ГАБДУЛЛА ТУКАЙ ҺӘМ АНЫҢ ДАИРӘСЕ

оңгы елларда алып барылган тикшеренүләр нәтиҗесендә Г. Тукай һем ® Әмирханның социал-демократлар белен элемтелере. алар белен берге патша самодержавиесенә һем буржуа) милләтчеләргә каршы алып барган кереше хакында сейли торган мәгълүматлар туплана киле Аларның кайберләре хакында үткен ел «Казан утлары» журналымда (11 сан) урнаштырылган бер мәкаләдә баян ителгән иде Әлеге мекаледе, мәселәи, Г. Тукай һем Ф Әмирханның әдеби кичеләр һем концертлар оештыруда катнашулары, ә җыем акчасы большевикларның Казан шәһәр комитеты кассасына тапшырылуы хакында да телгә алына. Архив документларыннан күренгәнчә, әлеге акчаның бер елешеиә үзәк большевистик матбугаты, шул исәптән ленинчыл «Правда» газетасы алдырылган Прагада үткәй партия конференциясеме делегат ител А. Н. Догадовмы җибәргәндә дә шул акча тотылганIV.
Шул рәвешчә, Г. Тукай һәм аның дусларының ленинчы большевик ларга теләктәш булуы һәм аларга ярдәм күрсәтеп тору кебек тарихи мәгънәгә ия булган фактлар ачыклана, жандарм һем полицейскийлар да үз вакытында күрел бетермәгән, эзәне тешәргә елгермәгән серләр күзаллана...
Г. Тукай һәм аның даирәсенең тоткан юлы, алдынгы рус культурасы һәм әдәби хәрәкәте, шәрык деньясы белән элемтәләре аларның тәрҗемә эшчеилегеидә дә ачык чагыла, Мәгълүм булганча. Г Тукай әле «Әлгасрелҗәдид» журналын чыгарган чорда ук Бахның «Ачлык падишаһ» исемле брошюрасын татар телеме тәрҗемә итә. Бу хәл, әлбәттә, жандармерия күзеннән читтә калмый Охранка эчен русчага тәрҗемә ителгән материаллар арасында шагыйрьнең «Тавыш» «акында, ■Милләтчеләргә», «Китмибез» һәм башка шигырьләре белән берге «Әлгасрелҗәдид» журналында басылган әлеге мекаләдән дә езек китерелә 1
Кара реакция чорында Г Тукайның дуслары, некъ менә аның йогынтысында һем якыннан катнлшуында рус һәм чит ил классиклары әсәрләре« тәрҗемә ител бастыру белен шегыльләнүчо түгәрәк оештырыл җибәрәләр Бу эшнең үзәгендә Ф Әмирхан. С. Рахманкулое, И. Богданов. Г Кәрам. Г Сейфелмелеков. С. Сүнчәлей. К Бекер. В. Апанаевлар тора. Тәрҗемә әсәрләрен нәшер итүчеләр дә шул ук кешеләрнең фикердәш дуслары Г. Камал, бертуган Хәсеновлар. Шәрәфләр. Г Свиное булэ Бу даирә шул чорда ук А. М. Горький, Л Н. Толстой, В Г Короленко кебек атэклы рус язучылары белән үзара җылы элемтәләр урнаштыра
Шул ук вакытта социал-демократлар белән булган хезмәттәшлек җәпләре дә езелми Әле 1906 елда ук Казанда чыга торган «Азат» газетасында большевистик «Социал-демократ» газетасыннан алынган кайбер мәкаләләр терҗеме итеп басыла 1905 елның 1 декабрендә ук А. Камалое (Г Камал турында сүз барса кирәк — Р М )
IV ТАССР дәүләт архивы. I» фонд. 2X0 »ui. U3. М0. »1 вәгазь
* Татарстан дәүләт архивы. 41 фонд. II тасвирлама. Э »«. 139 а»гахь
IU
С
«Таң» җәмгыг-ендө «Донская речь’тэн хичеләр турындегы бер мәкаләне тәрҗемә итеп бастырып чыгара ** ††
Шушы чорда г.әо укучыларына ру: әдәбияты классиклары А. С. Пушкин, Л. Н. Толс-ой, Н. В Гсгппь, М. !О Лермо- -ояның аерым әсәрләре җиткерелә, беек пролетар jy-ы.ы А. М Гормсивның кайбер әсәрләре татар телендә деиья күрә. Мәсәлән, С. ₽ахманкулов тәрҗемәсендә 1909 елда А. М. Горькийның «Ике сукбай» хикәясе басыла1, 1°10 елда шул ук әдип В Погоның «Вөҗдан газабы» тәрҗемәсен чыгара
Татар әдипләре игътибарын аеруча Л. Н. Толстой җәлеп итә. Г. Тукай һәм аның иптәшләре бу олуг каләм иясенең әсәрләрен тирәнтен өйрәнәләр, аның мирасын тагар -иу :ы:ыма җиткерергә тырышалар 1908 елда X. Әбүэаров әдипнең «Сурат каһүәхакәсет әсәр"4 тәрҗемә . теп бастыра* Шул ук елны татар укучылары әдипнең кайбер башка әсәрләр, белән дә таныша.
