С. ХӘКИМ ШИГЫРЬЛӘРЕ

Безнең алдыбызда шагыйрЬ Снбгат Хә­ким шигырьләренең ике җыентыгы ята. Берсе—1938 елда басылып чыккан, икен­чесе—1939 елда. Аларның күләмнәре зур түгел, «Беренче җырлар» исемле беренче җыентыгына 14 шигыре һәм «Пар ат» исемле икенче җыентыгына 25 шигыре кергән. Ләкин шигырьләренең саны аз булуга карамастан, Сибгат Хәким үзенә нгтнбарны тартып торган шагыйрь. Аның бу тыйнак кына ике җыентыгын укып чыккач та, күңелдә яхшы бер эз кала һәм яшь шагыйрьнең үзенчәлекле бу­лып, сизелерлек рәвештә үсә баруын кү­реп шатланасың.

С. Хәкимнең беренче шигырьләре 1932 — 33 елларда, төрле газета-журналларда басылып чыктылар. Ул шигырьләрнең күп­челеге Кызыл Армиягә багышланган, обо­рона темаларына язылганнар. Яшь патриот шагыйрь Кызыл Армия сафыннан үзенең хисләрен, уйларын, ватанга карата мәхәб­бәтен белдереп беренче шигырьләрен яз­ды. Ләкин алар поэтик эшләнеш ягыннан йомшак иделәр, яшь шагыйрьнең башлан­гыч омтылышлары гына иделәр. С. Хәким иптәш үзе дә бу шигырьләренә өйрәнчек шигырьләр генә итеп карагай булса кирәк, чөнки ул аларны җыентыкларына кертмәгән, һәм бик дөрес эшләгән. Бу яшь шагыйренең үз эшенә җаваплы карап, үзенең шигырьләрен җыентык өчен сай­лый белүен һәм укучының да таләпләре белән исәпләшүен күрсәтеп тора.

С. Хәкимнең «Беренче җырлар» исемле җыентыгындагы шигырьләр чынлап та яшь шагыйрьнең беренче җырларын — беренче адымын чагылдыралар. Ләкин беренче җыентыктагы «Йөрәккә язылган исем», «Вагдә», «Очрашу» һәм «Урал суы буен­да» һ. б. шигырьләрендә үк С. Хәкимнең елы лирика белән сугарып, үзенчәлекле итеп язарга, үз тавышы белән җырларгз омтылуы сизелә. «Пар ат» җыентыгында инде без шагыйрьнең тагы да кыюрак тавыш белән җырлавын, иҗадының үзен­чәлекле булып формалаша, үсә баруын күрәбез. Моңа аеруча характерлы мисал итеп, «Пар ат» поэмасын. «Грузия кызы» һәм «Кышкы әкият» шигырьләрен күрсә­тергә мөмкин. Бигрәк тә «Пар ат» белән «Кышкы әкият» шагыйрьнең һәм гомумән соңгы вакытларда басылып чыккан без­нең поэтик пҗадыбызның иң уңышлы, оригинал әсәрләре булып торалар.

«Пар ат» — халык шагыйре Г. Тукайга багышланып язылган поэма. Ул зур түгел, бары 2 бүлектән генә тора. Поэма өстен­дә шагыйрь озак эшләгән. Беренче бүле­ге—1938 елда, икенчесе — 1939 елда язылган.

Шагыйрь пар атка утырып, Тукайның ту­ган авылы Кырлайга кайта. Юлда уйлану­лар, тәъәссоратлар, Тукан яшәгән заман­нар, иске Кырлай һәм халык җырчысы Тукайның тормыш юлы күз алдыннан ки­черелә... һәм менә Кырлай, ирекле, яңа

тормышлы Кырлай... Бу авылдагы кебек, башкаларында да:

һәр канда да безне мул игенле

Бай авыллар каршы алалар.

Мәктәпләре, яка клублары

Күз алдына тезелә баралар.

Шагыйрь авылга кайтканда, «шатлык хисләренең эчендә кайта», чөнки

Азат хезмәт белән тормыш кайный, Туган илем, һәрбер төшеңдә.

