдәсен күрде. Аннары куыш эченә таза гына бер егет килеп керде. Ул уң аягына бик нык аксый иде.
Лейтенант:
— Әһә, менә Сысой да килде, — дип уйлап алды.
Бер дә: исе китмәгән кыяфәт белән учакка карап утыра торган сакаллы кеше:
— Я, бүген пичә? — дип сорады.
Сысой билгесез бер төс белән:
— Бишәү, — диде дә учак янына килеп лейтенант белән янәшә үк диярлек утырды һәм кесәсеннән пәке чыгарып, винтовкасы прикладына биш билге ясады.
Бераз тынып торганнан соң Сысой:
— Ә таш учакларыңда ничек? — дип сорады. — Разведка киттеме?
— Лаврушка китте, — диде Анна. — Утырыгыз, аш өлгерде. — Ул казанны алды.— Бабай, очучыны уятыйкмы, әллә йоклый бирсенме?
Лейтенант:
— Мин йокламыйм, — дип тавыш бирде.
— Безнең белән токмач ашагыз әле, — диде Анна һәм ягымлы елмаю аның йөзен яктыртып үтте.—Мин сөтле токмач пешергән идем. Безнең авыл хатыннары сыерларын урманда саклыйлар, монда сөт китерәләр. . Туктагыз, кузгалмагыз, мин сезгә тәлинкәгә салып бирим.
Учак яктысында бер күләгә чагылып китте һәм лейтенант сокланудан зур күзләре ялтырап тора торган арык кына бер малайны күрде. Малай, умартачы карт янына утырды да, пышылдап нәрсәдер сөйли башлады. Карт кашыгын куйды, аяк үрә басты.
— Җитәр! — дип команда бирде ул. — Соңыннан ашарбыз. Сысой, киен! Менә бусы киңрәк кебек. Ә бусын мин киям. Матвей, үзеңнекеләрне таш учагына чакыр! Лаврушка, Ивановоныкыларга йөгер, цепь буенча хәбәр итсеннәр, әтәчләр икенче тапкыр кычкырган- да күпер янында җыйналсыннар!
Куыш эчендә булганнар, Сысой, Анна һәм бабайдан башкалары, барысы да киттеләр.
Умартачы, лейтенант янына җайлабрак утырып,
— Димәк, эш шулай, иптәш командир, — диде. Ул көяз хәрби сүз кыстырып куйды:—Минем диспозициям шундый. Монда бездән ерак түгел таш учаклар бар. Без анда юл өчен таш чыгара идек, менә шунда өч күпергә җитәрлек динамит калган иде. Барысы да ярыйсы иде, ләкин бүген менә учакларда немецларны күргәннәр. Ниндидер штаб ди. Машиналар тора. Солдатлар йөриләр ди. Менә шул.
Без Сысой белән часовойларны бетерәбез. Мин немецча бераз буташтырам, пленнан калды бу миндә. Менә шул чакта Матвей белән безнекеләр килеп җитәләр. Без динамитны да коткарабыз, немецларны да үтерәбез, машиналарны да алабыз. Сысой сине таңга таба безнекеләргә дә илтер.
Анна кинәт кенә,
— Мин очучыны җибәрмим,—диде. — Ничек китсен ул! Каны китәр, хәле начарланыр. Ул монда ятып торсын.
Умартачы күңеллеләнеп.
— Характеры белән үземә ошаган, — диде.— Кырыс кыз. Сысойга бер ялгызына барырга туры килер, күрәсең. Ул монда юлларны белә. Сез үзегезнекеләргә нәрсә эшләргә кирәк икәнен языгыз. ул- тапшырыр.
Лейтенант,
— Сумканы бирегез әле,— диде, һәм донесение язарга тотынды.
3
Таң атып килгәндә лейтенантны бик каты дөбердәү тавышы уятты. Тау куышы түбәсеннән балчык, ком һәм ташлар коела иде.
Куыш алдында Анна басып тора иде.
Бер минуттан тагын бер шартлау ишетелде. Лейтенант көлеп җибәрде. Кыз, ана әйләнеп, бармагын иреннәренә куйды. Урман эче тып-тын иде. Лейтенант кызның приказына гаҗәпсенде. Ләкин аның колагы шунда ук ерактан самолетлар гөрелдәгән тавышны тотып алды.
Тагын берничә минут үтте, һәм беренче шартлау тавышлары ишетелгән якта давыл купты.