Тәрҗемәләр арасында прогоесеив ’•өоек әдипләре (Намикъ Камал һ. б), шәрык шагыйрьләре һәм философлары (Әбү Насир өл-Фараби, Әбү-галө әл-^Мөгарри) әсәрләре дә күренекле урын алып тора *
Олы галим И. Ю Крачковский үле дип саналган борынгы гарәп теле һәм язуының Төньяк Кавказда берничә -асыр дәвамында бердәнбер фән теле Һәм әдәби тел, эш язулары теле, кабилә-ара культура бәйләнешләре чарасы булып хезмәт иткәнлеген, ул телдә әдәби әсәрләр иҗат ителүен дәлилләп күрсәтте. «XIX йөздә яшәгән гареп әдәбияты белгечләре әлеге оригиналь һәм үзенчә бөек күренешче һичбер урында җитди рәвеигә *елгә алмадылар: ихтимал, әгәр кулъязмалар шундый уйга килергә мәҗбчр итмәгән булса, — дип нәтиҗә ясый академик,— минем үземә дә ул күренеш билгесез «алган булыр иде» •.
Галим, әле е күренешче гарәп телендәге өдәбия-пар үсешендә үзенчәлекле юнәлеш, кырый тармак, дип бәяли дә төньян Кавказ халыкларының гарәп телле әдәбияты бер вакыт гарәп әдәбияты тарихында үз урынын алыр дигән ышаныч белдерә.
Гарәп һәм фарсы телле әдәбиятларның Төньяк Кавказда гына түгел. Урта Азиядә, Кырымда, Идел буенда да билгеле бер күләмдә яшәгәнлеген расларга тулы нигез бар
Әбү Насир әл-Фарабиның биографиясен Идел буе татарлары гарәп телендә укып беләләр7 Шул ук бертуган Борһан һәм Гыйльметдин Шәрәфләр М. Хаккиның Ш. Мәрҗани мирасын яклап, арәп телендә язган брошюрасын 1908 елда Казанда бастырыл чыгаралар. Б. Шәрәф 1909 елда фарсы телендә газета чыгарырга җыена'. Ул ук «Сада», .Гүнәш», «Каспиннда языша. Дөнья мәдәниятындагы борынгы традицияләрдән бик мөһим бер тармак Россиядә, шул рәвешчә, рәсми фән үсеше ызаныннан бер -.иттәрәк торган килеш электән үк яшәп килгән. Кешелек культурасының уртак хезинәсен баетуда һәм иң югары казанышлар традициясен дәвам итүдә Россиянең төрки халыклары, аерым алганда, татарларның да роле шактый ачык күэаллана.
Мәдәни багланышлар хакында сөйләгәндә өзербайҗан телендә чыккан «Дебистан» журналының кайбер саннарына тукталмый мөмкин түгел. Журналның 1908 елгы 9 нчы саны тулысынча күренекле әзербайҗан мәгърифәтчесе Гасян-бәк Мелм- кое-Зардаби истәлегенә багышлана. Бу галим, шул ук «Дебистан» журналының 1906 ел 8 санында хәбәр ителгәнчә, кавказлы укучылар өчен ана теле дәреслеге программасын төзүдә якыннан катнашкан. Программа төзү комиссиясе эшенә исә Нариман Нариманов җитәкчелек иткән. Әлеге программа журналның 1906 елгы
Шунда ук. <1 фонд. II тасвирлама. 2 эш, 104 кәгазь.
’ ТАССР дәүләт архивы. 41 фонд. И тасвирлама, б эш, 91 кәгааь
’ Шунда ук. 4 чш, 16 кәгазь.
