АНЫҢ ҖЫРЫ ҺӘМ ГОМЕРЕ
Ак каенга асылып менгән кебек,
Мин тормышта һаман яктыга,
Югарыга таба юл алдым.
Менгән саен җирнең матурлыгын.
Яктылыгын күбрәк күрә алдым.
Менә бу гаять дәрәҗәдә бай шигъриятле һәм балаларча бер катлы самими юлларны Такташның тормыш һәм иҗат биографиясенең эпиграфы итеп алырга мөмкин.
Бала чагыннан ук тормышны җирдә күзәтү белән генә чикләнмәстән, аны каенга үрмәләп менеп югарыдан күзәтергә омтылучы Сыркыды егете Һадиның үскән саен, тормышка якынрак килгән саен арта бара торган кызыксынуы аның бөтен тормыш һәм иҗат юлында кызыл җеп булып уза.
Икенче яктан, Такташның бәхетенә каршы дәвернең иң катлаулы һәм тарихи вакыйгаларга бай чоры туры килә. Такташ, бер яктан, үзе тормышның югаргы баскычына үрмәли, икенче яктан, тормыш үзе аны югары күтәрә — ягъни аны «Рәчәй» тормышының иң кара, иң төшенке реакция елларыннан алып, тарих күрмәгән бөек революция югарылыгына кадәр менгезеп куя.
Шундый дулкынлы һәм өермәле шартларда туган һәм үскән шагыйрьнең үсү процессында да катлаулы һәм авыр этаплар булуы, аның гомер агымы талгын гына акмыйча, шарлавыкларга, сикәлтәләргә очравы табигый. Такташ үзенең талантлы, танылган, яратылган Такташ булуы белән тормышның әнә шул сикәлтәләренә, шарлавыкларына да бурычлыдыр бәлки.
Һади Хәйрулла улы Такташ 1901 нче елда Тамбов губернасы, Спас өязе, Сыркыды авылыңда урта хәлле крестьян семьясында туа. Аның балалыгы да, яшьлеге дә, ярлылык аркасында семьядан семьяга, илдән илгә күчеп йөрүдән, матди бәйлелектән һәм шуның аркасында изелүдән, кыйналудан гыйбарәт. Ләкин нинди генә хәлдә булмасын, Такташның хосусый табигате тормышны сөю, аны баетырга омтылу, тормышны караңгылаучы көчләр белән көрәшергә ашкыну белән характерлы. Үзенең балалык вакытын Такташ «Мокамай» дигән шигыре белән бик ачык һәм күңелдә калырлык итеп характерлый.
Әкияттәге ике бала кебек
Икебез дә кара борынлы,
Зурлар кебек кулны артка куеп,
Йөри идек таптан болынны,
Һәрбер нәрсә безгә яңа иде,
һәрнәрсәгә исебез китә иде,
Бернәрсә дә бездән качмый иде,
Бар нәрсәгә кулыбыз җитә иде.
Күнме кыен күрдек шуның өчен,
Күпме тал чыбыгы ашадык,
Әкияттәге ике бала кебек
Күпме «җәфа чигеп» яшәдек.
«Нәни разбойник »та
...Усал идем.
Шуның өчен дә бит
Мин авылга сыен тормадым,
Сезгә килеп авыл малаеның
Тилергән хисләрен җырладым.
Әдәбиятка да ул менә шушы үз мохитының этикетларына сыеша алмый, семьясында, авылында бунт күтәреп йөргән зәңгәр күзле Һади булып килеп керә. Аның шагыйрь булып күтәрелү чоры беренче империалистик сугыш чорына туры килә. Вак буржуа стихиясеннән чыгып өлгерә алмаган, политик яктан чыныгып җитмәгән Такташның империализм сугышына каршы протесты әле пацифистлык белән сугарылган абстракт протест. Сугыштан котылу юлы аңа каршы актив көрәшү түгел, бәлки пассив рәвештә аңардан качу, һәм ниндидер гөлләр түгелгән, сугышсыз, кансыз, шәфкать һәм мәрхәмәт иленә ашкыну.