— Бомбить итәләр! — дип кычкырды очучы. — Ишетәсеңме, Анюта, безнекеләр очып килделәр!
Кыз:
— Димәк, Сысой барып җиткән,— диде һәм җиңел итеп сулап куйды.
Боларның барсын да миңа N... шәһәрендәге госпитальдә яралы очучы лейтенант К. сөйләде.
Ник Вирта
Яралыларны җыю пунктыннан аны медсанитария батальонына алып киләләр. Врачлар дошман* минасының китекләре белән аның уң иңбашы, эче, ун як калак сөягенең түбән кырые яраланган дип табалар. Минаның зур бер кисәге, аның каскасын тишеп узып, сул чигәсеңә киһеп кергән,. Мина'китек- ләре аның итекләрен өзгәләгән, чалбары:» тишкәләп бетергән.
Башта ул һушсыз хәлендә була. Өченче ранг хәрби врач иптәш Ремовский кирәкле ярдәмне күрсәткәннән соң яралы күзен ачып җибәрә. Сүз әйтә алырлык хәлгә килүе белән үк ул,
— Ә Епифанов кая?—дип сорый.
Ләкин врачлар Епифановның кем булуын да, аның кайда икәнлеген дә белмиләр иде. Аның якындагылар яралының чыдамлыгына һәм 'физик куәтенә хәйран калалар. Берничә тапкырлар сораганнан соң гына ул үзенең фамилиясең әйтә. Аның фамилиясе Жидков икән.
Шуннан соң без аның пичек яралануын да белдек.
Кече лейтенант Примакның подразделениесе, һөҗүмгә хәзерләнеп, сугыш кырына туплана. Алда — дошман-. Бу инде элек өйрәнүләр вакытында очрый торган, кайбер ялгышларны да гафу итә торган һәм газеталарда куш җәя эченә алып языла торган дошман түгел, ә ачуы кабарган явыз дошман, берничә елдан бирле безгә каршы сугышка хәзерләнеп, канга сусап килгән рәхимсез дошман, безне бетерү өчен бөтен мөмкинлекләрдән һәм безнея кечкенә генә ялгышыбыздан да файдаланырга ашкынып тора торган чын дошман иде.
Сугыша башлаганчы дошманмын кайда һәм ничек урнашуын, аның көчен һәм күпмелеген белергә кирәк була. Моның өчен разведка оештырырга кирәк. Разведкага Жидков белән Епифанов китәләр.
Алар үрмәләп баралар. Менә аларны дошманга күрсәтми яшереп тора торган үзән артта кала. Аларның алдында — кечерәк кенә калку урын. Тагып бераз гына шуып баруга, алар калкуга да килеп җитәләр. Калкуның теге ягында — немецлар. Алар, 5—6 кеше бер тирәгә тупланып, һөҗүм башлау өчен иң соңгы хәерлекләрне күрәләр. Разведчиклар, үзләрен һич сиздермәстән, дошманның позициясен җентекләп күзәтәләр, җанлы көченең күпме икәнлеген чамалыйлар һәм аларның урнашу планын ачыклыйлар.
Командирның кушканы үтәлә. Инде шул ук юл» белән кире кайтып командирга барлык күргәннәрне сөйләп бирергә генә кала. Ләкин Жицковка ул дошман турында белергә мөмкин- бул
ганын барын да белеп, ачыкландырып җиткермәгән шикелле тоела. Билгеле, андый вакытта уйланып торырга вакыт булмый. Ул шунда ук дошманнан берәр «тел» кулга төшерергә кирәк дигән уйга килә. «Тел» аша исә дошман турында бик күл нәрсәләр белергә мөмкин булачак.
Бер үзен төркемгә һөҗүм итү — кирәкмәгәнгә тәвәккәлләиеп эшне бозу, уңышсызлыкка очыра дигән сүз. Шул вакытта Жидковның якында гына посып яткан бер дошман солдатына күзе төшә. Бу солдат алга таба карал, ату секторын күзәтеп ята. Жидков, дошман янына шуышып бара да, бөтен көченә аның өстенә ташланып, бер кулы белән якасыннан, икенче кулы белән чалбар каешыннан эләктереп ала һәм тиз генә аны аркасына сала. Бу хәл бер секунд эчендә булып ала.
Башта, аңына килергә өлгергәнче, дошманның тавышы-тыны чыкмый.