• Шунда ук. 29 кәгазь.
• Шунда ук. i эш. .5 кәгазь. 4 эш. 30 кәгазь, б эш. 102 кәгазь. 1908 ренда басылган Әт Мәгарри хакында шул чорда ук Г Тука* да язган
†† Крачковский И. Ю Над арабскими рукописями. 4 басма. «Наука 1966 ел. 62. 65. 181 битләр.
’ ТАССР дәүле-. архивы. 41 фонд. II тасвкрлама. 3 эш. 15 кәгазь
• Шунда ук. 4 эш. 30 кәгазь 9 эш. 126—126 кәгааь
ТАССР даулат архивы. 41 Ф«ЖА Н
н бераунеп аеруча ТАССР деулат »р'
эш. 23. М яагазь.
3458
елда Оренбург шәһә-
» нәшрияты. Мәскәу.
5 нче санына кушымта рәвешендә басылып чыккан. Мәгърифәтче Зардаби һәм большевик Наримановны * уртак иҗат җимеше булган бу хезмәт — азатлык хәрәкәтенең төрле агымнары арасындагы дәвамлылыкның бик матур үрнәге һәм ул илдәге башка төр-
ки халыкларның да уртак байлыгына әаерелә Шул ук елны бу хезмәт Уфада басылып та чыга *. •
Халык рухын тирәнтен тойган Г. Тукай, әдәбият дәреслеге тезү зшеиә керешкәч, әлеге программаның теп положениеләренә таяна. Программаның «Халык тарихы», «Туган тел укыту», «Милли әдәбият» (проза әсәрләре һәм шигырьләр деиья классикасы үрнәкләре) кебек бүлекләре Г Тукай әзерләп деиьяга чыгарган «Мәк- ♦ тәптә милли әдәбият дәресләре» исемле хезмәттә үзәк урынны ала Шагыйрь әдәби үрнәк сыйфатында дәреслеккә Г X. Андерсен әкиятен һәм «Кодатгу билик» әсәреннән бер езек ала. Укыту программасына «Вакыт» газетасының тәкъдиме белән Г Тукай шигырьләре дә кертелә
Татар демократлары дәреслекләр бастыру зшенә киңрәк колач бирергә тырышалар. Казан I университеты ярдәме белән басма хәрефләр алдырмакчы. кредитка булса да типография ялламакчы булалар. Уку китапларының исемлеген тезү, әзерләп бастыру зшенә җитәкчелек итү ечен даими комиссия дә тезелә Аңа М Кор- бангалиев кебек педагоглар белән бергә Г. Тукай, Ф Әмирхан кертелә '
Яңа идеяләр уңдырышлы туфракка тешә, тормышка үтеп керә башлый Әмма теп фаҗига — беек илнең бөек халкы естеннән хакимлек итеп, һәр яктылык әсәрен яралгы хәлендә үк юк итәргә әзер торучы түбән җанлы явыз затлар утыруында иде Тормышны революцион үзгәртеп кору, елгерген мәсьәләләрне хәл итү кеннәре алда
Башкалада патша ялчыларының тимер шкафларында Г Тукай тарафыннан әле 1904 елда ук әзерләнгән «Әлгасрелҗәдид» журналы ята. Санкт-Петербург цензура комитеты аны бастыруга рехсәт бирми. Журналның Җаен каласыннан Р Фәхретди- новка җибәрелгән караламасы 1911 елда тентү вакытында алынып, охранка кәгазьләре арасында ззсез югала Тарихчылар һәм адебият галимнәреннән кем дә булса аны бәлки табар әле
Гомумән, бу елларда хәкемдарлар биге астында, охранка досьеларында дистәләрчә китап кулъязмалары һәм йәзләрчә әсәрләр херекетсез ятып кала, туган җиргә мәхәббәт хисләре белен янган күпме яшь калем ияләре билгесезлекте корбан була
Татар шагыйрьләреннән Г. Тукай аеруча нык күзәтү астына алына Аның барлык шигъри җыентыклары диярлек охранка досьеларына злеге. Охранка «Уклар». «Әлгасрелҗәдид», «Ялт-йолт» журналларыннан күчермәләр. шигырьләрдән сүзге-сүэ тәрҗемәләр туплап килә ♦. Кара исемлеккә теркәлгән татар әдипләр арасында Ф Әмирхан. Г Камал, М Гафури. Г Ибраһимоә, Н Думаем Г Коләхметоа. Ш Ка
Обратил я свои взоры по окрестностям, Мрак и дикость одолевают государство: Годящихся людей берут, продают и ребят Добрую правду привлекает тюрьма*.