Фәрештәкәй, кач бу илдән,
Монда үлем монда вәхшәт,
Монда патша газраиллар...
(«Газраиллар») Яки:
Йөрәгем мәңгегә сүнде
Кылыч уклар ярасыннан,
Үләм, мин дә китәм инде,
Явыз җеннәр арасыннан.
Калыгыз инде иркендә
Китәм мин, ташлыймын җирне,
Фахиш җир! Куеныңа шомлы
Еланнар ояласын инде.
Очам күккә, кая пакълек,
Керән анда җуеп эзне,
Йөрермен анда мин ялгыз
Нәләтләп мәңгегә сезне.
(«Караңгы төннәрдә»)
Бөек Октябрь революциясе Такташның күзен ача. Шигырьләрендә дини мифология образларын ташламаган хәлдә, протестындагы абстракция әлегә калган хәлдә ул инде фәрештәсен сугыш кырларыннан качырмый, бәлки» аны аллага каршы аякландыра. «Күктән сөрелгәннәр» шигырендә фәрештә аллага каршы:
Китәм хәзер канлы үлем кырларына,
Сөйлим хаклык мәзлүм адәм улларына,
Биреп канлы кызыл байрак кулларына,
Ачам сугыш, салам киртә юлларына.
Күрәсез, шагыйрь пацифистлыктан актив көрәш мотивларына күчә. Күк белән җир дошманлыгы һәм алар арасындагы көрәш тора-бара җир өстендәге тук залимнар белән ач мазлүмнар дошманлыгына һәм көрәшенә әйләнә. 1922 нче елны язылган «Эшлиләр» дигән шигырьдә ул бу мазлумнарның исемнәрен конкрет рәвештә «Эшчеләр» дип атын. 1923 нче елдан алып Такташ иҗатында Октябрь темасы конкрет рәвештә чагыла башлый. Күк алласы, җәбраил, газраиллар урынын туклар, алтын сарай хуҗалары, кабак дөньясы әһеле тота. Мазлүмнар инде хәзер абстракт мазлүмнар түгел, бәлки эшчеләр. Алар хәзер:
Без идек әввәл сарайларны төзүче ялчылар,
Инде без булдык хәзер зур куркыныч гыйсъянчылар дип җырлыйлар.
23 нче елны иптәш Воровскийның үтерелүе Такташны көндәлек, конкрет газета теле белән сөйләшергә генә түгел, үзенең протест шигырен матбагада бастырып, летучка итеп урамда демонстрациядә таратып йөрү кебек практик адымга мәҗбүр итә. Ленинның үлеме аны тетрәтә, һәм бу уңай белән ул үзенең конкрет образлардан реконструкция һәм нэп чорындагы конкрет хәлләрдән җыеп, «Гасырлар һәм минутлар» дигән патетик шигырен яза. Романтизмны реализм җиңә. Такташ көннең һәрбер мәсьәләсенә җентекләп карый белгән агитатор шагыйрь булып, социалистик реализм чорында язучы совет шагыйре булып китә. Такташның иҗат юлының схемасы шундый.
Луначарский үзенең Байрон турында язган бер мәкаләсендә байронизм белән сугарылган рус интеллигенциясенә карага болан яза: алар, — ди үзләренең көчләрен гамәлдә кулланырга мөмкинлек табулары белән үк политик көрәш өчен нигез эзли башлыйлар һәм бу рус интеллигенциясе өчен гадәттән тыш характерлы, ди. Революция башлану белән Такташ та менә бу нигезне таба Һәм табигый рәвештә аның протесты пассив протесттан гамәли протестка күчә, ул ялгыз бунтарьлыктан чыга, тукларга, алтын сарай хуҗаларына каршы көрәшүче армиянең бер солдаты булып китә. Такташның иҗади рәвештә Байроннан аерыла торган ноктасы менә шунда.