С. Хәким Тукай турында аеруча елы сүзләр, матур ошатулар белән яза. С. Хә­ким бөек шагыйргә чиксез мәхәббәтен, хөрмәтен белдерә.

Г. Тукан вакытсыз һәләк булды, ха­лыкның бәхетле, ирекле тормыш төзүен күрә алмыйча үлде. Аның көчле таланты чәчәк аткан чакта үлеп китүе турында С. Хәким:

Яшь урмандай матур тулыланып, Шаулап, үсеп килгән чагында. Янып торган якты йолдыз сүнде Ун өченче елның язында, — ди.

Ләкин Тукай халык бакчасында «каен, чияләр» утыртып калдырды, һәм Туканның чияләре халыкка татлы җимешләрен бирделәр һәм бирәләр, халык бөек ша­гыйрьнең иҗад җимешләреннән файдалана, рухлана, аны хөрмәтләп саклый.

—Дөресме әнкәй, Тукан яшьлегендә Утырткан, ди, каен, чияләр?

— Җәйләр килгән саен ул чияләр Татлы җимешләрен бирәләр...

Әй. чияләр, җырчы күрми үлде Сезнең соңгы гүзәл гомерне. Сез бөрегә яңа җыелганда, Ул чәчәген коеп өлгерде.

Гаҗәп матур, чын шигриятле юллар болар. С. Хәким укучыга тиз җитәрлек, аңлаешлы, гади һәм матур ошатулар, образлы сүзләр эзли һәм шулариы таба. Шагыйрьнең лирик хисләре, фикерләре әллә нинди серле, томанлы образлар челтә­ре белән чуалдырылмаган, шагыйрь реаль тормыштан конкрет сурәтләү чаралары таба, тормыштагы нечкә детальләрне кү­реп, тотып ала белә. Аның образлары хә­тердә кала, оитыл.мый. Моны без «Пар ат» та да, «Кышкы әкият» тә дә һ. б. шигырьләрендә дә ачык күрәбез.

С. Хәким поэмада булсын, аерым ши­гырьдә булсын, лирик чигенүләр ясарга ярата. Бу чигенүләрне шагыйрь урынсыз куллана дип әйтә алмыйбыз, чөнки ул лирик чигенүләр әсәрнең аерылгысыз бер өлешләре, фикерне, теге яки бу картина­ны, моментны тулыландыручы өлешләре булып торалар. Шуңа күрә укучы аны кабул итә дә.

«Пар ат» ның икенче бүлегендә рус халкының революцион-демократ шагыйре Некрасов турында һәм С. Хәким үзенең әнкәсе турында ике лирик чигену ясый.

Иптәшләрем, бәлки, кичерерләр, Читләшсәм дә бераз пар аттан...— дип, шагыйрь гафу үтенеп, лирик чигенү­ләрне төп фикеренә ялгап язып китә. Некрасов турындагы юлларга Тукай ту­рындагы фикерләр барып тоташалар. Нек­расов рус хезмәт ияләренең, крестьяннә- ренең азатлыкка сусаулары, ирексез яшәү^гләре турында җырлаган, рус халкы­ның моң-зарын чагылдырган булса, Тукан да татар хезмәт ияләре халыкның моң-за­рын, якты, ирекле тормышка омтылуын чагылдырды.

Азатлыкка бару юлларында

Яндырдың син безне ялкында,— дип, Некрасов турында әйтелгән юллар Тукайга карата да бик тапкыр булып то­ралар. Некрасов һәм Тукай! С. Хәкнм бик уңышлы поэтик чагыштыру ясаган.

С. Хәким үзенең шигырьләрендә ананың балага карата булган тирән .мәхәббәте турында еш кына әйтә, хәтта урны-урны белән артыграк кабатлаулар да ясап куя. Ләкин шагыйрьнең ана мәхәббәтенә багыш­ланган лирик юллары аеруча елы, тнрәа хиссиятле итеп язылганнар.

Әй табигат, күгең аяз була, Йолдызларың дөрләп кабынса. Бала куплен ана нурга төрә, Авыр минутларда, сагынса. Шатлыгына сыймый куансын бер, Бүләкләрем бик күн анага. Хәер, Бүләкләргә аның исе китмәс, Үзем иң зур буләк ич аңа.