ГАБДУЛЛА ТУКАИ ҺӘМ АНЫҢ ДАИРӘСЕ
мал исемнәре аеруча күзгә ташлана
Шомарып беткеи агентлар күпме генә тырышып карасалар да Г Тукайны панисламизм идеяләре таратуда гаепли алмыйлар Аның шигърияте нигезендә яткан социаль мотивлар гаять ачык һем кечле яңгырый.
Патша жандармериясе тагар шагыйрьләре иҗатын даими рәвештә игътибар үзәгендә тота, рус теленә сүэгә-сүз тәрҗеме иттереп күзәтеп бара Мәсәлен. С. Сүи- чәләйнең 1911 ел, 3 февраль кенне «Вакыт» газетасы редакторына җибәргән бер шигырен жандарм ялчылары менә болай «укыйлар»:
■ласть әһелләренә татарлар башка халыклардан ким түгел диген фикер ошамый. Шәрыкнең беек фикер ияләре Әбугалиенме әл-Бируим, әл-Фараби, борынгы грек философлары, деньяның герле халыклары яшәеше турындагы материаллар бастыруы белән «Шура» журналы да хөкемдарларның ризасызлыгын тудыра. Журналның редакторы һәм нәшире Р. Фәхретдиное укучыларны тарихи мәсьәләләр белән кызыксындырырга омтыла, тарихны ейрәнергә өнди, тарих гыйлеменнән хәбәрдар булмаггн кешене диңгездә идарәсез калган корабка тиңли '.
Илдәге башка халыкларның да алдынгы вәкилләре хәрәкәткә килә, социаль һәм милли азатлык ечен көрәшкә күтәрелә. Шымчылар үзбәк телендә язылган шундый бер кулъязма табыл алалар: «Пәдишабыз дөянең нәкъ үзе кебек: кая таба тартсаң, шунда бара», — диелә анда7. Үсәргән волосте Чиянчур авылында яшәүче башкорт кешесе Мөхәммәт-Гариф Татлыбаевтан башкорт халкын йокысыннан уянып, үз хокуклары өчен көрәшә башларга чакырган шигырь табыл алына3. Ю. Кюфәяев фамилияле автор 1907 елда бертуган Шәрәфләр типографиясендә казакъ телендә «Казакъның хәзерге хәле. Сары-Аркага кем хуҗа» дигән брошюра бастырып чыгара. Автор анда казакъ җирләрен талаучыларны фаш итә, патша самодержавиесенә каршы көрәштә казакъ, үзбәк һәм башка халыкларның бердәмлеген яклый ‡‡.
Патша цензурасы тарафыннан эзәрлекләнгән демократик матбугат белән рәттән рәсми власть органнары чыгарыл килгән китапларга күз төшерү дә гыйбрәтле нәтиҗәләргә китерә. «Православный Собеседник* журналының «Инородческое обозрение» дигән кушымтасында «Агымдагы кыргыз әдәбиятына күзәтү* дигән язма урнаштырылган 5 Биредә бер ел эчендә Казанда басылган кулланмалар хакында мәгълүматлар тупланган.
Арада «Окуу куралы» дип исемләнгән җыентык игътибарны җәлеп итә. Дәреслектә казакъ авторларының шигырь, хикәяләре, шулай ук русчадан кайбер тәрҗемәләр бирелә. Оригинал әсәрләр арасында И. Алтынсарин, Ә Галиев, М Жумабаев, И. Кунанбаев әсәрләре бар. Мондый китапларны тезүчеләрнең казакъ әдәбиятына Г. Тукай йогынтысын аңлап эш итүләре дә күренә. К. А. Абдуллииның 1914 елда Казанда басылып чыккан «Уран» исемле җыентыгында Тукай шигырьләреннән казакъ теленә тәрҗемәләрне һәм аңа ияреп язылган үрнәкләрне очратабыз.
«Инородческое обозрение» кушымтасының ахырында «Мөселман татарлар» исемле мәкалә урнаштырылган. Билгесез автор анда «яңа татар милләте башында» торучылар исемлегенә Г. Тукайны («инде теге дөньяда» дип әйтергә онытмыйча), Ф. Әмирхан һәм Г. Камалны да кертә Мәкаләдә казакълар арасында да азатлык хәрәкәте башында торучылар күтәрелеп килүе күрсәтелә.