Татар шигырендә үзенең остазы итеп сайлаган Сәгыйть Рәмиевтән дә ул менә шушы шартларда аерыла. Столыпин чорының кара реакциясе шартларында төшенкелеккә бирелгән Сәгыйть Рәмиевнең гомумән кешеләргә каршы протестын Такташ кешеләргә ител, изүчеләргә каршы протест игеп төзәтә һәм шушы урында ул Горький, Маяковский протестларына кушыла.
Революциягә чаклы булган Маяковский өчен характерлы як: ул буржуа,
мещан катлавына каршы көрәш коралы итеп үзенең, гадәттән тыш зурайтылган «Минсен күтәрә. «Мин» — аның өчен көрәш байрагы.
Такташның романтик чорында да «Мин» гаять дәрәҗәдә күпертелгән, аңа гадәттән тыш зур көч һәм миссия бирелгән. Әйтерсең «ул» гына бәхетсезләрне бәхетле итә ала, «ул» гына «алтын сарайлардан» мазлүмнарның үчен ала ала.
Сәгыйть Рәмиевнең «Мин»е белән Такташ «Мин»е арасында аерма шунда гына ки, Рәмиев:
Мин димен мин! Яшәсен мин!
Мин минем өчен алла ул,
Рухым үлгәндә күренсә.
Рухыма хан салган ул,
ди. — аның «Мин»е фәкать Рәмиевнең үзенә генә җан салыр өчен кирәк. Такташның «Мин»е ул бәхетсезләрне, сукбайларны җитәкләүче һәм залимнарга каршы утлы ләгънәтләр яудыручы «Мин».
Ләкин менә Октябрь күкрәп туа. Такташ күтәреп чыккан романтизм факелы реакция караңгылыгында никадәр якты күренсә, революция кояшы астында аның яктысы сүрелә, ул кирәксезгә пыскып янучы бер чыра гына булып кала. Шагыйрьнең өзелеп чакыруына карамастан аның тирәсенә бәхетсезләр, изелгәннәр җыелмый, алар каядыр ашыгып баручы зур бер армиягә кушылып китеп баралар. Ул армиянең башында бер кеше бара. Ул «Мин» дип тә кычкырмый, кулында утлы чукмары да юк, маңлаенда уттан билгеләре дә юк. Ул простой гына пиджактан, яньчелгән кепкадан, ул гап-гади кешеләрчә хәйләкәр генә елмаеп безнең бунтарьларга карый. Ул — Ленин. Маяковский да, Такташ та. үзләренең яктыртылмый торган факелларын тотып, үзләренең «Мин» дип кычкыруларыннан бу кеше алдында беренче кат оялып калалар. Алар- нын үз миссияләре үзләренә көлке дә, кызганыч та тоела. Менә шуннан соң алар бу бөек армиянең бер билгесез генә булса да кешесе булу сукбайлар пәйгамбәре булудан өстенрәк икәнен төшенәләр. Маяковский да, Такташ та беренче тапкыр үзләре турында түгел, аның турында бөек Ленин турында үзләренең атаклы шигырьләрен тудыралар.
Шуны да әйтеп китәргә кирәк: Такташ турында язучыларның күпчелеге Такташның ничек язуы белән шөгыльләнмичә, бары аның нәрсә язуы белән генә кызыксынып килделәр. Такташ үзенең борылышыннан соң нәрсә язды? дип сорауга без әлбәттә: «Әйе, Такташ совет чынбарлыгы темасына язды» дибез. Ничек язды? — Моның белән әле без чынлап кызыксынганыбыз юк. Такташның «Мокамай». «Алсу». «Үтеп барышлый» һ. б. кебек эмоциональ көчле шедеврлары белән чагыштырганда аның шул ук яңа темага язган «Җырым сиңа булсын», «Габдулла агай әкияте», «Җавап» кебек шигырьләре һәм кайбер агиткалары Такташның көчле иҗат планыннан төшеп кала тойган әйберләр Ә без күп вакыт боларны алга этәреп, аларны сәнгать үрнәкләре игеп күрсәтәбез. Бу да укучыларның ориентациясен саташтырырга гына хезмәт итә Такташның совет темасын реальлаштырудагы хезмәте әлбәттә бу сызык белән бармый. Аның сызыгы — көннән-көн конкретлаша барган темасын сәнгатьчә оста итеп бирә белгән шигырьләрендә. Мәсәлән, коллективизация турында «Мокамай»дан да көчле итеп әйтелгән сүз безнең совет шагыйрьләре иҗатында юк дисәм ялгыш булмас.