Ләкин Жидков аны көчле куллары белән аркасына кысып бу якка таба шуыша башлагач, дошман солдаты, ни булганны аңлап алып, кычкыра башлый. аягы-кулы белән тыпырчынырга, тибенергә тотына. Ләкин ул никадәр генә ычкынырга тырышса да берни дә булдыра алмый, хәтта ул үзенең кулларын да эшкә куша алмый.
Жидков йөз метрлы араны узгач кына бу ачык авызның нишләргә белми акыруына немецлар минометтан ата башлыйлар. Миналар Жидковны куып җитеп, аның яныңда гына ярыла башлый, аңа туфрак сиптерә. Ә Жидков һаман шуыша, һаман үрмәли. Менә дүртенче тапкыр аталар, менә бишенче тапкыр...
Алтынчы мина ярылганнан соң Жидковның уң як янтыгы түзә алмаслык каты авырта башлый. Аның башы әйләнә, күз аллары караңгылана, уң кулы йөрми башлый. Ул плен солдатны үз өстендә күтәреп үрмәләргә хәле җитми башлавын сизә.
Жидков, бер минутны да әрәм итмичә, солдатны Епифановка тапшыра да үзе подразделениесенә үрмәләвендә дәвам итә.
Батыр разведчикны, канга баткан хәлендә, яралыларны җыю пунктын-.! китерәләр.
Бу кыю разведка штабка бик кыйммәтле мәгълүматлар бирә. Командирлар батыр разведчикларның бу эшләрен бик ошаталар.
Ф. Сетин
«Безнең алда — кечкенә генә урманчык, арырак — комлык, ә аннан да ары — диңгез. Безнең разведка группасыннан диңгезгә биш километрдан да артык булмас.
«Безнең артыбызда—гарнизон гаскәре, милиция һәм кулына корал алып безнең белән бергә дошманга каршы торучы гражданнардан бер төркем.
«Безнең өстән очып үткән самолетның ракета җибәрүе булды, шунда ук безгә каяндыр минометтан ата башладылар. Яшен шикелле, — әле аннан, әле моннан ялтырый. Әллә урманнанмы? Төшенүе кыен. Киттек, урманны буйдан-буйга тарап, аралап чыктык. Карыйбыз, беркем дә юк шикелле. Урманнан чыгып кына җиткән идек, арттан безгә пулеметттан ата башладылар. Икенче группаның разведчиклары — моряклар кычкыралар: «Болар үзебезнекеләрдер, ялгыш ата торганнардыр» диләр. Мин командованиене үз өстем ә алган идем инде. Уйлап карыйм, юк бер дә безнекеләр булырга ошамый. Кире урманга керергә кушлым.
«Үрмәлибез. Мүк, түмгәкләр, урыны- урыны белән үләннәр. Көн кичегеп бара. Шунда бер сугышчы кычкыра; «Тәрәзә!» Менә бит нинди әкәмәт! Түмгәк, түмгәктә тәрәзә! Ә аста чокыр булса кирәк. Парашютчылар шул чокырда, көз белән эретелгән түмгәк эчендә, посынып утыралар икән. Көндез без аларны очып төшкән уңайга бик күп тоткан идек. Кайберләрең туп-туры штыкка утырттык. Алар төшеп киләләр, без, штыкларны югары каратып, аланга йөгереп чыгабыз. Алар шулай югартын ук кулларын күтәреп төшәләр. Ә бу икесе, күрәсең, ул вакытта эләкми калганнар, чокырга кереп посканнар да хәрәкәт итә башлау өчен самолеттан ракета белән сигнал биргәнне көтәләр. Аларнын. кулында безнең, пулемет шикеллерәк автомат.
«Штык белән төртә башлаганны сизгәч тә кычкыралар болар: биреләбез, имеш. Алдык. Мин аларның монда тагын да ише булмагае дип уйлап алдым да. урманны тагын да җентекләбрәк карап чыгарга куштым. Минем белән янәшә бара торган группадагы разведчикларның күбесе матрос иде. Алар, диңгез халкы, бик кайнар кешеләр. Урманны яхшылабрак карап чыгарга дигәнне ишетүләре булды, хәзер штыкларын алга төбәп, «ура» да кычкырып җибәрделәр.
«Их, мин әйтәм. бу кызыл флотчылар бөтен эшне боздылар, нигә кычкырырга инде!
«Ә ул киресенчә булып чыкты. Фашистлар без кычкырганга чыдый алмыйлар. түземлекләре җитми икән. Безнең кычкыруыбыз булды, уннан артык диверсант, төрле чокырлардан сикереп чыгып, кача башладылар. Билгеле, бик үк ерак китә алмадылар, пуля диверсанттан җитезрәк бит.