Менә шундый басмаларны, герчә аларда кайбер этнографик элементлар, фольклор үрнәкләре булуга да карамастан, прогрессив күренеш дип санап булмый иде. Чөнки алар асылда, Бөек Октябрьгә кадәрге рәсми тарих гыйлемендәгечә, азчылык халыкларның ил тарихында тоткан урынын һөм ролен, рухи үсешләрен кечерәйтеп, гарипләндереп күрсәтәләр. Тарих белеме белән махсус шөгыльләнми торган кешеләр алдында бу халыклар артта калган, түбән кавемнәр булып күэалландырыла.
Әлеге характердагы материаллар Россия империясенең караңгы бер чорында халык шагыйре Г. Тукайның нинди олы оптимизмга ия булуын тулырак, ачыграк күз алдына китерергә ярдәм итә. Ул царизм һәм аның кара көчләренә каршы тигезсез көрәш алып барган бетенроссия шагыйре сыйфатында күз алдына баса.
Кырыс тарихи шартларда котылгысыз булган югалтуларны күздә тоткан хәлдә, шагыйрьнең биографиясе, иҗаты тагын да тулырак, аныграк аңлашыла. Охранканың тупас эшләнгән юлга-юл тәрҗемәләре, шымчыларның яшертен мәгълүматлары, Тукай даирәсендәге кешеләрнең хатлары да тикшеренүчегә шактый мәгълүмат бирә.
Үзәк матбугатта күренгән «Тукай һәм «Мәгариф» исемле мәкалә кызыксыну уятты" Анда
‡‡ «Дружба народов» журналы. 1967 ел. 8 сан. 245—246 битләр.
1 Шунда ук. II тасвирлама. 8 эш. 122, 123. 141 кәгазь
’ Шунда ук. 91 кәгазь
• Шунда ук. 7 эш. 31, 92 кәгазь
• Шунда ук. 1 эш. 222 кәгазь; 7 эш. 34 кәгазь; 9 эш. 153 кәгазь
’ 1915 елныц март санына кушымта. 10 нчы китап. Казан, 798—802 битләр
педагогия фәннәре кандидаты Ә. Сәгыйдова укучыларны шагыйрьнең моңарчы басылмаган бер хаты белән таныштыра. Бу мәкаләсендә Ә. Сәгыйдоеа
Г. Тукай белән агале-энеле Шәрәфлар арасындагы үзара меиәсәбәтләрне айрану мәсьәләсен куя һәм Г. Тукайның 1907 елда Уральскидан язган бер хатын китерә Автор Г. Тукайның Г Шәрәфкә язган хатлары бишәү дип раслый. Әлбәттә теп нех- салора сакланып калган тәкъдирдә, бу хатлар Г Тукай биографиясен айраиүда •стемә һәм кыйммәтле чыганак булыр иде.
Хәзергә исә бертуган Шәрәфләрнең бер-берсемә язган хатларыннан алынган һәм Тукайга кагылышлы кайбер мәгълүматлар белән танышып үтик Сүз Шәрәфләрдә тентү вакытында алынган хатларның теп нехсәләреинәи Казан губернасы жандарм идарәсе эчен тәрҗемә иттерелгән езехләр турында бара. Г Шәрәф 1908 елның 31 августында Б. Шәрәфкә язган хатында: «Тукай Мәкәрҗә ярминкәсеннән кайтып, Бол- raf> номерларында урнашты. Анда Солтан, Тукай. Г Камал утырышлар үткәрәләр Членлык акчасы мәсьәләсендә «кытай бомбалары» кебегрәх фикер каршылыклары килеп чыкты. Мин карап кына утырдым», — дип хәбәр итә 1 Хатларның берсендә (1909 ел, 29 август) «Гасыр» нәшрияты бастырып чыгарган бер китапча кагылышлы мәкаләне басмау турында Г Тукай үтенече бәян ителә’. Г Тукай турындагы мондый мәгълүматлар кайбер нәрсәләрне ачыклау, аңлатуны сорый Бу >шкә әдәбият галимнәре дә алынса, яхшы булыр иде