Син адаштың, ләкин син яхшы идең,
Синен яхшы иде күңелен,
Тик белмәдек тормыш баткагыннан
Ялгыз чыгу мөмкин түгелеп.
Син белмәдек.
Кешеләр җирдә тормыш баткагыннан
Чыгу юлын бергә эзлиләр,
Ялгыз калып, ачтан үлмәс өчен
Күмәк тормыш җирдә төзиләр.
Искә алыгыз: бу коры декларация генә түгел. Бу «Мокамай» шигыренең контекстына, гомуми композициясенә шул кадәр ятышлы һәм тыгыз кереп утырган ки. моны шигырьдән алып ташлау гына түгел, бер өтерен генә булса да үзгәртү кыен. Ә менә чагыштырыр өчен икенче типтагы шигырь үрнәге:
Әйдә, энем, ташла фуражканны
Токер пиджагының өстенә,
Галстугы белән билен бу да,
Бишмәтеңне киен өстеңә
— Киттек!
Бүген бүлмәм өчен акча сорап,
Коммунхоздан килеп керделәр
Акча таба алмагач усал кешеләр
Квартирдан тотып сөрделәр...
Шулай, энем, монда акча кирәк,
Юкка гына йорттан кузгалдык,
Юкка гына шәһәр урамына
Чабатадан кереп югалдык.
Әйдә, егет, чишен аягыңны,
Төкер сандалына! —
Ялан аяк кына кайтырбыз,
Авылыбызга кайткач:
— Шәһәрләрен яратмадык! —
Диеп әйтербез...
Их!
Шәһәр гудоклары безне чакырыл,
Көрәш тавышы белән үкерсә.
Очкын атлар безгә ВКПның
Чакыру әмерен тагын китерсә,
Без шәһәргә кире кайтырбыз!
Эзлекләп күзәтеп барыгыз: 1923 нче елдан башлап язган шигырьләре торган саен кыскара, конкретлаша, сүзләргә саранлык хисабына мәгънә киңәя, тирәнәя, яңа эпитетлар туа, образлар көтелмәгән рәвештә ышандырырлык, истә калырлык була баралар. «Мокамай»да, «Алсу»да һәм башка шигырьләрендә композицияне бозмастан бер сүзне дә кыскартырга, үзгәртергә, урынын алыштырырга мөмкин түгел. Алар шигырьгә гравюра кебек уеп эшләнгәннәр, алар элекке шигырьләрендәге кебек сүзләр өермәсе түгел.
Поезд ыргый таныш урманнардан,
Тәгәрмәчләр шаулап баралар,
Уйлар һәр очраган ак каенның.
Ботагына асылып калалар.
Юл буенда яшь бер каен кызы
Тынып йоклый баскан көенә,
Исерек усак җәеп канатларың
Аны үбәр өчен иелә...
(«Үтеп барышлый»)
Бу образлар бер вакыт романтик Такташның төшенә дә кермәгәннәрдер бәлки.
Татар кызы — совет студенткасының образы Такташның «Алсу» шигырендә нинди күңелле, тормыш сөюче, шук. булдыклы, кешелекле...
Алсу күзен алмый.
Үзен карый.
Үзе матур, үзе сөйкемле,
Үзе усал, үзе болай бер дә
Усал түгел кебек шикелле.