Мондый юлларны С. Хәким шигырьлә­реннән күп табарга мөмкин. Югарыда кү­

черелгән өзекнең соңгы ике юлы афоризм булып китәрлек юллар. Шагыйрь ана мәхәб­бәте иң нечкә, иц саф булуын, аналарга үзе дә зур хөрмәт, мәхәббәт саклавын әйтә. Шагыйрь үзенең фикрен болан дип аңлата:

Шагыйрь кукле нечкә була, диләр. Мин башкача карыйм бүгеннән. Хисләрнең саф, елы, ягымлысын Табалдым мин әнкәм күңлеинән.

Ләкин С. Хәким ана мәхәббәте турында аерым лирик чигенүләрдә, аерым строфа­ларда гына язып бирү белән чикләнә. Ул әле ана образын тудырмаган. Шагыйрьнең йөрәгендә, уенда тирән хисле, чын мәхәб­бәтле, ягымлы, кешелекле ана образы ка­лыпланып үсә баруы сизелә. Хәзер инде Хәкимгә ананың тулы образын бирү өс­тендә киңрәк итеп эшләргә кирәк һәм ул бу, үзендә өлгереп җиткән диярлек темага җндди тотыныр, дип ышанабыз. Хәзергә әле С. Хәким ана мәхәббәтен субъектив кабул итү турында гына, бер яктан гына күрә. Шагыйрь инде моның белән чиклән­мәскә тиеш. Җәмгы яттәге, тормыштагы көрәшче ана образын, гому.миләштсрелгән хатын-кыз образын тудыру турында да уйланырга кирәк. Безнең социалистик илебездә аналарга зур хөрмәт белән ка­рыйлар, совет хөкүмәте һәм Ленин — Сталин партиясе алар турында һәр вакыт кайгыртып торалар. Менә бу бик әһәмият­ле тема безнең поэзиябездә дә, прозабыз­да да әле тисшлечә чагылдырмаган. С. Хәким бу темага тотынса, һич шиксез, ул аны зур уңыш белән башкара алыр дип уйлыйм.

<Пар ат» поэмасын С. Хәкимнең иң уңышлы әсәрләреннән дидек. Ләкин аның һичбер кимчелеге юк дип әйтеп булмый, әлбәттә. Композиция ягыннан ул әле тө­гәл, бөтен итеп эшләнеп бетмәгән, бүлек­ләре арасында тыгызлык юк, артык зур «паузалар» ясала, бер нәрсәдән икенчегә кинәт күчү сизелә. Билгеле, укучы моны сизмәве дә мөмкин, ләкин мин биредә, эпик әсәр төре булган поэманың үзенчә­лекләрен тагын да тирәнрәк үзләштерергә кирәклеген, киңрәк полотно өстендә эшлә­гәндә С. Хәким әнә шул якка да игтибар бирергә тиешлеген әйтәм.

«Пар ат» поэмасында иске авыл белән яңа авылны, колхозлы авылны чагышты­рып тасвирлаган өлешендә колхоз тор­мышы, аның уңышлары тагын да киңрәк тасвирланган булса, моннан поэманың эчтәлеге тагын да киңәйгән, баеган булыр иде. Ләкин шагыйрь ул бурычны куймаган күрәсең.

«Пар ат», «Кышкы әкият», «Сталин ис.менә», «Грузия кызы», «Украина», «Юксыну», «Кеше — ул горур яңгырый» кебек уңышлы язылган матур, эчтәлекле һәм хиссиятле шигырьләр белән бергә йомшаграк эшләнгән шигырләрь дә юк тү­гел. Шулардай берсенә — «Бер төн» поэма­сына, кыскача гына булса да, тукталып үтик.

«Бер төн» поэмасы оборона темасына язылган. Шагыйре бик әһәмиятле, актуаль теманы алган. Ул илебезнең яшь патриотын, Советлар иле чигенең батыр сакчысын күрсәтергә тели. Бик яхшы теләк. Ләкин әнә шул әһәмиятле теманы эшләгәндә, теләкне чын художество чаралары аша эшкә ашырганда шагыйрь йомшаклык күр­сәткән, сюжет үсешенең әдәби мотивла­рын һәм вакыйгаиең катлаулыгын ах- рыиача уйлап җиткермәгән. Нәтиҗәдә поэманың кайбер урыннары ясалма төстә- рәк килеп чыккан.