Г. Тукай ялгыз герой булмаган, ул һәрчак халыкның йерәк тибешен тоеп яшәгән, аңа тугрылыклы дуслары һәм иптәшләре ярдәм иткән Шагыйрьгә якын торган кешеләрнең берсе, X. Ямашевның дусты А. Мостафии, Г Шәрәфнең 1911 ел. 19 январьда язган хатыннан күренгәнчә, сайлау компаниясе якынлашкан коннарда сул группа исеменнән газета чыгара башларга ниятләнә. Г. Гобойдуллин тирәсенә тупланган бүтән студентлар. Г Шәрәф әйтүенчә, аларга каршы бармакчылар, «әгәр алар чыгара икән, без дә чыгарачакбыз, — диләр.— Яшьләрнең икегә бүленеп куюы дя ихтимал» §§. Г. Тукай һәм аның фикердәшләре һәр адымда калын кесәле байларга, карагруһчы Сәйдәшләргә каршы торганнар А Мостафии 1910 елның 9 мартында язган бер
хатында, мәсәлән. Мехәммәтҗан Сәйдәшееның Котлыбае» турында мәкалә басылып ♦ чыгуына бик ачуы кабарган ди *. X
Мәгълүм булганча. И. М Котлыбае» — демократ карашлы врач, алдынгы мат- х бугат һем театр үсешенә билгеле бер олеш керткән кеше
Кайбер фактлар жандармнар һәм полицейскийларга күл еллар үткәннән соң ® гына мәгълүм була. Әйтик, Ф Әмирханның әтисе — мулла 3. Әмирхан 1906 елда шәкертләр һәм зыялы яшьләр алдында кадимчеләргә кискен рәвештә каршы чыгып °- сейләгән. бу зшен ул 1910 елда да дәвам иттергән’ Беренче рус революциясе еллг.рында яшьләр җыелышларында Борһаи Шәрәф тә кискен чыгышлар ясаган. Мәсәлән, бер җыелышта ул «меселманнарга хәкүметтән хокук таләп итәргә, автономия алырга кирәк», дип сейләгән. ә бирмиләр икән, «моның эчен кан коярга кирәк», ченки властьны үз кулыбызга алырга вакыт җитте», дип «коткы тараткан»*. Жандармерия шымчысы Ф М Мехетдинов 1909 елның 3 июнендә жандарм идгрә- сенә Б. Шәрәфне «чиктән тыш революцион юнәлешле кеше», язган мәкаләләрендә күрсәтә ’.
1906 елның апрелендә Казан полицмейстеры губерна жандарм идарәсе башлы гына Болгар номерларында торучы Борһаи һем Гыйльметдин Шәрәфоапар (Борһаи «Казан мохбире» газетасы секретаре булып >шли) «гектограф белән татарча прокла мацняләр басалар», дип хәбәр итә *
Документлардан күренгәнчә. Б Шәрәф үзенең укучылары белен зпемтедә тор», алар кулыннан яисә Ф Керимидән 1906 елны «М»рсольеза»ның татарчага тәрҗемәсен һем «Шекертлер җыры»н соратып ала •
' Шунда ук. 199 фонд. 2329 эш. 37 кәгазь.
’ Шунда ук 199 фонд. 2329 эш. 224 кәгазь.
’ Шунда ук. 1919 фонд. 2427 эш. 196 кәгазь.
