КЫЗЫЛ ЧӘЧӘКЛӘР ҮСӘР...

ечле җилд» наратлар шаулый Күк йезе болытлы Күңеле»! салкын кемнәр Немецлар белен каты бәрелештән соң ялга утырган сугышчылар туган-үскән якларын искә алалар, кардеш-туганнэрьинтан, дус-ишләрдән һәм кызлардан килгән хатларны укыйлар. Шундый чакларда күңел нечкәрүчең була Кечкенә генә бер истәлек тә сине хисләндер», сагышландыра
Кичә генә бу урыннарны немец итекләре таптаган иде. Алар халыкка күпме бәла-каза, афәт, үлем китергәннәр Әнә якында гына бер авыл күренә Хәер, нинди авыл инде ул? Кайчандыр шау-гер килеп торган урамнар урынында корымлы таш еемнәре һәм кисәүләр генә еелеп тора.
Сугышчыларның берсе шул күренешкә озак кына текәлеп тора да. йерәге сыкрауга түзә алмый, теш арасыннан «их. егетләр!» дил куя
Азәрбайҗан ere тә Ибраһимоа аңа ягымлы карап сорау бир»
— Әй, дус кәше, син Уралдан бит әле? — ди — Бала вакытта минем Уралда булганым бар. Аның эур-эур морҗалы заводлары, таш кыялы таулары мине гаҗәпкә калдырган иде. Легендар Урал бит ул!
«Урал» дигән сүзне ишеткәч, аның дус кешесе тагын да җанлана тешә Кәсәсеннән таушалып беткән кечкенә блокнот чыгарып укый башлый
Мин Уралда тудым, шунда үстем. Елгасыннан барып су зчтем.
Бу шигырь күңелләрне тагын да рухландырып җибәрә Еракта калган нигезне, әти-әниләрне искә тешерә
— Шәп соң синең бу шигырең.— ди Ибраһимоа — миңа да берәр шигырь язып бир әле. Истәлегең итеп саклармын
Дусты каскасын күтәребрәк куя һәм күзләрендә шатлык очкыннары балкытып
— Мин кече яшьтән үк җыр, шигырь чыгарырга яратам Менә биредә дә шигырь язуым дәвам ителә Якын дуска иң яхшы теләкләремне язармын,— дип вәгъдә бире
Кара-кучкыл болытлар арасыннан фашист самолетлары күренә Бер үк вакытта немец танклары да атә-ата безнең окопларга якынлаша башлый һем бәзнекеләр дә һеҗүмгә күтәрелә Металлга металл бәрелеп чыңлый Дошман окоплары естәмдә ут оәрмесе уйный башлый Кәтмәгәңдә сул яктан килеп чыккан немец тамчысына каршы кемдер граната тотып шуыша Тиздән кечле шартлау яңгырый, танкка дерпәп ут каба Аннары ярсу атака Үз сугышчыларын һеҗүмгә алып баручы Урал егете яра ланып ава... Аннары яңадан аять ж а басып автоматтан ата-атә алга ыргыла Дошман пулясы аны имәнчә мәртәбә яралый Соңгы сулышын елгаңда
— Уралыма хат взыгыз, ммне онытмасыннар Иләм» тугрылыклы булып үлем — лнп васыятен пышылдый.
К
Соңыннан аның гимнастерка кесәсеннән, чыккан кечкенә фоторәсемгә карап сугышчылар уйга калалар. Кыр сумкасындагы дәфтәреннән һәм «Урал мәхәббәте» дигән китабыннан шигырьләрен укыганда сугышчыларның күзеннән яшь чыга. Соңгы саубуллашу сүзләрен Ибраһимое, башын түбән иеп, әйтә:
— Тыным йокла, нечкә хисле баһадир дустым! Син миңа да шигырь язарга вәгъдә иткән идең,. Боларны без кулдан-кулга йөртеп укырбыз.
Урал егете — яшь шагыйрь Макс Гатау иде ул.
М. Гатауның беренче шигыре 1933 елда басылып чыга. Шуннан соң ул көндәлек матбугат битләрендә әледән-әле катнашып килә. Аның иҗаты үз укучыларын таба.