Вакыйга Пәндж янында, Советлар иле белән Әфгаистан арасындагы чиктә бара. Кызыл армеец чикне бозып чыгучыларны күреп, аларга каршы ут ача Чикне бозу­чылар күн, ә постта торучы кызыл армеец ялгыз. Көч тигез булмый. Кызыл армеец бер үзе батырларча көрәш алып бара, чик бозучыларны якын җибәрми, ләкин ахырда дошман пулясе аны яралый... Байтак вакыт үткәч кенә, кызыл армеецлар часте килеп, чик бозучыларны тар-мар итәләр.

Күрәсез, артык катлаулы булмаган бер вакыйга бирелгән. Ләкин ул укучыны ышандырырлык итеп, дулкынландырырлык итеп бирелмәгән. Поэмада батыр чик сак­чысының көрәше, хисләре артык ялгызлык тонында бирелә. Гранатлар шартлый, әллә никадәр мылтыклардан аталар. Ә шул ва­

кытта, безнең чигебездәге Кызыл Армия частьләре аны ишетмиләр дә, дошманга тиз генә отпор да бирмиләр төсле булып кала. Билгеле, бу хәл һич тә ышанырлык түгел, совет чиге өчен ялгызлык характерлы түгел. Шагынр£ вакыйгәне тасвирлаганда вакыт үтүен, араны искә алмаган, совет чиге сакчыларының бер-берсенә бер туган нтеп карауларын, аларның ярдәм мтүчән, бердәмлек, җитезлек сыйфатларын күр­сәтмәгән.

«Бер төнэнең уңышлырак эшләнгән өле­ше итеп 3 бүлеген күрсәтергә кирәк. Монда С. Хәким үзен иркен сизә, елы лирикасы эзенә төшеп табигый, иркен җырлый.

С. Хәким лирикасының ясалмасыз, чын күңелдәнлекле, саф хиссиятле булуын бер кем дә инкар итмәс дип уйлыйм. Аның лирикасы безнең күңелгә якын, ул безгә поэтик ләззәт бирә. Шагыйрь кирәксезгә акырынмый, җикеренми, юл, строфа саен өндәү билгеләрен тезми. Аңарда фикер­ләрне һәм тойгыларны тыгыз, җинак итеп әйтергә тырышу сизелеп тора. Ул күп уйлана һәм эзләнә белә. Ә поэзия нҗад- чысы өчен бу бик кыйммәтле сыйфат. Шагыйрьнең эзләнүе, үзенең тавышы белән җырларга тырышуы, шаблоннарга кереп югалудан саклануы нәтиҗәсез калмый, әлбәттә. Моңа ачык мисал — С. Хәкимнең матурланып үсеп барган иҗады.

Моны раслар өчен С. Хәким җыенты­гындагы шигырьләреннән өземтәләр күче­рер тору урынсыз булыр иде. Чөнки матур эшләнгән бөтен шигырьдән йолкып алын­ган бер кисәк кенә, өземтә генә матур­лыкны, үзенчәлекне бирүе мөмкин дә түгел. Шуңа күрә, укучының шигырьне бөтен килеш укуын истә тотып, С. Хәким­нең уңышлы язылган шигырьләренең исемнәрен генә атап китү дә җитәр дип уйлыйм. Югарыда күрсәтелгән яхшы ши­гырьләренә тагын «Йөрәккә язылган исем», «Гомер яңа башлана», «Вагдә», «Егерме алтынчы июнь таңы», «Теләк» шигырьлә­рен өстәргә кирәк.