И X О В ф ГАБДУЛЛА ТУКАЯ ҺӘМ АНЫН ДАИРӘСЕ
Петербург татар яшьләре де шул ук чорда татарча журнал чыгару нияте белен яналар, шәһәр яшьләре вәкилләре журналга «каләмнәре белән булышлык күрсәтергә вәгьдә итәләр», шул ук яшьләр русча-татарча газета булдыру юлында башлап йөриләр 1 Алдынгы татар студентлары илдәге иҗтимагый вакыйгалар белән якыннан кызыксыналар, матбугат битләрендә һәм җыелышларда халыкларны бер-беренә каршы куярга маташучыларны фаш итәләр. «Россия» газетасы редакторы ярдәмчесе Янчевецкий дигән берәү Петербург славян җәмгыяте утырышларының берсендә татарларга яла яга торган чыгыш ясый. Утырышта катнашкан ике яшь кеше аның уйдырмасын кире кагып, татарларның милли уяну һәм цивилизация казанышларын үзләштерүгә омтылышын исбатлыйлар. Яла ягучыларга фәнни нигезләнгән җавап бирү өчен яшьләр профессор В. В. Бартольд һәм приват-доцент А. Н. Самойлович кебек галимнәрне татар матбугаты битләрендә әлеге мәсьәлә буенча чыгыш ясарга чакыралар -
Яшь татар революцион-демократларының көрәш эзләре безне Киев шәһәренә дә алып килә. 1913 елның 17 апреле көнне биредә студентлар җыенында жандармнар язучы Галимҗан Ибраһимовны кулга алалар. Моңарчы чыккан хезмәтләрдә бу хакта язылган булса да, архив документларыннан яңа фактлар өстәлеп тора. Тентү вакытында Г Ибраһимовтан бөтен бер китапханә тартып алынган: Казанның «Мәгариф», «Гасыр», «Үрнәк» һ. б. нәшриятларында басылып чыккан иң яхшы басмалар, Г. Иб- раһимовның үз кулъязмалары, Г. Тукай, М. Гафури, Ф. Әмирхан, Н. Думави, М. Ук- маси әсәрләре, «Аң», «Ялт-йолт», «Мәктәп», «Акмолла» һ. б. журналлар, русча һәм татарча газеталар, А. М. Горькийның «Ана» романы, Гасан-бәк Зардабиның «Җир, су, һава», Г Бичер-Croy, Намикъ Камал әсәрләренең тәрҗемәләре һ. 6. Г. Ибраһимовтан алынган әдәбиятның шактый өлеше 1912 елны РСДРПның Казан комитеты китапханәсендә дә булган.
Татар әдәбиятына хас интернационализм рухы бөек рус халкына гына түгел, рәсми властьлар тарафыннан халыкка да саналмаган азчылык милләтләргә карата дә тирән хөрмәт хисендә, үзара якын мөнәсәбәтләрдә ачык чагылды. Якыннан аралашу, уртак рухи мирасиы үзләштерү, төрле халыкларның милли традицияләрен өйрәнү татар әдипләренең иҗади үсешенә дә нык ярдәм итте. Г. Тукай, Ф. Әмирхан, Г. Иб- раһимовлар Россиянең мәгърифәтле кешеләренә билгеле әдипләр иде. Интернациональ бердәмлек рухы бу күренекле каләм ияләренең социаль аңы, гражданлык активлыгы үсүгә этәргеч бирде.
Г Ибраһимовны һәм аның иптәшләрен менә бу прокламация, әлбәттә, дулкынландырмый кала алмый. «Иптәшләр,— диелә прокламациядә,— рәсми Россия, канлы тәхет тирәсенә җыелып... Романовлар йортының 300 еллыгын бәйрәм итә... Романовлар өере бөтенхглык тантанасы иллюзиясен тудырырга тырышып көчәнә бирсен. «Саф тән» вәкилләре ашыга-кабалана үзләренең ялган белән тулы йомгакларын ясый бирсеннәр. Тарих аларга гадел хөкемен чыгарыр... Бу халык бәйрәме түгел, рус гражданы кол итүчеләр шатлыгын уртаклашмас». Киев университеты советы исеменнән язылган бу мөрәҗәгатьтә патша династиясенең 300 еллыгы кайгы көне буларак бәяләнә: «Самодержавие белән көрәштә 300 ел буе Россиянең иң алдынгы көчләре һәлак була килде» 3.
Г Тукай, Г Ибраһимов, Ф. Әмирхан кебек көрәшчеләрне милләтчелектә яисә панисламизмда гаепләү мөмкин түгел иде. Төрле милләт вәкилләре, студентлар Украина туфрагында бер-берсенә дуслык кулын сузды. Алар Мәскәү, Петербургта гына түгел, Казан, Томск, Тамбов, Троицк, Оса һәм башка шәһәрләрдә яшәгән фикердәшләре белән дә элемтәдә иделәр.