«Мин әле монда сугышның беренче унбиш көнендә булган хәлләрне сөйлим. Ул чагында фашистлар безне куркытып җиңмәкче булдылар, ипигә тоз сипкән шикелле, безнең өскә диверсантлар сибә башладылар. Ташландык хутормы, авылмы, яисә урманмы очратасың икән, көт тә тор, аннан сиңа диверсантлар артыңнан ата башлыйлар. Без ул хуторлар тирәсендә бик сак йөри идек.
«Шулай, барабыз. Минем группада башта" 25 кеше иде, юлны бик кыенлык белән арчырга туры килгәнлектән, хәзер минем командада бары 12 кеше генә калды, унөченчесе — мин — партияле, ә унике иптәш партиясез...»
Пулитрук Ив. Веремей кроватьның аксыл-зәңгәр челтәрләренә карап утыра. Аның аяклары одеал белән капланган. Ул. тезләрен кулы белән кочаклап утырган килеш, разведкада ничек сугышуын, «армия колоннасына һәм аның артыннан килә торган тыныч халыкка юл арчыганын» бере эргыннан берен, бик тәфсыйллал сөйли. Одеал өстендә шакмаклап сызган зәңгәр юллы кәгазь кисәге ята. Мин Ив. Веремей шул язуга карап сөйли торгандыр дип уйлаган» идем. Ләкин Веремей бу кәгазьгә карамый иде.
Политрук үз группасында 13 кенә кеше калганны әйткәннән соң, ул кәгазьне миңа алып бирде:
«Алар шул чагында бары 12 генә калдылар. Шуннан соң минем янга, бик яхшы һәм акыллы егет, взвод командиры Духович килә. Килә дә шушы гаризасын укырга рөхсәт сорый. Сез, язучы иптәш, аны алыгыз, бәлки кайда булса да язып чыгарырсыз, бездә менә нинди кешеләр бар дип әйтеп искә алырлар...
«Дошманның икенче минометын табып, үзебезнең артиллерия колоннасына кушылганда унике кешедән яраланган Духович белән» кызыл флотчы Смирнов кына калган иде...
Ул гаризада болан язылган иде.
«№ гаубица полкының фронт партия оешмасына, җыелма ротаның 5 нче взвод сугышчылары Духович, Федоров, Глиниченко, Колотушкин, Сергеев, Лапинский, Смирнов, Пашков, Баганду, Рызаев, Конур, Еременколардан. Хыянәче дошман безнең ватаныбызга һөҗүм иткән моментта, без, 5 нче взвод сугышчылары, үзебезнең туган илебезне сакларга күкрәгебез белән каршы чыгабыз, ватан өчен, Сталин өчен хезмәт халкы өчен үзебезнең каныбызны, җаныбызны бирербез. Үзебез алган рубежны сакларбыз, әгәр кирәк булса, барыбыз бердәй һәлак булырбыз. Безнең, эшебез хак, Без җиңәрбез! Фашист бандаларына каршы сугышка кергәндә безне большевик дип исәпләвегезне һәм Ленин —Сталин партиясе сафына алуыгызны үтенәбез. Үзебезнең җиребезне, үзебезнең халкыбызны күкрәгебез белән сакларбыз һәм дошманга каршы, актык сулышыбызга хәтле сугышырбыз».
«Алар сүзләрендә тордылар. — диде политрук. — ватан өчен нык сугыштылар. Дошман безнең көчне үзенең җилкәсендә татыды. Без үзебезне колоннага юлны арчыдык. Инде аларнын партиялелекләренә килгәндә, мин. партия оештыручысы буларак, аларны чын партиецлар дип исәпләдем».
Всеволод Иванов
|
А. Смирнов |
Танкист, үзенең машинасына таянган килеш, еракка карап безгә сөйли. Ул сөйләгәнне тыныч кына тыңлау мөмкин түгел иде.
— Әнә тегендә, — диде ул. — без дошманны җимереп ташладык. Анда безнең кече политрук иптәш Вәлиев һәлак булды.
Ул безгә Ленин — Сталин партиясенең ышанычлы батыр улы. яшь политрук Вәлиевның ничек үлүен сөйләп бирде.