С. Хәким иҗадының тематикасы киңәй­гәннән киңәя бара. Беренче шигыренең күпчелек өлеше оборона тематикасына язылган булса, соңгы ике ел эчендә инде ул тематика ягыннан да иҗадын киңәйтә төште. Ул социалистик илебездә яшәүче күп халыкларның туганлыклары, дуслыкла­ры турында, данлыклы Кызыл Армиянең батырлыклары, халыкның аңа карата бул­ган мәхәббәте турында, Совет илендә талантларның чәчәк атуы һәм халыкның бөек сангат эшлек леләрснә хөрмәтләре турында, совет яшьләренең саф мәхәббәт, дуслык, турылык тойгылары турында җырлый. Яшьләр арасында сөю, дуслык мотивлары С. Хәким иҗадында еш кына очрый, һәм бу шулай булмый хәле дә юк. чөнки совет тормышы шартларында үскән, тәрбияләнгән, дәртле яшь шагыйрь яңа тор­мыш иптәшләренең, коммунистик мораль өчен көрәшүче чордашларының уйларын, теләкләрен, тирән хисләрен чагылдыра, аларның хисләрен, теләкләрен үзенең хис­ләре, теләкләре итеп аңлый, ватанның шатлыгы, кайгысы — аның шатлыгы, кай­гысы. Шагыйрь бик хаклы рәвештә:

Халкым, синең батырлыгың унлап, Куанам мин, таңга калам мин. Көрәш белән тулы тарихыңнан Чикләнмәгән хисләр алам мин»—ди.

(«Украина»)

«Зөбәрҗәт, алтыннарың» шигырендә дә «җырларының чишмәсе» турында матур һәм гади итеп яза.

Миңа син бирдең, ватаным,

Чын сөю тәрбиясен,

Син дә ул минем җырларымның Чишмәсе — хәзинәсе.

Югарыда без С. Хәкимнең иҗады зур поэзия мәйданына алып керә торган юл белән, үзенчәлекле булып үсеп бара, дидек. Ләкин бу, аның иҗады тәмам формалаш­кан дигән ,сүз түгел, әлбәттә, шагыйрь үзе дә:

Тик әле яңа башлана Минем гомерем.

Тик кереш урнында яздым Сине, шигырем, — ди.

Шагыйрьнең поэзия өлкәсендәге «әле яңа башланган» гомере матур башланды, дяп әйтә алабыз. Ләкин ул артык мавыкмаска, ашыгучаилык күрсәтмәскә, яңа поэтик ча-
■раларны табуда тырышып эзләнүләрен дәвам иттерергә тиеш.

Биредә С. Хәкимнең «Юксыну», «Учак» шигырьләрендә сизелгән бер йомшаклык турында да әйтеп китәргә кирәк. Гомумән бу ике шигырь поэтик яктан матур яңгы­рыйлар. Ләкин урны-урны белән аларда артыграк моңсулану, сагыш сизелә. Эчке хисләр давылланганда кайгыру, моңсулану мотивларын беренче планга күчереп, ши- гырй белән шул хисләргә генә апелляция ясау ижадиың күтәренке, көчле рухына зарар итүе мөмкин. Сөю тойгыларына бер яклы итеп кенә карау да кирәксез сентн- ыентальностька китерүе ихтимал. Субъек­тив тойгыларны социалистик» реаль тор­мыш нигезеннән аеру иҗадның югарылыгын, поэтик көчен дә, социал тирәнлеген дә түбәнәйтә, факыйрләтә.

Бу сүзләрдән С. Хәкимнең бөтен иҗа- дында шундый зур җитешсезлек бар икән дигән фикер аңлашылмасын. Без моны яшь талантның, лирик шагыйрьнең бер як- лылыктан — «моңсулану» — «юксынуларга» артык бирелеп китүдән сакланырга тиеш­леген искәртеп кенә әйтеп үтәбез.

һич шиксез, шагыйрь өчен осталык та, тирән фикер дә, сизгер йөрәк тә кирәк. С. Хәким моны аңлый. Ул «Орденлы ску­льптор С. Д. Мсркуров мастерскоенда» дигән шигырендә шагыйрьләр каршында шундый таләп куя:                                 I

Әйбәт куллар гына җитми әле һәйкәлләрне оста коярга, Без яшәгән илнең матурлыгын Йөрәк белән кирәк тоярга.

Бик урынлы сүзләр. Бу сыйфатны С. Хәким иптәш тә үзенең иҗадында үсте­реп, киләчәктә тагын да уңышлырак, зур әсәрләр тудырыр днп ышанабыз.