Макс Гатау (Гайнетдин Зәйнетдин улы Гатауллин) 1913 ены Курган өлкәсенең Әлмән районы. Тозау авылында туа. Яшьтән ятим калып, ят кулларда йөреп үсә. Октябрь революциясе җиңгәч, балалар йортында тәрбияләнә, алдынгы укучыларның берсе була. Биредә аны пионерга кабул итәләр. Беренче мәртәбә кызыл галстук тагыл туган авылына кунакка кайткач, авыл кулаклары, куштаннар бу кыю малайның артыннан көлел калалар:
— Ай ходаем, кем соң ул борынын чөеп йөри дисәм, Гайнүк икән. Үләрсең килешенә, хи-хи-хи!..
«Гайнук» тә югалып .калмый:
— Ыштан балакларын читек кунычыннан чыгарып кем куштанланып йөри дисәм, кулак Җамали икән,— дип, әче сүзләр белән тегенең аеызын томалый.
Балалар йортында биш ел тәрбияләнгәннән соң ул яңадан тугай авылына кайта. Хәзер Гайнетдин өстене өр-яңа комсомол костюмы «юнгштурм» кигән, күкрәгендә «КИМ» значогы. Ул бу елларда авылда кулакларга каршы актив эш алып бара. Аннары, Чиләбе өлкәсендә авыл хуҗалыгы техникумын тәмамлап, балалар йорты директоры булып эшли. Шул чорда шигырьләр яза башлый. «Ленин юлыннан» дигән стена газетасында аның дүрт кено юллы беренче шигыре урнаштырыла. Озак та үтми, ул ■Гармонь» дигән шигырь яза. һәм анысы инде район газетасында ук басылып чыга. Шуннан башлап төннәр буе йокламыйча иҗат гаэабы кичерүләр... Билгеле, бөтенесе ал да гөл булып чыкмый... Коры юллар, яки берәр шагыйрьне кабатлаулар да була. Бер вакытны аңа редакциядән күңелсез җавап та килә. «Сез әзер сукмактан барасыз. Җиңел юл бу Алай җиңел юл белән генә шагыйрь булып булмый. Шагыйрь булу өчен бик күп эзләнергә, бик күп укырга, тормышны өйрәнергә кирәк». Иҗат газабы белән янган көннәрдә бөтен язганнарын утка ыргытып, шигырь язудан туктарга исәпләгән чаклары да була егетнең, ләкин хыялый дәртле йөрәк һаман үзенекен итә чигенмәскә, әйтелмәгән фикерләрне йөрәккә уелырлык итеп язарга өнди. Яшь шагыйрь Казан белән элемтә тота башлый. Тиздән аңа шатлыклы хәбәр килә: иң яхшы дигән шигырьләрен өлкә газетасында басарга булганнар!
Макс Гатау Казан дәүләт педагогия институтында читтән торып укыган елларда институтның әдәби түгәрәге бик яхшы эшләгән. Анда Баян Гыйззәт, Нур Гайсин, Мөхәммәт Әхмәтгалиев, Исмәгыйль Шәфиеа, Таһир Сәйфиләр актив катнашканнар. Муса Җәлил, Нур Баян. Шәриф Камал һәм Ибраһим Газины чакырып институтта әдәби кичәләр үткәрелгән. Яшьләрнең шигырьләре түгәрәкнең стена газетасына урнаштырыла.
Макс Гатау шагыйрь Әхмәт Юныс белән дус була, алар бергәләп төзелешләргә баралар, яңа язган әсәрләрен бер-берсенә укыйлар, киңәшләшәләр. Макс Гатауның беренче китабының редакторы да Әхмәт Юныс була.
М. Гатау халык иҗатын кызыксынып өйрәнә. Ул тарихи урыннарда йөри, картлардан һәм карчыклардан борынгы истәлекләр, әкиятләр, бәетләр сөйләтеп һәм аларнь' бик җентекләп язып ала, Шулай ук музыканы да бик яраткан ул, үзе дә борынгы татар халык көйләрен яхшы җырлаган.