... Б. шәһәренә дошман танклары кереп урнашкан. Командование дошманны шәһәрдән куып чыгарырга кушкан. Бу бурыч Н. танк частенә йөкләнә. Сугышка керер алдыннан кече политрук Вәлиев үзенең командирына,
— Минем машинамны алдан җибәрүегезне үтенәм, — ди.
Вәлиев дошманга каршы ук шикелле атылып бара. Ул шәһәргә беренче булып бәреп керә дә берничә немец талкысына каршы бер үзе сугыша башлый. Сугыш бик каты була. Вәлиев танкысын дошманнар бер ничек тә жиңә алмыйлар. Вәлиев, шәһәр урамы буенча чабып йөреп дошманның бере артыннан бере алты танкысын җимерттереп ташлый. Ул берничә дистә пулеметны, шашынып арлы-бирле йөгерешкән фашистларны аяусыз сытып уза. Шуннан соң, ачулары кабарган фашистлар, Вәлиев танкысын ауларга тотыналар. Танк өстенә өзлексез снарядлар ява башлый. Ата торгач бер снаряд машинаны туктата. Танк яна башлый. Бу вакытта ул шәһәр кырыенда була. Яна торган машинага йөгереп фашистлар килеп җитәләр. Алар исерек тавыш белән.
— Әй, рус, чык, бирел! — дип кычкырырга тотыналар.
Ул вакытта әле танкта аз булса да снаряд белән патрон калган була. Ялкын чолгап алган танктай Вәлиев фашистларга атуында дәвам итә. Ялкый телләре машина эченә кереп батыр политрукка һәм аның сугышчан иптәшләренә кабына. Танк эчендә түзгесез эссе була, тын алыр хәл калмый, күзләргә кан сава. Танкистларга үлем күзгә күренеп якыная бара. Ләкин совет танкистлары үлемнең күзенә туп-туры куркусыз карыйлар. Туган илгә булган ялкынлы мәхәббәт үлемнән көчлерәк булып чыга.
Шулай итеп, котырынган фашистлар кече политрук Вәлиев машинасының батыр экипажын тере килеш пленга ала алмыйлар.
Иптәш политрук! — Бу сүзләр сугыш кырында бик еш ишетелә. Бу сүзләрне сугышчылар тирән» мәгънәле итен әйтәләр, аңа большевистик партия һәм совет хөкүмәте җибәргән большевикларга ялкынлы мәхәббәтләрен өстиләр.
Хэзер мин, 1913 елдан алып, бүгенге көнгәчә Европа хәлләрен тасвир иткән алты томлык роман өстендә эшлим. «Дөньяның бетүе» һәм «Ике дөнья арасында» исемле беренче ике томы басылып та чыктылар инде. Түбәндә, «Дракон тешләре» дигән өченче томнан бер өзек китерәм. Аны тулысынча январь аенда дөньяга чыгарырмын дип уйлыйм. Советлар Союзы халкына чын күңелемнән сокланам һәм аның деспотизмга, реакциягә каршы көрәшенең уңышлы булуына ышанам.
«Безнең заман, бөтен дөньяны басыл алырга теләүче яңа яулап алучы килеп чыгуына шаһит булды. Электричество, китап басу һәм радио гасырында, ун кешенең тугызы: юк, бу мөмкин түгел, диячәк заманда, Александр, Цезарь, Атилла, Чыңгызхан һәм Напалеон кебек тагын бер кеше килеп чыкты. Дөньяны яулап алучы кеше мәгълүм бер идеяләрнең чикләнгән кругына, һәм яхшы, һәм начар сыйфатларга: тимер кыюлыкка, чикләнмәгән энергиягә, берәү белән дә, бер нәрсә беләк дә хисаплашмаска сәләтле булырга тиеш. Ул үзе нәрсә теләгәнен белергә һәм үзенең теләгенә ирешү юлыңдагы барлык киртәләрне юк итә алырга тиеш. Ул башка кешеләрне, һәм дошманнарын, һәм дусларын аңларга, аларны нинди комсызлык ашкынулары, нинди курку, нәфрәт, кызыгулар хәрәкәткә этәрүен белергә тиеш. Ул массаның акыл торышын, анын. идеалын һәм ялгышуларын белергә тиеш. Ул фанатиклар телендә сөйли алырлык, ләкин аларның йогынтысына бирешмәслек фанатик булырга тиеш. Ул үз сәләтеннән башкага һәм тарих экранына күчерелгән үзенең бөек шәхсе кушуыннан