Г Ибраһимовның танышлары арасында аның карашларын уртаклашмаган кеше-
лер да булмады тугая. Соңрак охранка агенты булып чыккан X. Карбышев 1912 елның 28 декабренда Казан яшьләре хакында болей дип аза: «Сизела км, яшьләрне бер ноктага туплауга караганда комнан аркан ишү җиңелрек бул»р Башка шәһәр- лерде да яшьләр шул бер үк. Кавказ егетлерен мин ярата алмыйм. Карашлары үзлере яшәгән тау араларындагы упкыннар кебек үк тар... фикерлере канатсыз- Хәлиуллла студентгарны берга берләштерү максаты белән килгән иде: без каршы тештек» '. Охранка башында торучылар! а некъ шул кирәк булган да, хезммтч*яәрен алар менә шундый гамәлгә ейрәткәииәр дә
Г. Ибраһимовның тоткан юлы исә бәтеиләй башка. X Кайбышевиың хыянәте турында белмәгән килеш тә, әдип аның кыйбласыз бәндә, еметсез эгоист икәнен аңлый. Г. Ибраһимов әэербайҗан, казакъ, украин егетләре Ф. Ордубатсхмй, Ш. Рес- тембеков, Г. Ахундов, Д. Вәзиров, Сона-ханым Ахундоаа, Мир-Якуб Мехтиев А. Имам- баевлар белән дуслаша.
Ә Казанда шушы ук чорда X. Ямашәв, Г Тукай, Ф. Әмирхан. Г. Коләхметов, Г. Камаллар нигезен салган «Шәрык» клубы актив эшләп килә һәм халыклар дуслыгының нигез ташларын ныгытуга үз елешен кертә Клубның эш.-и башласын РСДРПның Казан комитеты газетасы «Волжский листок» үз вакытында хуплап итршы ала һем яшьләрне демократик рухта тәрбияләү эшендә аңа уңыш тели ’.
Патша охранкасы да «Шәрык» клубының эшли башлавын күрми калмый һәм 90 нчы номер белән аңа махсус эш торгыза. Жандармерия агентлары 1911 елдан башлап клуб әгъзалары артыннан махсус күэә1ү оештыра, алынган мәгълүматлар, урындагы жандарм идарәсеннән тыш, Саратов швһәрсндә урнашкан Идел буе Охранное отделениесене җиткерелә бара ’.
Жандармерия X. Ямашев, И. Әхтәмов исемнәре белән бергә шшыйрь Г. Тукайга зур игътибар бирә *, һем ул елеге клубны оештыручылар, җитәкләүчеләр «Шәрык» клубын үзләренең үзәк пунктына, меселмаи халык университетына әверелдерү максатын куеп эш ителер, дип бик урынлы шикләнә •
Казан шәһәренең буржуаз рус матбугаты меселмаи шагыйрьләре арасында беренче урында — Габдулла Тукаев, ул «хәзерге вакытта бик ае1 ру — чахотканың соңгы стадиясендә», шулай ук М. Гафури, прозаиклардан Г. Камал, Ф Әмирхан аеруча популяр, дип яза®. Рус авторларыннан татарларның бигрәк те Л. Н. Толстой, И. С Тургенев, А. С. Пушкин, Н. В. Гоголь, М. Ю Лермонтов, А. М. Горьким, чы ил әдипләреннән Байрон һәм Шекспир әсәрләрен яратып укулары ейтолә
Г. Тукайга 1913 елның 16 январеңда бу мәкаләне укуы никадәр авыр булуын аңлавы кыен түгел. Халык тарафыннан тулысымча танылу, кынлыкта халык шагыйре дәрәҗәсенә күтәрелү һәм үземә кеше буларак үлем карары...
Татар халкының йолдызы сүнү алдында торганда да. Ф. Әмирхан теркәп «алдырганча, золымга каршы, халкының якты киләчәгем яклап керешүен туктатмый Ул килечеккә ышанып үлә.
Г. Тукай мирасы, әлбәттә, аның әдәби иҗаты белән чикләнми. Ачың иҗтимагый эшчәнлеге йогынтысында барлыкка килгән яисә оештыруда шагыйр, т>рыдан-туры үзе катнашкан демократик җәмәгать осшмалЬры оэзх еллар буе >м •әмлокләрен дәвам иттерделәр һәм халыкны, бигрәк тә яшь буынны революцион черешләргә, тормышны тамырыннан үзгәртеп кору ечен фидакарь хәэмәгкә ы ор ләү дә (аять зур эш күрсәттеләр. Тукайлар тәрбияләгән буын, алармың шәкертләре Совет власте ечен батыр керәшчеләр булып үсте, Кызыл Армия сафларында елар Колчакчы Деникин һем Врангельне, алаш-урдәчыларны һем басмачыларны тар-мар итүде катнашты, илгә һәм халыкка ирек яулап алды.
” "’'•Каисво Вояжсвав әечь» •«> еа. •• вваарь сааы «Чтг чягаәм әгсуаьмааеяе х«еяе