Уралның бай табигате, рудага бай таулары яңа заводлары һәм домналары яшь шагыйрьне шигырьләр язарга рухландырган. Аның 1939 елны басылып чыккан «Урал мәхәббәте» дигән беренче китабына 18 шигырь һәм өч җыр тупланган. Исеменнән үк күренеп торганча, җыентыкның үэ&гендә—Уралдагы төзелешләр турында язылган шигырьләр бәйләме.
VS I
iMnsedeg exsNwdy wntNM |wnuA 'xaxeg dAc иид — :мА »U»« wag нгчзаиеф xexdAx neyiadAH cAg гчУиа rnmdax U«HM5 eV маехне
;deg douiroi ииУио" еУиу ata 4d«x -ит иахмУ чнэбаимиь WWVH Hiawdeuxas мгчц» Aexaj "W aViadAx гчтАт anew uaxex паи eg xeucaswecAx аннах Ag devamg ixexeg dAt Ми Ажчиа анеэвимбу хааоэ deuvcA шчтечАм asdeg-wasdeg наимэейа d«4MMNuAV xagax тамам 'тчио ехэи aHdeuahAdwg miawdox хат ехнехАф ytavdiata yiaud«4M dauam« Q аиәом udoudAn уе i*xxa наххАи dexMec енэхэе Аэ еиим ешчУиа сАи Miawe adau maned Ах (чигчхуам MtaHdeuua diaee нехием exxada uAm awe wag неммгчм ax -dadey aVowнам wauag adaumaxxjH inatfAij -нахэА dAc vA аУни dec ax анауу axadxax оижиМсан инан ехиХсоф (чинам Ag dauexa eVm^Vuv xiauex (чн<1еижчххох deuiMVueg xy adawax енехид М1чн1чкхаэ ixnV -jdauiaMoAs emax саУнах-euex» :eVuex 14 и A 3d ■ wag MU -AM ид имниах uemAex ана нимец deuexiaxdia енмтах wedA 'ихчиа uadexsa наймам* deuMhxtx Ruuadox (чне 'Mwdaxua nV exdtaua шчном ииУ — |мәсКхеф 'dayиеу — edexen е>ичнм Ммна шчимхе иахтом waq adAx (4ui4Mda ecadai wodn (ч»^еф uauxa наУиа Ми еУннфаэ dauanAuaxM мамаж axwauA ефи£ аэмма маиаиМсан daw не и хим имиа axdaxe аУн<чхэа хаэ tavuadox exdag иаиад haawdcui4tt4M тиднА wag dawwaxue ахиАх (ЧйаихиУнеф хеьиом наэихе МанмиМсец
'-aVHiadAx adaфax Манаэиле
(чУеииА иА анам luaxAx 'uaxAx jwaxHiauAx euua awaVdamai uA нәхахех mawax анәх dacax
(нанехсам мгчиаф еУнадах Ад aWMwdAH иа auwa мА амиисАм xadeucAx игчмие HetfdaHHMHuAtf {мУнгчх хеиих иеитин аикиан ‘«т
> ^иА Моз имимА esdan хаоф ииф *<5аУнам ин '•иХ»ц
** awaw Q анаимоэ eMmawadAx иасАх Аф waxdeg |иим dAxaw иУии^ -аиаи шчхесо иаи н(чй Е -аитаф ’иаиаиМг H(4dauxadd>u deuMxa намзА аУнаАф dy deuacay аУемнаи иаиим dax
* -Аат deunmg adox u«4ui4da« Меиәф әхәиаьнасА twdotj adiajMm «әхәиахзи ued^» taxa* X -Hi4daxxadex swtou ивхимзаф eVHi4uaHdAx< «жяхех xecyn wag HUXVIMCV MHVU 8£6i
4
♦ davaox uuaxaw ynudiafc<-yi4udn)K
x adeuamax dnxeg MHHCHgndoh
deuewwotf хайд dacei Mudaj atfxndavdRX хмихауг нахаиА ии}к
u :y<4udi4>K иаУ exdeuahme (чхеУна wag axued^ еМж
4dyi4xem чту deuwcex m^wdox (чишчихат ‘auxadn 'dauedamex uedeg HiadaudxonxMW -• М(чне weg (чнетхаи анАис нем deirxi4v«x иехати еУнаьс deudac-ge иечУиАт anew •о
-HdeuuA акте неххаа davmai uaxAx Hedauanm сАх awe ехэц HwdawMow yedAx HexadrixMe ф аУигчзаиеУ uvdj wxudaxei ииуд
-MfaHdeuua dnee etfNasewdei •саф xatfema шчиАд devcMsxeMex 'MRdauAs ewmMh xiayewueht «xdtuAtx A9 сад игчУемиенан
Авылның табигате, аның эшчән кешеләре турында да яшь шагыйрь дулкынланып яза Менә шат күңелле, кара күзле, озын чәчле колхозчы кыз Гөлшат. Ул эштән соң ял итәргә клубка килгән. Ул зур һәм якты зал уртасында иптәшләре белән бии, уйный-келә, бәхетле яшьлеге өчен куана.