башка беркемгә дә ышанмаска тиеш. Ул үз ал|дына барлык халыкларга үзенең теләген көчләп тагу һәм аларны үзенә ошатып яңадан төзү максаты куя. Бу максатка ирешер өчен ул дөнья масштабындагы ялганчы, талаучы һәм кеше үтерүче булырга тиеш; ул аерым кешеләргә яисә аерым милләтләргә карата, әгәр дә үзенә файдалы була икән, теләсә нинди явызлыкны бер дә тар-: тынмыйча эшләргә хәзер торырга тиеш; ул үзенең легионнары өчен дошманнары сөякләреннән юл салырга тиеш. Ул үзенең хәрби корабльләрен кеше канм диңгезендә йөздерергә тиеш. Ул кешеләрнең аһ-зарларыннан һәм нәләтләреннән үзенең мактау гимнын төзергә
Пасадина, Калифорния
ТЕОДОР ДРАЙЗЕР
Кешелек тарихында берәү дә,— фани власть һәм шөһрәт эзләүче акылсыз авантюралар да, халыкларны Кир, Дарий, Александр. Цезарь, Атилла, Мамай, Чыңгызхан, Аксак Тимер, Наполеон тарафыннан меңәрләп-меңәрләп юк итүләр һәм коллыкка төшерүләр дә, берсе дә үзләренең вәхшиләрчә мәгънәсез вату-җимерү һәм үтерүләре белән Гитлерның, һичнәрсә белән дә акланмаган. Советлар Россиясенә һөҗүменә тиңләшә алмый. Чөнки Россия, Советлар Союзы халкы йөз еллар буенча каты михнәт һәм коточкыч хокуксызлык күргәннән соң, тик үз рәхәтлекләре өчен, гади һәм хезмәт сөючән халыкның күпчелеген итекләре астында таптаган тупас көч вәкилләренең комсыз төркеме тарафыннан изелгәннән соң, ниһаять, беренче буларак үз илендә гаделлек һәм прогрессивлык белән идарә итүне урнаштырган бердәнбер ил һәм бердәнбер халык ул. Соңгы егерме өч ел эчендә Россия хөкүмәте, хезмәткә, рухи һәм материал прогресска, тынычлыкка омтылучыларның үз хөкүмәтләреннән булышлык һәм ярдәм алуларын кайгыртып торды.
Россиядә һичшиксез тормышка ашырылган программа, Америка Кушма Штатларыннан башка бер җирдә дә — Европада да, Азиядә дә, Африкада да, Төньяк яки Көньяк Америкада да тормышка ашырылу түгел, хәтта төзелмәде дә; 1927-28 елларда мин үз күзем белән анда, йөз дә җитмеш миллион халыкның материал һәм җәмгыять мөлкәтенең нигезен төзү нияте белән гигант корылмалар салына башлануын күргән идем; бу халыкны элек, үз рәхәтлекләре өчен, барлык ватандашларын коллыкка төшереп, патша Россиясенең аңгыра, оятсыз аристократлары изгәннәр иде. Хәзер аларга Гитлер сугыш белән бара, ә аңа Советлар Союзының урылыклылыгы, аның социаль әһәмиятлелеге бик яхшы мәгълүм булырга тиеш иде бит, һәм, шулай ук, СССР ның яшәве — үз ирке белән хезмәткә катнашучы һәркем өчен дә муллык һәм бәхет гәэмин итүе дә бик яхшы мәгълүм булырга тиеш иде. Ләкин байлыкка сусаган Гитлер, үзенең шәхси шөһрәте, даны өчен, шулай ук, кешелекнең иң зур өлешенең азатлыгына, бәхетенә дошман булган кечкенә бер төркем тарафыннан идарә ителүче империянең даны өчен, Ленин тудырган, ә аның вакытсыз үлеменнән соң, аның эшен дәвам иттерүчеләр һәм аларның атаклы юлбашчылары, халыклар дусты Иосиф Сталин тарафыннан тормышка ашырыла торган гүзәл программаны ватарга, юк итәргә тели.
Бу нәрсәне мин бөек державага карата, чын мәгънәсендә, чиксез зур явызлык дип саныйм. Бу бит кешелек азатлыгын салкын канлылык белән, хаиннәрчә юк итәргә омтылу һәм барыннан да бигрәк — халыклар семьясындагы рухи һәм социаль гаделлекне, СССР дан башка җирдә һичбер халык, һичбер раса ирешмәгән генә түгел, хәтта һич- кайда, һичкайчан уйлап та карамаган гаделлекне юк итәргә теләү, дигән сүз.