Менә бу кабатланучы рефреннар Алсуның образын никадәр тулыландыралар, шул ук вакыт шигырьнең формаль нәфислеген никадәр тирәнәйтәләр. мәгънә һәм форманың гармония казанышына бу никадәр ачык дәлил! Шагыйрьнең борылыштан соң булган мондый уңышлары күп. һәм алар турында фикер йөртү —үзе аерым бер зур мәкалә сорый.
Иҗатының бу чоры үз нәүбәтендә Такташны граждан шагыйрь, трибун шагыйрь дәрәҗәсенә күтәргән чор. Такташ бу чорда калын фолиантлардан алган илһам хисабына яши торган кабинет шагыйре булудан чыгып, халык шагыйренә, граждан шагыйрьгә, хәрәкәтчел, трибун шагыйрьгә әйләнеп китә. Иптәш Воровскийның үтерелү хәбәре ишетелү белән ул капиталист үтерүчеләргә протест шигырен язып, шул төнне үк аны типографиядә летучкаларга бастырып, икенче көнне проюсг демонстрациясендә үз кулы белән таратып йөри. Шагыйрь һәрбер язган шигырен трибунадан укый, пәрзакыг масса белән уртак җәмгыятьтә була, үзенең шигырьләрен аудиториядә сынын һәм шигырьнең халыкка барып җитә торган формасын эзли, таба, җиткерә. Ул пьеса язын театрга бирү оелән генә чикләнми, аны сәхнәгә менеп үзе уйнап бирә. («Җир уллары»нда Идея роле.) Ул хәтта безне — шагыйрьләрне җыеп, шагыйрьләрдән төзелгән бер спектакль ясарга йөргән иде. Моның өчен мәрхумнең гомере җитми калды. Бу һичшиксез үзенең генә хәрәкәтчел, масса шагыйре булуы белән чикләнмәстән, безне дә шул эшкә чакыруының бер төре иде. Ул ераклыкка, якынлыкка карамастан масса арасына чыгып йөри, Москвага килә, Донбасска эшчеләр янына барып чыга, алар белән тыгыз элемтә ясап кайта. Ул Кызыл Армия доходларында шагыйрь буларак катнаша. Болар әле аның граждан шагыйрь булуының тышкы сыйфатлары. Йөрәге белән һәм йөрәген ачып күрсәтә юрган самими шигырьләре белән ул баштанаяк үзенең халкыныкы, ватаныныкы.
Такташ чын мәгънәсе белән патриот шагыйрь иде. Шигырь телендә үз иленең дипломаты булып сөйләшүдән башлап («Лорд Чемберленга») ул социализм төзелешенең иң кечкенә мәсьәләләренә кадәр тикшерүче, өндәүче» этәреш бирүче шагыйрь булып хезмәт итте.
Бүген без Такташның ун еллыгын Бөек Ватан сугышы шартларында уздырабыз. Кешелекнең иң әшәке дошманнары булган гитлерчылар безнең, изге туфрагыбызга кергән вакытта без илнең патриот улын һәм гражданын искә төшерәбез. Әле сугыш юк вакытны һәрвакыт сизгер һәм уяу шагыйрь болан дип кисәткән иде:
Республика чиге тыныч түгел, кузгалыгыз!
Дошман безгә каршы ут ача,
Планетаның төрле җирендәге
Коминтерн куйган посттагы
Часовойлар, сезгә!
Ишетегез, Ленин большевиклар штабы
Сигнал бирә, совет чикләрендә
Ач шакаллар йөри төн ката.
Дошман безгә каршы көчен җыйный
Фашистларның кара штаблары
Илем сөремен җиргә әзерли,
Коминтерн куйган часовойлар,
Сез бу атакага хәзерме?
Такташның якты истәлеге безне тарихта бердәнбер социалистик илне гитлерчы юлбасарлардан ничек кена булса да яклап калырга чакыра.