Ике гомер —ике яшьлек, М. Гатау моны «Ике яшьлек турында» дигән шигырендә сүзләр белән тулы сурәтли. Яшьлеге авыр заманнарда үткән Галим бабай бакчадагы гөлләргә карал уйга калган. Шат яшьләр аның яныннан сөйләшә-сөйләшә узалар. Ә Галим бабай кулы белән көрәктәй сакалын сыпырып, үткәннәрне — шушы ирекле тормышны яулап алу өчен көрәштә батырларча һәлак булган кешеләр турында уйлый.
М. Гатауның язган шигырьләре байтак булып, ул аларның күбесен матбугатта чыгармаган. Шундыйлардан Павлик Морозов турындагы поэмасы, татар әдәбиятында кыю пионер турында беренче поэмадан өзек, 1940 елны «Пионер каләме» журналында басылган. Анда шагыйрь табигать күренешләрен шактый оста тасвирлый.
Иртәнге җил исеп зәңгәр күлнең
Өсләрендә дулкын уйната, һәм тен була, менә ул күл тына. Күңелләрдә хисләр уята.
Павлик Морозовның кулаклар тарафыннан ерткычларча үтерелүен тетрәнеп укыйсың. Канлы җинаятьчеләрне атарга хөкем итәләр. Яшь батырга һәйкәл салына. Пионерлар аны искә алып һәр яз саен чәчәк бәйләмнәре куялар.
М. Гатауның «Тау ташкыннары» исемле икенче җыентыгы да басылып чыгу өчен әзерләнгән булган, ләкин сугыш башланып китү аркасында чыкмый кала. «Павлик Морозовнта шунда кертелгән була. Кызганычка каршы, аның кулъязмасы сакланмаган. Яшь шагыйрь рус поэзиясеннән һәм Тукайдан, Такташтан бик күп өйрәнгән. Ул үз әсәрләренә таләпчән булган, шигырьләрен кабат-кабат эшләгән.
1938 елда язган «Посттагы уйлар» дигән шигырендә ул изге чигебезне бозып дошманнар сугыш ачсалар, аларга отпор биреләчәген катгый белдерә:
Әгәр чиктә туплар яңгырасалар. Ул илләрнең чиген буйларбыз. Аямабыз—дошман каян чыкса. Үз җирендә тотып кыйнарбыз!
Фашистларга каршы изге көрәш башлангач, М. Гатау да кулына корал алып алгы сафка басты. Батырлыгын һәм сәләтен күреп, сугыш кырында аңа кече командир дәрәҗәсе бирәләр.
1941 елның 20 ноябренда Калинин өлкәсе, Гаврилово авылы янында барган каты сугышларның берсендә солдат һәм .шагыйрь Макс Гатау һәлак була. Аның куен кесәсеннән табылган блокнотыннан көрәштәшләре түбәндәге сүЗләрне укыйлар:
«Мин Уралым, Ватаным өчен сугыштым. Ә кем белә, бәлки мин үләрмен... Ләкин безнең кайнар каннарыбыз түгелгән урында кызыл чәчәкләр үсәр. Безнең кайнар •тләребез суынмас...»