Бу җинаятьләрне туктатырга, ә алларның инициаторын һәм башкаручысын, җиңеп. җинаятьләре өчен бөтен халык алдында җәзаларга кирәк, чөнки болар барысы да рәхимсез, канлы үтерүченең явызлыклары — башка бернәрсә дә түгел. Ансат кына җиңүләр, күрәсен, аның башын әйләндереп җибәргәннәрдер, ул Германияне аякка бастыру урынына, империя өчен империя булдыру, герман империясенең бөтен дөньяны үз кул астына алуы турында хыяллана башлый. Болар барысы да бөтен дөньяга хуҗа булырга телән, акылсыз план корудан башка бернәрсә дә түгел; бу акылсызлыкны Гитлер Англиягә каршы сугышта тотнаклы бер караш итеп күрсәтергә тырышкан иде. Ләкин аның соңгы хаинлеге — тыныч халыкка, Гитлер белән тынычлык килешүе төзегән халыкка, вахшиләрчә һөҗүм итүе, аның империя өчен рәхимсез дәгъвачы булуын ахырынача фаш итәләр, ул берәүнең дә дусты булмау гына түгел, ул потенциаль деспот, барлык һәм һәр кешене коллыкка төшерүче. Мин Англиянең, үз-үзен саклар өчен, Россиягә ярдәмгә килүен күрәм. Англия белән булган пактның кыйммәте нинди генә булмасын, мин аннан Россиянең күбрәк файдалануын телим. Америкага килгәндә, мин миллион америкалылар белән бергә, безнең хөкүмәтебезне хәзер үк Россиягә ярдәм итү юлы белән үз-үзе безне саклауга гына түгел, хәзерге вакытта үзенең күп миллионлы прогрессив халкы өчен, Америка үзенең барлык яшәү дәверендә үз халкы өчен- эшләгән эшләрдән дә күбрәк нәрсә эшли торган бөек демократияне яхшырак айларга да чакырачакмын.
I л и вуд. Ка ли фо рни я
Француз интеллигенциясенең хәзерге хәле — фашистларның вәхшилекләре, тупаслыклары, рухи культурага һәм кеше шәхсенә мыскыллап карауларының иң ачык мисалы булып тора.
Кайбер сәбәпләр буенча миңа, бу темага үземдә тупланган материалларның барсыннан да файдаланырга мөмкин түгел.
Шуңа күрә мин үземне гомуми мәсьәләләр белән генә чикләргә мәҗбүриен. Бүген мин мәктәп дәреслекләре турында сөйләмәкче булам, чөнки бу мәсьәләгә Виши хөкүмәте дә һәм оккупацией властьлар да гаять зур әһәмият бирәләр. Ләкин тегеләренең дә, боларының да бурычы бер: француз халкының фикер йөртү образын, аның идеологиясен һәм тарихи традициясен бөтенләй үзгәртү һәм француз халкының азатлык сөючән рухын үтерү.
Виши хөкүмәтенә бу нәрсә үзенең эчке политикасын аклау өчен кирәк, ә оккупантлар власте француз халкына аның үткәндә һәм хәзерге көндә дөнья тарихында тоткан ролен, бигрәк тә герман халкына һәм фашист идеалына карата тоткан,ролен бөтенләй яңача, кечерәйтеп күрсәтергә тырыша.
Максатларының төрле булып күренүләренә карамастан, Берлинның һәм Вишиның тарихи концепцияләре гаҗәп дәрәҗәдә бер-берсенә туры киләләр. Мәсәлән, дәреслекләрдә француз революциясенең тарихын, аның килеп чыгуын, аерым эпизодларын, нәтиҗәләрен һәм гомумән XIX йөз тарихын ничек күрсәтү турында аларның фикерләре бер-берсенә бик нык ошыйлар.
Шулай итеп, фашист теоретиклары француз революциясе тарихы өстендә вөҗдансыз операция ясарга уйлый. Бу компанияне мәгълүм Розенберг, бу елның январенда, француз депутатлары палатасы трибунасыннан, бик җентекләп хәзерләнгән франко-герман аудиториясе алдында сөйләгән көлке доклады белән башлап җибәрде.
Париждагы фашистик матбугат докладның аерым урыннарын гына игълан итте. Ләкин яшерен рәвештә чыккан «Алтын һәм кан. Д-р Розенбергка җавап» дигән брошюрада аның чыгышының тулы тексты китерелгән һәм аның тарихка оятсыз яла ягуына кискен тәнкыйть ясалган иде.
Яман атка калган Розенберг турыдан-туры, вөҗдансыз рәвештә, француз революциясен фашист идеологиясенең кирәк-яракларына яраштырырга тырыша. Аның төп идеясе—француз революциясе беренче көннәрендә үк иудей- масоннар йогынтысы белән пычыратыл» ган иде, дип әйтүдән тора! Бу йогынтылар соңыннан җәелеп китеп, революциянең саф милли үсешеп бозганнар, һәм террорның каты булуы да еврейлар белән масоннар аркасында килеп чыккан һәм, шулай ук, озакламыйча революция кулланган хәрби экспанциянең Германиягә каршы юнәлдерүендә дә алар ук гаепле имеш. Кыскасы, XIX йөздәге Франция тарихы революциягә бары тик әшәке иудей-масон каррикатурасы гына булып кала, революция үзенең бәхетсезлегенә һәм дөнья бәхетсезлегенә каршы: француз революциясе дә, милли революция дә, «социалистик» революция дә булмый...
Бик тупас башваткыч. Мондый «гыйльми» уйлап табуларның барлык французларда нәфрәтләнүдән башка һичнәрсә уята алмавын күз алдына китерү авыр түгел. Шулай да, фашистлар фикере буенча, мондый дискуссияләр нәтиҗәсез калмаска тиеш, һәм алар күтәреп чыккан положениеләр бик катгый рәвештә мәктәп дәреслекләрендә пропагандаланырга тәкъдим ителә.
Ләкин фашистлар бөтен көчләре белән тырышсалар да яңа дәреслекләр булдыру, бигрәк тә, тарих, мораль һәм философия өлкәләрендә — зур кыенлыкларга очрый.
Матбугатта бик күп мәртәбәләр инде яңа дәреслекләр каникулдан соң, ягъни үткән елның октябренда ук чыгачак дип язганнар иде. Ләкин алар вакытына чыгып өлгермәделәр. Бу елның октябренда да алар чыгарлармы икән әле? Франциянең яңа хуҗалары — басып алынган зонада да, һәм бәләкәй Виши «королевство»сында да — безнең башлангыч һәм урта мәктәп укучыларыбызның кулларында һаман да әле әвәлге дәреслекләрне күреп, бик нык газапланалар.
Ләкин мәктәп дәреслекләре тирәсендәге көрәш әле яңа башланды гына. Чөнки немецлар Франция һәм Германия арасындагы үткәндәге һәм хәзерге мөнәсәбәтләр тарихын шулай күрсәтүне таләп итәләр ки, хәтта, Виши җитәкчеләре дә алар белән килешә алмый. Бу артык зур тәвәккәллек булыр иде һәм бөтен халыкның аларга карата күтәргән коточкыч гаепләвең тулысыңча раслар иде.
Икенче яктан, безнең ике йөз меңләп башлангыч һәм урта мәктәп укытучыларыбызның күбрәк өлеше демократик традицияләр ягында! тора, ә моны исә бер каләм сызу белән генә юкка чыгарырга мөмкин түгел. Яна дәреслек китаплары алар арасында бик нык каршылыкка очраячаклар.
Шундый каршылыкның, булуын алдан күреп. Виши хөкүмәте бик күп җитди чаралар күрде: ул башлангыч мәктәп укытучылары хәзерли торган департамент педагогия училищесен япты; дини конгрегация членнарының, рухына тулаем туры килә торган итеп, укытучылык урыны алу өчен шартларны, конкурс таләпләрен һәм экзамен программаларын үзгәртте. Ул башлангыч белемнең «азатлыгын» игълан итте, ягъни дини мәктәпләрне яңадан ачты.
Шулай итеп Франциянең хәзерге җитәнчеләре, клерикаль-монархист вәкилләре француз халкына тагарга маташкан фәлсәфәдә яңа хөкүмәт фәлсәфәсенең нигезен булдырырга өметләнеп йөриләр.
Мәктәп дәреслекләре проблемасын нинди генә яктан алып карасагыз да. аңарда, 1940 елның июнендә төзелгән һәм бөек илне, бөек халыкны бетерүгә нигезләнгән «яңа тәртипләр»не өзгәли торган каршылыкларны тагын да ачыграк итеп күрәчәксез.
Фашистлар итеге астында изелгән Франция кичерә торган коточкыч трагедиянең кечкенә генә бер иллюстрациясе менә шул.